Buszko Historia Polski 1864-1918.doc

HISTORIA POLSKI

1864-1948

JÓZEF BUSZKO

HISTORIA POLSKI

1864-1948

Warszawa 1985 PAŃSTWOWE WYDAWNICTWO NAUKOWE

Okładkę projektował Marian Jankowski Redaktor techniczny Wttoid Motyl

Korektorzy Zespól Oddziału PWN w Krakowie

Kartografki Urszula Mazurek, Irena Pac

© Copyright by Państwowe Wydawnictwo Naukowe Warszawa 1982

ISBN 83-01-03732-6

Państwowe Wydawnictwo Naukowe

Wydanie dziewiąte. Nakład 149 800 + 200 egzemplarzy. Arkuszy wydawniczych 34,25. Arkuszy drukarskich 30,0. Papier offsetowy klasy V, 70 g rola 84 cm. Oddano do reprodukcji w styczniu 1985 r. Podpisano do druku w lutym 1985 r. Druk ukończono w maju 1985 r. Zamówienie nr 348 N-60 Cena t. l/III zł 900,-

Zakiady Graficzne w Gdańsku

UWAGI WSTĘPNE

Niniejszy tom obejmuje, jak to wynika z jego tytułu, zarys dziejów eolski począwszy od popowstańczej epoki 1864 roku poprzez drugą poło­wę XIX stulecia, poprzez wiek XX aż do lat ustabilizowania się nowej polskiej rzeczywistości społeczno-politycznej — Polski Ludowej — po drugiej wojnie światowej. Jest to zatem okres stanowiący jedno z ostat­nich ogniw procesu dziejowego, wkraczający niemal bezpośrednio w te­raźniejszość i integralnie z tą teraźniejszością związany. Pociąga to za sobą określone konsekwencje natury metodologicznej. Jeśli przyjmuje |się powszechnie, że historia jest nauką wyjaśniającą kształt współczes-jności na podstawie jej związków genetycznych z przeszłością, to nie-| trudno'zrozumieć, że historia niezbyt odległa, historia najnowsza, czyni | zadość temu zadaniu w szczególniejszej mierze, jako historia najściślej | i bezpośrednio z teraźniejszością powiązana. Zjawisko to wynika stąd, | że istnieje wzajemna współzależność poszczególnych faz procesu histo-jrycznego i to tak silna, że wyjaśniające one nawzajem. Istnieje zatem | i współzależność najbliższej przeszłości i teraźniejszości. Nie idzie tu przy j tym tylko o prostą współzależność, o związki genetyczne między przeszło-| ścią a teraźniejszością w sensie czysto instytucjonalnym, chodzi tu bowiem | także o oddziaływanie całej spuścizny dziejowej w sensie czysto świato-| poglądowym, skoro wiadomo, że świadomość historyczna jest nadal, tak | jak w poprzednich epokach, jednym z podstawowych składników współ-| czesnej świadomości społecznej.

|   W tym sensie szczególniejsza rola historii najnowszej, w tym zwłasz-| cza historii własnego narodu, w kształtowaniu postawy współczesnego | narodu nie ulega wątpliwości. Mamy tu zresztą na myśli zarówno prze-| szłość, która nas ukształtowała, jak i badania, które nad nią uprawiamy, | jak wreszcie wiedzę, którą o niej dysponujemy. Współczesne znaczenie | nauk humanistycznych, wśród nich nauki o niedawnej naszej przeszłości, | jest mocno związane z funkcją otwierania dzięki nim pełniejszych per-| spektyw historycznych, których z kolei w żaden sposób nie można od­dzielać od przyszłości. Jednym słowem — refleksja historyczna, oparta rzecz jasna na niezbędnej wiedzy historycznej, jest niezbędna, ale nie po to, ażeby w ten sposób uciekać od spraw dnia dzisiejszego, lecz prze­ciwnie — przywoływanie przeszłości służyć powinno lepszemu, pełniej­szemu zrozumieniu spraw dnia dzisiejszego.

Jeśli przedstawiony tu zarys dziejów naszego narodu ostatniej doby choćby w cząstkowej formie uczyni zadość temu zadaniu, jeśli będzie pomocny jako jeden ze środków dydaktycznych w rękach nauczyciela, studenta, działacza społeczno-kulturalnego, wreszcie każdego szukającego garści niezbędnych informacji z tego zakresu, wówczas autor dojdzie do wniosku, że zasadniczy cel wyrażający się w opublikowaniu niniejszej książki został spełniony.

Historię Polski omawianej doby otwiera 'w zasadzie rok 1864, który stanowi podstawowy punkt wyjścia w naszych rozważaniach. Fakt ten wynika zarówno z przesłanek natury społej“zno-ekonomicznej, jak i poli­tycznej w ściślejszym tego słowa znaczeniułRok ów kończy okres uwłasz­czenia chłopa na ziemiach polskich, ciągnący się bez mała pól wieku — od pierwszych tego typu reform, podejmowanych w zaborze pruskim w la­tach 1807 i 1811, poprzez dalsze akty uwłaszczeniowe przeprowadzone w tymże zaborze w latach 1823 i 1848 aż do lat pięćdziesiątych, a także przez reformę uwłaszczeniową, dokonaną w zaborze austriackim jednora­zowym aktem ustawodawczym na wiosnę 1848 roku^w ten sposób zie­mie polskie przekroczyły ostatecznie próg oddzielający formację kapitali­styczną od czasów dominowania stosunków feudalnych. Z drugiej strony pamiętać trzeba, że rok 1864 stanowi zarazem końcową datę epoki wiel­kich zrywów narodowo-wyzwoleńczych, epoki powstań narodowych, któ­rych podstawową siłę napędową.stanowiły żywioły drobno- i średnioszla-checkie, a także drobnomieszczańskie, stanowi on zarazem zapowiedź, że odtąd losy narodu i dalsze jego perspektywy historyczne coraz bardziej zależne będą od stopniowo dojrzewających do politycznej działalności przede wszystkim takich klas społecznych, jak proletariat i chłopstwo. Zanim jednak to nastąpi, zanim klasy te wejdą na arenę życia polityce nego jako zorganizowana i uświadomiona siła, zdolna do podejmowania potężnych akcji na rzecz społecznych przeobrażeń i wyzwolenia narodo­wego — minie cała wielka epoka o charakterze przejściowym, o charak­terze przygotowawczym, wypełniająca okres od roku 1864 aż po początko­we lata XX wieku, w której pozornie — z tego punktu widzenia biorąc — niewiele będzie się działo, w której upłynie blisko pół wieku “bez powsta­nia i bez rewolucji".

Pamiętać trzeba, że w rozwoju gospodarczym i politycznym ziem pol­skich tej doby można wyodrębnić kilka zasadniczych etapów, przebiega­jących dla poszczególnych zaborów i dla poszczególnych dzielnic w obrę­bie tychże zaborów — niejednakowo, mających swe wyraźne cechy spe­cyficzne. Ogólnie jednak biorąc da się stwierdzić, że okres od końca lat sześćdziesiątych i początku siedemdziesiątych uznać należy za okres ugruntowania się na terenie większości ziem polskich (w szczególności w Królestwie) przemysłu maszynowego o charakterze wielkokapitalistycz­nym, którego narodziny i dalszy rozwój, uwarunkowany zapotrzebowa­niami rynkowymi, przejawiły się w kilku określonych, kierunkach, głów­nie w kierunku rozwoju przemysłu włókienniczego.

Etap następny przypada na lata po roku 1870 i kończy się zasadniczo u progu XX wieku. Jest to okres rozwoju wielkiego przemysłu kapitali­stycznego, jego cech zasadniczych w różnych formach organizacyjnych, które w toku dalszych przeobrażeń miały się przekształcić na początku XX stulecia w cechy kapitalizmu monopolistycznego. W tym okresie mo­żemy wyróżnić dwie kolejne fazy rozwojowe.

Mniej więcej do połowy lat osiemdziesiątych koncentracja produkcji i kapitału przebiega wprawdzie dość szybko, jednakowoż dominuje jeszcze ciągle kapitał wolnokonkurencyjny, podczas gdy pierwsze zarodki organi­zacji monopolistycznych są słabe, ledwo dostrzegalne. W tychże latach, o charakterze wyraźnie przedmonopolistycznym, świeżo uformowana wiel­ka i średnia burżuazja polska hołduje w swej podstawowej masie dok­trynie liberalizmu. Jednocześnie proletariat polski wykuwa wtedy zręby swej własnej ideologii, z czym wiążą się początki agitacji socjalistycznej i zakładanie pierwszych kółkowo-konspiracyjnych organizacji socjalistycz­nych.

Druga faza w owym okresie, wyrażająca się łatwiej dostrzegalnymi już zjawiskami przerastania kapitalizmu wolnokonkurencyjnego w sta­dium monopolistyczne, przypada po 1885 r. Szczególnie po tym roku kon­centracja produkcji i kapitału w życiu gospodarczym ziem polskich ule­ga wydatnemu przyśpieszeniu, przy czym jej tempo przekracza w nie­jednym przypadku przodujące kraje kapitalistyczne. W tej fazie mono­pole pojawiają się jako zjawiska stałe i coraz bardziej masowe, by na przełomie XIX i XX wieku stać się czynnikiem decydującym, typowym dla produkcji wielkoprzemysłowej większości ziem polskich. Zaostrzające się wówczas antagonizmy społeczne pomiędzy burżuazja a proletariatem z jednej strony, z drugiej zaś wzrost konfliktów na tle rywalizacji eko­nomicznej między burżuazja polską a burżuazja obcą prowadzą do zna­miennej dla tych czasów ewolucji ideologicznej polskich klas posiadają­cych, której zasadniczą cechą jest stopniowe porzucanie liberalizmu na rzecz nacjonalizmu.

'Trzeci, wyraźnie się zarysowujący okres dziejów Polski, można wy­odrębnić w latach 1901 do 1918, a więc okres obejmujący początek XX wieku do wybuchu Wielkiej Rewolucji Październikowej, zakończenia I wojny światowej i odbudowy państwa polskiego jako burżuazyjnej Rzeczpospolitej. We wspomnianym okresie kapitalizm monopolistyczny jest już w zasadzie ukształtowany na terenie większości ziem polskich, po­dobnie zresztą jak w całokształcie gospodarki światowej. Okresowi temu nadają wyraźne piętno i to w szerszej skali — ogólnoświatowej — szcze­gólnie ostre konflikty klasowe proletariatu z burżuazja, równolegle zaś za­targi i konfrontacje zbrojne pomiędzy blokami wielkich mocarstw — państw imperialistycznych. Rzecz jasna, że lata I wojny światowej 1914-

1918 i okres Rewolucji Październikowej, zapoczątkowujący istnienie pierwszego państwa socjalistycznego, zasługują tu na odrębne potrakto­wanie, również z polskiego punktu widzenia.

Powstanie państwa polskiego otwiera okres czwarty, jako niewątpli­wy punkt zwrotny w życiu narodu. Również w dziejach tego państwa, do którego przylgnęła nazwa Drugiej Rzeczpospolitej, zarysowują się dwie fazy, stosownie do formy rządów w Polsce międzywojennej. Tak więc ma­my tu do czynienia z burżuazyjną demokracją w latach 1918 -1926 i swoi­stego typu reżimem autokratycznym, utrwalonym w wyniku przewrotu majowego aż do września 1939 r.

II wojna światowa i losy społeczeństwa polskiego w tej wojnie, które znamionowały tak gwałtowny i dalekosiężny w skutkach przełom w ży­ciu narodu, zapoczątkowały w konsekwencji jeszcze jedną nową erę histo­ryczną, tym bardziej doniosłą, że przyniosły nie tylko wyzwolenie naro­dowe i nowy kształt terytorialny państwa polskiego, ale i nowy, z gruntu odmienny ustrój społeczno-polityczny, zmierzający do zbudowania w Pol­sce socjalizmu. Jest to — jak widzimy — piąty i ostatni etap w omawianej przez nas epoce dziejów narodu, który zamierzamy przedstawić w zary­sowym ujęciu po rok 1948.

ŹRÓDŁA I LITERATURA

Ogólnie biorąc, im bliżej współczesności, tym bardziej dostrzegalne jest zjawisko umasowienia i dużego zróżnicowania bazy źródłowej. Na fakt ten składa się bardzo wiele czynników, takich jak wejście na orbitę życia politycznego nowych klas i warstw społecznych, jak wzrost ogól­nego poziomu życia kulturalnego i naukowego oraz odgrywanie coraz to poważniejszej i wszechstronnej roli przez aparat państwowy, dążący do objęcia szerszą kontrolą podstawowych przejawów funkcjonowania róż­nego rodzaju instytucji gospodarczych, społecznych i politycznych.

Instytucjonalne wzbogacenie całej struktury społecznej, charaktery­stycznej dla rozwoju stosunków kapitalistycznych, miało swoje określo­ne następstwa w postaci stałego wzrostu czyników źródłotwórczych. Obok źródeł typu tradycyjnego, jak akta władz państwowych i instytucji pry­watnych, korespondencji oraz pamiętników upowszechnia^się nowe ro­dzaje przekazów źródłowych. Do nich należy zaliczyć m.in. dokumentację powstałą w wyniku działalności nowych partii politycznych, organizacji zawodowych i społeczno-kulturalnych. W zakresie historii gospodarczej i społecznej szczególniejsze znaczenie uzyskały m.in. różnego rodzaju ma­teriały statystyczne.

Wiek XX przyniósł także ogromny wzrost różnego rodzaju źródeł nie­pisanych, powstałych sposobem fotograficznym, fonograficznym i elektro-nograficznym, z których tylko stosunkowo niewielka część znajduje się w archiwach. Źródła te utrwaliły głos i obraz, umożliwiając odtworzenie, uzupełnienie i wzbogacenie obrazu życia społeczeństwa także bez pośred­nictwa pisma. Stałe powiększanie się ich zasobu skłania do zakładania takich instytucji, jak Archiwum Dokumentacji Mechanicznej, przechowu­jącego kolekcje materiałów archiwalnych o charakterze mechanicznym, a więc taśmy magnetofonowe z nagraniami przemówień, rozmów, narad i dyskusji oraz wspomnień i relacji o większej wartości, a także nagrań audiowizualnych, ilustrujących doniosłe wydarzenia, filmów dokumen­talnych itd. Szybki rozwój dokumentacji mechanicznej i różnych jej tech­nik upowszechnił nowe formy przekazów źródłowych, takich jak edycje fotokopii, filmy dokumentalne, nagrania płytowe, mikrofilmy, albumy historyczne.

Do osobnego typu źródeł, specyficznych dla historii najnowszej, nale-

ży wreszcie zaliczyć źródła powstałe z inspiracji samego badacza, jak wywiady z żyjącymi jeszcze uczestnikami bądź obserwatorami określo­nych, ważkich wydarzeń. Ich plonem mogą być relacje, spisane przez jedną ze stron — osoby prowadzącej wywiad lub osoby indagowanej, a także ankiety z postawionym pytaniem, częściej zaś całym kompleksem pytań wraz z odnotowanymi odpowiedziami adresatów, tzw. responden­tów.

Pamiętać także trzeba, ze wreszcie i sam autor, odtwarzający te fazy procesu historycznego, które bezpośrednio poprzedzają współczesność, jest także w pewnym sensie elementem żródłotwórczym, przekazując ta­kie czy inne fakty z autopsji, z własnej obserwacji lub przez siebie za­słyszane. Może się również zdarzyć, że własne odczucia autora dotyczące niedawno minionych czasów, stanowiących zarazem niemałą cząstkę jego życia, oddziałują w takim czy innym stopniu na sądy i oceny zawarte po­tem w opracowanej przez niego publikacji historycznej, mimo przeświad­czenia, że powinien w tej mierze zachować dystans i obiektywizm.

Gdy jest mowa o rozdziałach podręcznika Historii Polski 1864 -1948, obejmujących okres do 1918 r., tj. do momentu odzyskania II Niepodległości można tu przede wszystkim uwzględnić wiele najbardziej typowych źró­deł o charakterze archiwalnym, z których na plan pierwszy wysuwają się zbiory dokumentów, będące rezultatem działalności władz państwowych trzech państw zaborczych — Rosji, Niemiec i Austro-Węgier.

W przypadku zaboru rosyjskiego należy zaznaczyć, że centralistyczny i zarazem policyjny charakter systemu carskiego powodował, iż cało...