4. SPOSTRZEGANIE
UWAGA! Do egzaminu konieczna jest wiedza z wykładów. Wszystkie rodzaje wraz z przykładami zostaną zaprezentowane i omówione na zajęciach!!!
W historii analizy procesu spostrzegania mamy do czynienia z trzema różnymi podejściami do rzeczywistości.
1. Potoczna koncepcja spostrzegania związana jest z poglądami Demokryta- od przedmiotów odrywają się ich wizerunki i wpadając do oka zostawiają w nim swoje odciski. Chociaż pomijał problem światła to trafnie przewidział późniejszą korpuskularną teorię Newtona. Oprócz tego zaczęto poszukiwać wewnętrznych mechanizmów odpowiedzialnych za rejestrowanie zmian na zewnątrz organizmu. Spostrzeganie dostarcza nam dokładnego obrazu świata istniejącego w rzeczywistości. Inaczej mówiąc świat jest dokładnie taki, jaki jawi się w naszej świadomości. Jednak zaprzeczałoby to istnieniu złudzeń wzrokowych, czyli niezgodności pomiędzy obiektem, a spostrzeżeniem. Poza tym każdy spostrzega otaczającą rzeczywistość nieco inaczej.
Potocznie uważa się, że spostrzeganie odbywa się na podobnej zasadzie, jak rejestracja za pomocą aparatu fotograficznego. Na przykład:
- źrenica działa podobnie, jak przysłona. W zależności od ilości światła zwęża się lub rozszerza, ale jej podstawowym zadaniem jest ogniskowanie obrazu w centralnej części soczewki, gdzie ulega najmniejszym zniekształceniom,
- zarówno w oku, jak i w aparacie obraz obiektu jest pomniejszony i odwrócony.
Poza tym istnieje wiele różnic:
W aparacie:
- ostry obraz uzyskuje się przez zmiany odległości zestawu soczewek względem płaszczyzny obrazowej,
- płaszczyzna obrazowa jest płaska,
- elementy barwoczułe rozmieszczone są równomiernie
- istnieje migawka, a nie proces zanikania obrazu,
- po wykonaniu zdjęcia obraz jest w pełni czytelny.
W oku:
- soczewka przy przedmiotach bliskich uwypukla się, a przy dalekich spłaszcza (akomodacja),
- siatkówka jest wycinkiem kuli,
- na siatkówce czopki umieszczone są centralnie, a pręciki obwodowo,
- istnieje proces zanikania obrazu- habituacja,
- obraz jest nieustannie przetwarzany i przesyłany na wyższe piętra układu nerwowego,
- obraz siatkówkowy jest nieczytelny.
Oprócz tego w powstaniu spostrzeżenia zasadniczym elementem jest cały układ nerwowy:
- wykrywanie cech obiektu,
- łączenie cech w większe całości,
- interpretację bodźców.
2. Druga koncepcja (związana jest z poglądami Platona) zakłada, że nie jesteśmy w stanie obiektywnie spostrzegać otaczającej rzeczywistości, a jedynie treść naszych procesów psychicznych.
Rzeczywistość jest niepoznawalna i możemy najwyżej domyślać się pewnych jej cech.
Na przykład nie widzę drzewa, a tylko swoje o nim wyobrażenie. Platon uważał, że nie poznajemy świata realnego, który jest światem idei istniejących obiektywnie, niezależnie od podmiotu poznającego. Człowiek posiada pewne idee wrodzone, a proces poznawania polega na docieraniu do nich drogą rozumowania. Za pośrednictwem wzroku możliwe jest jedynie poznanie zjawisk będących jedynie cieniami owych idei.
Dzięki Platonowi zaczęto rozpatrywać funkcję procesów wrodzonych i rolę uczenia się w spostrzeganiu wzrokowym.
Na przykład małe dziecko identyfikuje jakieś zwierze poprawnie jako psa, pomimo, że może on wyglądać inaczej niż te, z którymi zetknęło się dotychczas. Platon uważał, że dziecko może dokonać właściwego rozpoznania dzięki temu, że posiada ideę psa. Ta idea wrodzona odzwierciedla wszystkie istotne cechy psów, dzięki czemu dziecko potrafi rozpoznawać i te osobniki, które różnią się od typowego przedstawiciela tego gatunku. Dzisiaj powiemy, że dokonuje się to dzięki procesom poznawczym związanym z pamięcią i procesem uczenia się.
3. Współczesna koncepcja spostrzegania jest w uproszczeniu połączeniem wyżej wspomnianych. W wyniku szeregu badań i zgromadzonej wiedzy stwierdza się że:
człowiek aktywnie konstruuje obraz świata posługując się danymi sensorycznymi (ze wszystkich zmysłów) oraz informacjami pochodzącymi z pamięci.
TEORIE SPOSTRZEGANIA
W psychologii klasycznej istniały dwie grupy teorii o różnym podejściu do spostrzegania w zależności od tego który czynnik uznawały za pierwotny.
Wrażenie to najprostszy i jednorodny proces psychiczny odzwierciedlający tylko jedną cechę obiektu, niezależnie od pozostałych, np. wrażenie błękitu nieba.
Spostrzeżenie jest reprezentacją całego przedmiotu wraz ze wszystkimi cechami dostępnymi naszym zmysłom. Na przykład spostrzeżenie muru, w którym możemy określić barwę, kształt, materię, fakturę itp.
I TEORIA ASOCJACJONISTYCZNA (ASOCJACJONIZM)
Powstała na bazie poglądów Arystotelesa i filozofii analitycznej w drugiej połowie XIX wieku. Głównymi przedstawicielami byli Wundt i Titchener.
1. Spostrzeżenia są wtórne i powstają w wyniku sumowania wrażeń.
Na przykład żeby dokonać spostrzeżenia róży musimy połączyć ze sobą wrażenia: kształtu, barwy, materii, zapachowe, czy dotykowe.
2. Głosiła prymat części nad całością oraz, że:
- każda część jest jednakowo ważna,
- wpływ kontekstu na spostrzeganie poszczególnych części.
Dany element (np. barwę) można umieścić poza kontekstem i wtedy mamy do czynienia z rzeczywistym jego obrazem.
3. Wrażenia łączymy w oparciu o cztery prawa kojarzenia:
• przez styczność w czasie łączymy ze sobą te elementy, które współistnieją lub łączy je następstwo czasowe, np. w utworach muzycznych poszczególne dźwięki składające się na melodię występują zawsze w ściśle określonej kolejności (podobnie mowa),
• przez styczność w przestrzeni łączymy ze sobą elementy sąsiadujące, np. kwadrat spostrzegamy dzięki temu, że współistnieją w nim cztery kąty proste i cztery równe boki,
• przez podobieństwo łączymy ze sobą elementy podobne pod względem barwy, formy, materii lub faktury, np. gdyby krzesło składało się z części o różnym kształcie, barwie, materii i fakturze to jego rozpoznanie byłoby znacznie utrudnione,
• przez kontrast łączymy ze sobą elementy kontrastujące, np. nogi krzesła w pionie i dużo węższe od siedziska, które usytuowane jest w płaszczyźnie prostopadłej itd.
• Uważali, że najważniejsze jest prawo kojarzenia przez styczność w czasie, a wielokrotne łączenie poszczególnych elementów sprzyja powstawaniu asocjacji.
• Asocjacjonizm przyczynił się do odkrycia i zbadania detektorów cech, które są podstawowymi składnikami procesu spostrzegania.
4. Wady teorii asocjacjonistycznej:
- przyjęcie założenia o pierwotnej roli wrażeń,
- są one niemożliwe do wyodrębnienia w codziennym spostrzeganiu, np. wykrycie wrażenia barwy danego przedmiotu, bo dostrzegamy również kształt,fakturę itp.,
- w przypadku obiektów złożonych trudno podać pełną listę wrażeń, które muszą być zsumowane, np. spostrzeżenie domu,
- stosowanie nieobiektywnej metody introspekcji analitycznej,
- twierdzenie, że wszystkie wrażenia (cechy) są jednakowo ważne, np. kiedy róża nie ma charakterystycznego zapachu to nadal identyfikujemy ją poprawnie,
- okazało się również, że w zależności od wielu czynników suma tych samych wrażeń może być bardzo różnie interpretowana, np. złudzenia wizualne.
II TEORIA POSTACIOWA (PSYCHOLOGIA POSTACI, GESTALT)
Powstała jako reakcja na asocjacjonizm na początku XX wieku, a głównymi przedstawicielami byli Wertheimer, Koffka, Köhler i Rubin.
1. Spostrzeżenia są pierwotne, a wrażenia można poznać dopiero na podstawie analizy spostrzeżeń.
2. Głosiła prymat całości nad częściami:
- część jest zawsze spostrzegana w kontekście całości;
- całość (postać) określa właściwości elementów, które wchodzą w jej skład- ten sam element w przypadku różnych spostrzeżeń staje się czymś zupełnie innym;
- wpływ kontekstu na spostrzeganie poszczególnych części- w warunkach naturalnych dany element (np. barwa) jest spostrzegany w pewnym kontekście (czerwień zawsze jest barwą jakiegoś przedmiotu, materii);
- całość jest czymś więcej niż tylko sumą jej części.
Zjawisko Φ po raz pierwszy opisane przez Wertheimera
Istnieje wiele wariantów tego zjawiska, a jeden z nich polega na wytworzeniu u odbiorcy złudzenia ruchu kołowego. Jeżeli w zaciemnionym wnętrzu żarówki będą zapalały się i gasły we właściwej kolejności to zobaczymy obracające się koło, a nie kolejno zapalające się żarówki- -asocjacjonizm.
Podstawową cechą spostrzegania jest wyróżnienie figury i tła ( Edgar Rubin ).
1. Figura posiada określony kształt, a tło jest spostrzegane jako coś bezkształtnego.
2.Tło rozprzestrzenia się za figurą w sposób ciągły i nie wygląda jakby było przez nią przerwane.
3. Figura jest wysunięta na plan pierwszy, a tło na drugi.
4. Figura ma charakter sensowny i jest łatwiej zapamiętywana.
5. Figura jest bardziej kontrastowa niż tło
Jednak podział pola percepcyjnego nie jest stały – te części pola, które były figurą mogą stać się tłem i odwrotnie . Klasycznym przykładem są:
- sylwetki alternatywne
- figury alternatywne
Chociaż łatwiej wydobywamy z tła elementy sensowne to podział na figurę i tło jest niezależny od naszego doświadczenia (Hebb,1966;Hilgard1967).
Jak stworzyć czytelny przekaz wizualny (reklamę), żeby stał się figurą na tle milionów innych bodźców? Ważnym elementem jest znajomość praw organizacji percepcyjnej Wertheimera.
1. PRAWO BLISKOŚCI (SĄSIEDZTWA)
Elementy położone blisko siebie w porównaniu z innymi, bardziej oddalonymi stworzą jedną figurę
- różne odległości pomiędzy kropkami powodują spostrzeganie pionowych lub poziomych pasów;
- spostrzegamy trzy grupy po sześć kropek, a nie jedną złożoną z osiemnastu kropek;
W oparciu o prawo bliskości i prawo podobieństwa spostrzegamy obrazy zbudowane z rastra. Na tej samej zasadzie rozpoznajemy w tekście osobne wyrazy lub zamiast pojedynczych, chaotycznych dźwięków słyszymy jakiś utwór muzyczny, a jego motyw przewodni staje się figurą na tle innych dźwięków orkiestry.
2. PRAWO PODOBIEŃSTWA
Elementy podobne spostrzegamy jako całość
- podobieństwo kształtu- np. zamiana niektórych „X” na czarne kółka organizuje je w kwadrat w równowadze chwiejnej;
- podobieństwo barwy- np. widzimy wyraźnie trójkąt utworzony przez czarne kółka na tle białych;
- podobieństwo wielkości- np. widzimy wyraźnie duży prostokąt utworzony z większych kwadratów na tle mniejszych
3. PRAWO DOBREJ FIGURY ( DOBREJ KONTYNUACJI, CIĄGŁOŚCI )
Jeżeli grupa zbudowana jest według jednolitej zasady to łatwiej wyodrębnić ją z tła, niż kiedy te zasady są różne.
- łatwiej spostrzegamy ten równoległobok, który zbudowany jest według jednolitej zasady;
- elementy znajdujące się blisko siebie i tworzące łagodną linię utworzą również niezależne kształty;
- łatwiej też wyodrębnić układy zamknięte niż otwarte
- dlaczego cyfra 4 jest lepiej ukryta na rys. A niż na rys. C, chociaż ten ostatni zawiera więcej linii zakłócających?
To samo prawo występuje przy odczytywaniu mapy.
4. PRAWO WSPÓLNEJ DROGI
Elementy poruszające się w tym samym kierunku spostrzegane są razem i tworzą jedną figurę.
Szyk żurawi lecących w górę utworzy oddzielną figurę od szyku lecącego w dół.
Prawo „dobrej figury” i „wspólnej drogi” w reklamie opon samochodowych. Opona przemieniająca się w węża posiada wiele takich samych elementów umieszczonych blisko siebie, które jednocześnie wskazują kierunek ruchu.
5. PRAWO DOMYKANIA
System percepcyjny dodaje określone elementy i zamyka kształt niekompletnej figury.
Różne przykłady spostrzegania iluzyjnego: - rys.1- 4 trójkąta; - rys.5 koła wpisanego w trójkąty; - rys.6 trójkąta z jednym bokiem wygiętym w łuk. Ważną rolę w takim odczytywaniu powyższych kształtów pełnią detektory kątów i linii, które pozwalają na znaczną redukcję informacji.
System percepcyjny automatycznie dodaje brakujące elementy i tworzy kształt butelki. Autorzy reklamy sprytnie ominęli zakaz reklamowania alkoholu.
Domyślamy się, że brakujący element, jakim jest susząca się bielizna rzucająca cień, jest wtopiony w śnieżnobiałe tło.
6. ZGODNOŚĆ Z CHWILOWYM NATSTAWIENIEM
Oczekiwanie na pojawienie się określonego układu bodźców ułatwia jego spostrzeganie.
Ten czynnik został doceniony dopiero współcześnie. Wertheimer uważał go za mało istotny. Rozpoznawanie zależy nie tylko od obiektywnych właściwości przedmiotów lecz również od stanu organizmu, który określamy mianem gotowości percepcyjnej.
...
Czarcimir