INNE ZAGADNIENIA CASTITAS LAICORUM - CZYSTOĆ OSÓB WIECKICH A. Wstrzemięliwoć seksualna wieckich we wczeniejszym redniowieczu Przedchrzecijańskim Słowianom prawdopodobnie nie było ob- ce - pomimo opisanej wczeniej swobody obyczajowej - pozy- tywne wartociowanie dziewictwa. Według Eve Levin wyrazem przekonania o jego sile były na przykład wyobrażenia o pochodzš- cych od zmarłych dziewic rusałkach i ich działaniach, polegajš- cych na wabieniu i zabijaniu mężczyzn. Zdaniem tej autorki, pa- nowało jednak przekonanie, że owš siłę należy wyzwalać i wy- korzystywać, a nie chronić nietkniętš, jak to zaleca chrzecijań- stwo1. Takie podejcie do dziewictwa potwierdza znaczenie dziewic w magii miłosnej, leczniczej i urodzajowo-płodnociowej, a także wiara, że majš one moc nad czarownicami2. W Czechach jeszcze w XIX wieku chroniono bydło, dajšc mu do jedzenia wie- niec, niesiony przez dziewicę w dzień w. Jakuba3. Wiara w zwiš- 1 E. Levin, Sex and Society in the Worid ofthe Orthodox Slavs 900-1700, s. 39. 2 T. Seweryn, Dziewictwo, s. 440. 3 B. Kummer, Jungfrau, szp. 848. zek między dziewictwem a płodnociš w naturze nie była specy- fikš słowiańskš - znały jš na przykład tradycje niemiecka, cel- tycka, rzymska4. Powszechna w redniowiecznej Europie była tak- że wiara w możliwoć wpływania przez dziewice na istoty natu- ralne i ponadnaturalne. Za przykład może służyć legenda o tym, że tylko dziewica może schwytać jednorożca. Na Górnym lšsku jeszcze w roku 1854 odstraszano personifikowanš jako "Mara" zarazę, sadzajšc na pługu nagš dziewicę i objeżdżajšc w ten spo- sób trzykrotnie granice wsi5. Idea zachowania wstrzemięliwoci seksualnej w małżeństwie była znana w Polsce już przynajmniej na poczštku XII wieku, Anonim zwany Gallem przypisał jš żonie Mieszka I - Dobrawie: "Lecz ona odmówiła polubienia go, jeli nie zarzuci owego zdroż- nego obyczaju [to znaczy poligamii] i nie przyrzeknie zostać chrze cijaninem. Gdy za on na to przystał, że porzuci ów zwycza, pogański i przyjmie sakramenta wiary chrzecijańskiej, pani OWE przybyła do Polski z wielkim orszakiem [dostojników] wieckie! i duchownych, ale nie pierwej podzieliła z nim łoże małżeńskie aż powoli a pilnie zaznajamiajšc się z obyczajem chrzecijańsku! i prawami kocielnymi, wyrzekł się błędów pogaństwa i przeszed na łono matki-Kocioła"6. Za nim powtórzył ten przekaz niema dosłownie mistrz Wincenty, dodajšc na końcu uwagę prawnicze "Mówi się bowiem, że różnica wyznania była jednš z przeszkó w zawarciu małżeństwa"7, co, nawiasem mówišc, całkowicie zmi< niło motywację czynu Dobrawy z religijnej (pragnienie zbawieni małżonka) na legalistycznš. Nie wiadomo jednak, jak wyglšdał zachowanie Dobrawy w rzeczywistoci. Współczesny tym wydi 4 Tamże, szp. 847-849; J. E, Salisbury, Fruitful in Singleness, s. 97-96 5 W.-E. Peuckert, Schlesische Yoikskunde, s. 25. 6 Eo igitur collaudante se usum illus paganismi dimissurum et fidei chi stiane sacramenta suspectarum, Ula domina cum magni seculari et ecciesi stica religionis apparatu Poloniom intrauit, necdum tamen thoro sese mariti federauit, donec Ule paulatim consuetudinem christianitatis et religionem i clesiastici ordinis dUigenter contemplans, errorem gentiiium abnegauit, seq gremio matris ecciesie couniuit. Anonima tzw. Galia Kronika, I, 5, s, 15. 7 Didiscerat namque quod dispar cultus unum erat impedituorum mat monii. Mistrza Wincentego Kronika, II, 8, s. 37. rżeniom Thietmar, przypisujšc jej tę samš, co Anonim motywację działań, przedstawił je w sposób zgoła odmienny. Czeszka miała według niego rezygnować na życzenie Mieszka z planowanych umartwień, aby zyskać jego przychylnoć w sprawie nawrócenia8. Informacja o wstrzemięliwoci Dobrawy nie utrwaliła się jednak w polskiej tradycji dziej opisarskiej. Nie zna jej autor Kroniki wiel- kopolskiej, kronikarze lšscy (z wyjštkiem, poniekšd, Kroniki ksišżšt polskich, której autor napisał, że Dobrawa nie chciała polubić Mieszka, zanim ten nie przyjšł chrztu9) ani Długosz. Tak- że tradycja czeska, reprezentowana przez Kosmasa, wyjštkowo krytycznego wobec pierwszej chrzecijańskiej żony Mieszka, nie mówi nic ojej abstynencji seksualnej, a wręcz okrela jš jako "nad miarę bezwstydnš"10. Opisana przez Thietmara wersja wydarzeń zwišzanych z chrztem Mieszka, najbliższa im także czasowo, wy- daje się też najbardziej prawdopodobna, tak pod względem histo- rycznym, jak i psychologicznym. Anonim starał się zdjšć z Dobrawy odium ciężkiego grzechu, jakim w myl wyobrażeń dwunastowie- cznych było współżycie z poganinem, nawet w zbożnym celu". Wrogoć do niej Kosmasa do dzi natomiast stanowi zagadkę dla historyków. B. Ideał wstrzemięliwoci seksualnej w dynastii piastowskiej w XIII wieku Wiek XIII to między innymi okres intensywnego przenikania na ziemie polskie zachodnich ideałów życia religijnego. Jednym z nich była omówiona wyżej zasada obowišzkowej abstynencji seksualnej duchowieństwa. Inny stanowił nowy model religijnoci wieckich, zwišzany z rozpowszechnieniem się zakonów żebra- czych - franciszkanów i dominikanów. Istotne miejsce zajmo- wały w niej elementy ascetyczne, a wród nich ideał dobrowolnego 8 Kronika Thietmara, IV, 56, s. 221. 9 Kronika ksišżšt polskich, 8, s. 438. 10 Kosmas, Kronika, XXVII, rok 977. n J. Strzelczyk, Mieszka I, s. 115, 116. 206 zachowania abstynencji seksualnej przez osoby wieckie, naw< przez małżonków. Do osób przejętych nowymi ideami należeli tał że członkowie dynastii piastowskiej. Księżna lšska Jadwiga, ż( na Henryka Brodatego, po około dwudziestu latach małżeństw złożyła wraz z mężem luby czystoci. Wytrwali w nich prze kolejnych około trzydzieci lat, do mierci Henryka w 1238 rok oraz Jadwigi pięć lat póniej. Już za życia księżnę otaczała aur więtoci, nic więc dziwnego, że w dwadziecia lat po mien kanonizowano jš. wištobliwe życie Jadwigi opisano obszerni w powstałym pod koniec XIII wieku żywocie. Obraz księżnej, pc dobnie, jak i innych kobiet z tego kręgu - księżnej krakowsku Kingi i halickiej Salomei, koncentrował się pod piórem hagiogrg fów na praktykowaniu ascezy oraz zachowaniu czystoci. Klucze wymi pojęciami ich żywotów sš: ubóstwo (paupertas), pokora (hu militas), miłosierdzie (caritas), modlitwa (oratio) oraz, last but nc least, czystoć (castitas)12. Życie w celibacie zostało ukazane pc niekšd jako pierwsza poród równorzędnych cnót. Podkreleni jego znaczenia mogło służyć zaprezentowanie tego aspektu życi więtych na samym poczštku ich żywotów, zaraz po wstępie gene alogicznym13. Poza tym zostało ono potraktowane na równi z u martwianiem się, aktami miłosierdzia itp.14 Zachowanie przez Ja dwigę i Henryka wstrzemięliwoci zostało za to wykorzystań jako pretekst do obszernego moralizatorskiego wywodu na tema sposobów osišgnięcia doskonałoci przez małżonków. Niewiel miejsca powięcali Jadwidze kronikarze. Kronika polsko-lšski odnotowała tylko rzeczowo fakt dotrzymania przez Henryka i Ja dwigę ich lubów czystoci15. Kronika wielkopolska i Kronika ksiš żšt polskich w ogóle nie zauważyły dobrowolnego celibatu Jadwig i Henryka. Dopiero Jan Długosz w swoich Rocznikach zamieci 12 Por. B. Klirbis, Asceza chrzecijańska i jej interpretacje hagiograficznt Polski model ascezy franciszkańskej w XIII i XIV wieku, s. 292. 13 Por. S. Kwiatkowski, Powstanie i kształtowanie się chrzecijańskie mentalnoci religijnej w Polsce do końca XIII w., s. 88. 14 Vita sanctae Heduigis ducissae Silesiae, s. 511-578. 15 Tandem pius princeps Henricus cum beata sua uxore Hedwige cum fer triginta annis ob castitatis yidualis insigne decus solempni a thoro matrimo niali et abstimisset [...], Kronika polska (polsko-lšska), s. 650. pełnš zachwytu pochwałę Jadwigi: "Żyjšc przez 28 lat w celibacie,! uchroniła ciało i duszę przed wszelkimi pokusami i-co musi budzić podziw w umysłach ludzi - wród cierni łoża małżeńskie- go wraz ze swym najjaniejszym małżonkiem, wspomnianym, Henrykiem rozkwitła jak lilia i jak złoto poddane próbie ognia, przez cały wspomniany czas nie zapłonęła żarem namiętnoci"16. Mniej więcej w tym samym okresie do zawarcia lubów czy- stoci żona nakłoniła innego księcia piastowskiego - Bolesława Wstydliwego. W przeciwieństwie jednak do Jadwigi, majšcej już w chwili złożenia lubów kilkoro dzieci, żona Bolesława Kinga (Kunegunda) pozostała dziewicš. Małżeństwo nie zostało skonsu- mowane. Według powstałego około dwudziestu lat po jej mierci l żywotu, powiadomiła męża o swoim postanowieniu w noc polub- | na, poczštkowo okrelajšc okres zachowania dziewictwa na jeden , rok. Potem przedłużyła go na rok następny, dalej na jeszcze jeden. Bolesław zrazu protestował w interesie dynastii, próbował też wpłynšć na Kingę kapelan dworski. Wreszcie jednak udało się jej nakłonić niechętnego męża do przyłšczenia się do lubów czystoci dożywotnio17. W ten sposób przeżyli czterdzieci lat. W opisie au- tora żywotu Kingi jej sylwetka duchowa, jak zauważyła Maria Witkowska, zmieniła się w jeden rejestr cnót. Podobnie jak auto- rzy żywotów w. Jadwigi lub Salomei, ukazał on nie tyle chara- kterystykę konkretnej, historycznej osobowoci, ale uosobił w niej funkcjonujšcy w jego rodowisku i zapewne podzielany przez sie- bie ideał więtoci18. W chrakterystyce Kingi dominował duch su- rowej ascezy oraz pochwała życia dziewiczego. Upodobanie do me- go miała (hagiograficzna) Kinga już od chwili przyjcia na wiat, kiedy jej czystoć cielesna była niejako zapowiedziš przyszłej czy- 16 Hec per annos octo et yiginti celibem vitam du.ce.ns, ab omni illecebra camem et spiritum custodwit et qwd humanis stupendum est sensibus inter spinas thori maritalis, una cum eodem illustrissimo suo marito ...
filmy.bajki.seriale