�s ^�"^ -" . ^ :*�<* JL ^ Z G^^' - - J /';^ ? E g^ ^^ c0 ; . ^ � g 8^ $| g. l-^ r s- S? 2s3 r:1 , ^-^ OB A ^ ^, ^ .�r^ oc CL l BIBLIOTEKA PSYCHOLOGICZNA Pod redakcj� naukow� Marii ^��cznikowej 6 ^ �"'""K* mcHoi.^ (3Q Stanis�aw Gerstmann Rozw�j uczu� ^dkaikartatytuWa ^^-Andr^ki Redaktor Wydawnictwa ^a^-^^::^ Faktor techniczny "^""l St^,en Korektor Danuta Boniecka <:!opyright ^Wy.fa^.^, 1 Pedagogiczne Warszawa 1976 Printed ;n py^ Warazawa 1976 Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne Wydanie pierwsze. Nak�ad 15000+257 egzemplarzy Ar�uazy drukarskich 15,25; wydawniczych 11,76 Oddano do sk�adania 13.J.1975 f. , �' i] ; �~\ / Podpisano do druku I. IV. 1976 r. AKC. ' A ; ^'l^ Druk uko�czono w sierpniu 1976 r. ' l Papier druk. sat. kl. III, 80g, 61 x86 cm z fabryki w Kostrzyniu Zam�wienie nr 2141/332. Cena zi 20. � A-IO/4I WSiP Zaktady Graficzne w Bydgoszczy Slowo wst�pne Uczucia stanowi� wa�ny element w kszta�towaniu si� oso- bowo�ci i na r�wni z innymi jej funkcjami musz� by� celowo i systematycznie rozwijane przez poszczeg�lne �rodowiska wy- chowuj�ce. Psychologowie, zajmuj�cy si� t� problematyk�, sygnalizuj� powa�ne niebezpiecze�stwa gro��ce, gdy w ontogenezie do- chodzi do zaburze� rozwojowych w reakcjach emocjonalnych dzieci i m�odzie�y. Na przyk�ad E. B. Hurlock zwraca uwa- g� na to, �e uczucia zabarwiaj� znaczn� wi�kszo�� do�wiadcze� cz�owieka, a � by� mo�e � w og�le nie ma w naszym �y- ciu sytuacji, w kt�rych rozwi�zywaniu nie bra�yby one udzia- �u.1 Uczucia s� r�wnie� motywami r�norodnych dzia�a� ak- tywizuj�cych proces rozwoju cz�owieka. Niekt�re uczucia prze�ywane bardzo intensywnie cz�sto powstrzymuj� rozw�j osobowo�ci. Przyk�adem s� przypadki pozbawienia dzieci uczu� mi�o�ci rodzicielskiej i sympatii innych ludzi spotykanych przez dziecko, uczucia ni�szo�ci i brak wiary we w�asne mo�liwo�ci dzia�ania. To wszystko izo- luje dziecko od spo�ecznego otoczenia, powstrzymuje jego aktywno�� zmniejszaj�c rozwojowe szans�. Dominacja uczu� negatywnych, l�kowych i agresywnych utrudnia lub uniemo- 1 E. B. Hurlock: ROZW�J dziecka. Przek�ad z je�. ang. B. Homowski, St. Kowalski i B. Rosemann. Wyd. 2. Warszawa 1961, PWN, s. 299. SS^A----�� rea1^ s-T0^3 si� UC2U^ Cort26 ldeaJny m0^ Iud^4� rZ^.T'0- ^^^Y te0^ ^"^o�dn.e Nowych ^S' ^"^"-tjedS S3^ w nas^ praictyce wychn1 c1 w pr2eb1^ o^oo2e ^"^� mo- ^etny^":^ unlk^ ^ieJu yS^ P02waia - S%==ss-=^3: -"^.SiS-^E.^rs;'""� ros�ego Ten n dno�ci �ycia �1 ^^"^ch dziecku s^1 p^s:^-^0"^^^^^ u dou Psychicznych TlnT k2e ^"y^, poza �c �J ^^en^e ^"czu�S^-0^10^ P^^any zTcL aami' fu^ '^"^s:^ -A^r^ ^^^SSSi?^^ 3 ^^�^t� pe�ni� upzu- � S�S?^^ ^r^ont^-- s:^?^^?^?^^ St,ri1^^^^^ ^^a^^^ �d '""cionSo"'"'20'"""' "trellon^r"1.130'"^ "�brew temu u? "'�^�"'''"wania si� dn ^ ""�^'��nie ^'epnTc^a "". '''�""'- '" C2y naw ^X- ^^IS1^���� ^^- "y^^'^". ""ym, {^cj^y0-^^ runkowme pS, ^g�a',�^m'"^i. Na pocS alym' "i-^- ^".ar^^^^ .^^a icierowanrceTo^ C2wle- ^y^cyjnrroT^T"1 proces6^ e^^T^1 �wiad0- wo�^ opano^? ^^"o�d J-edno^T "^�-''^i ^h ' ^-"yc0^1,"^ PoJtr^^ ^ -o.h- ^ ,p. -e, .^^ .chSo^f^ -�- w zwi�zku 7 ODJa- s.-.^iy^s^^^ ^�ST" -^e^:00 P�^: teck0---"^^^^^^^^ 4 lc� Alzacji, nie orientuje si� w warunkach dzia�ania, kt�re mog� sprawia�, �e cel nie da si� osi�gn��. W tych sytuacjach przeszkoda w d�- �eniu do urzeczywistnienia zamiaru powoduje siine reakcje emocjonalne (frustracje). Z up�ywem czasu, w p�niejszych tatach ontogenezy, podejmowanie decyzji opiera si� na ana- lizie sytuacji, czyli subiektywnych i obiektywnych warunk�w powodzenia. Coraz �atwiej ustali� r�wnie� stopie� ryzyka i wi���ce si� z tym prawdopodobie�stwo sukcesu. Podobne przemiany zachodz� w stosunku cz�owieka do sa- mego siebie. W tym zakresie istnieje zawsze silna sk�on- no�� do indywidualnego, emocjonalnego oceniania swoich w�a�ciwo�ci, tworzenia obrazu samego siebie. Niemniej schy- �ek wieku dorastania stwarza ju� szans� bardziej krytycznego spojrzenia na w�asne post�powanie, wykorzystania, opinii �ro- dowiska i zobiektywizowania dotychczasowych s�d�w. Mo- �liwie bezstronny stosunek jednostki do siebie stanowi bowiem jeden z podstawowych czynnik�w wyznaczaj�cych ustosun- kowanie si� do spo�ecznego otoczenia. Scharakteryzowany powy�ej og�lny przebieg rozwoju uczu� jest uwarunkowany czynnikami, kt�rych znaczenie uj�- to w dialektycznej teorii rozwoju osobowo�ci. Zawiera ona najog�lniejsze, powszechne prawa, a wynikaj� z niej postu- laty, kt�re musi uwzgl�dnia� praktyka kszta�towania uczu�, le�eli ich rozw�j ma by� jak najbli�szy optymalnego. W�a�ciwo�ci poszczeg�lnych funkcji emocjonalnych s� uwarunkowane niekt�rymi cechami organizmu jednostki. Dlatego om�wimy zale�no�� stopnia pobudliwo�ci emo- cjonalnej od reaktywno�ci tkanki nerwowej w o�rodkowym uk�adzie nerwowym i od oddzia�ywania na jej stan funkcjo- nalny innych narz�d�w organizmu, a g��wnie uk�ad�w wy- dzielania wewn�trznego (dokrewnego), kr��enia i oddecho- wego. Og�lny stan zdrowia lub wyczerpania, zm�czenia, r�w- nie� wp�ywa na warunki prze�ywania emocji. Druga grupa czynnik�w warunkuj�cych przebieg rozwoju uczu� wi��e si� z oddzia�ywaniem zewn�trznego, przede wszystkim spo�ecznego �rodowiska. Na czo�o wysuwa- j� si� tu wszystkie celowe zachowania Judzi doros�ych (wy- chowawc�w w rodzinie, szkole i in.), kt�re kieruj� i modeluj� w optymalny spos�b przebieg proces�w rozwojowych. Brak kierowniczej ingerencji powoduje powstawanie wypacze�, zaburze� �ycia emocjonalnego, oddalanie si� wynik�w wy- chowania od akceptowanego modelu uczuciowo�ci cz�owieka i drogi jej formowania si�. Opr�cz zorganizowanych celowo �rodowisk wychowuj�- cych na rozw�j dziecka wp�ywaj� sytuacje, zdarzenia nie- kontrolowane, przypadkowo pojawiaj�ce si� w jego oto- czeniu. Ich znaczenie bywa rozmaite, znajduje si� tu bowiem �r�d�o zar�wno korzystnych, jak i niekorzystnych dozna� i do�wiadcze�. Te ostatnie mog� by� przedmiotem oddzia�y- wa� reedukuj�cych, a wi�c w jakim� zakresie korekcyjnych. Pami�taj�c o roli otoczenia i samokontroli w rozwoju oso- bowo�ci, a w tym uczu�, wska�emy nast�pny czynnik, r�wnie jak scharakteryzowane poprzednio donios�y: aktywno�� cz�owieka. Podstawowym warunkiem rozwoju wszystkich funkcji organizmu wraz z psychicznymi jest dzia�anie, po- s�ugiwanie si� nimi w zwyczajnych, codziennych okoliczno�- ciach �ycia. Ich sprawno�� i doskonalenie wymaga �wiczenia i do�wiadcze�. Ilo�ciowy i jako�ciowy rozw�j uczu� dokonuje si� w�wczas, gdy dziecko ma r�norodne � w miar� mo�- no�ci celowo dobrane � sposobno�ci ich prze�ywania, gdy styka si� ze �r�d�ami wzbudzaj�cymi pojawianie si� proces�w emocjonalnych. Wi�zi uczuciowe, np. kole�e�stwo i przyja��, mog� poja- wi� si� tylko w odpowiednio przebiegaj�cych interakcjach, w okre�lonych, je�li chodzi o specyficzne w�a�ciwo�ci, sto- sunkach mi�dzyludzkich. Je�eli my�limy o zamierzonym wp�ywie wychowawczym, kt�rego celem g��wnym ma by� odpowiednie modelowanie przebiegu rozwoju uczu�, to chodzi przede wszystkim o orga- nizowanie aktywno�ci dziecka i dorastaj�cego oraz warunk�w bezpo�rednio wp�ywaj�cych na jej rodzaj. Wskazane powy�ej problemy s� om�wione w kolejnych rozdzia�ach tego tomu �Biblioteki Psychologicznej". Przedsta- wiono w nich najwa�niejsze przejawy zr�nicowanego �ycia uczuciowego u noworodka i niemowl�cia, w wieku poniemo- wl�cym i przedszkolnym, w m�odszym wieku szkolnym oraz w okresie dorastania. Taki spos�b charakteryzowania przemian zachodz�cych w kszta�towaniu si� emocjonalno�ci powinien u�atwi� zrozumienie dzieci i m�odzie�y, kt�rych rozwojem kierujemy w poszczeg�lnych okresach ontogenezy. Rola uczu� w �yciu cz�owieka Co to s� uczucia? Cz�owiek orientuje si� w rzeczywisto�ci, kt�ra jest terenem jego r�norakiej aktywno�ci, za po�rednictwem tre�ci proce- s�w psychicznych, odzwierciedlaj�cych otaczaj�cy go �wiat. Spostrzegamy przedmioty, ludzi i ich zachowanie si�, zdaje- my sobie spraw� z ich wygl�du, rozmieszczenia, w�a�ciwo�ci fizycznych. Wyobra�amy sobie to, co w danej chwili jest niedost�pne spostrzeganiu poprzez zmys�y, a z czym kiedy� zetkn�li�my si� bezpo�rednio. My�limy o minionych zdarze- niach, o tera�niejszo�ci i przysz�o�ci. S� to procesy poznaw- cze �ci�le powi�zane funkcjami, dzi�ki czemu mo�emy od- zwierciedla� �wiat w pe�ny spos�b, prze�ywaj�c r�wnocze�nie obraz �rzeczy i niedostrzegalne ich cechy za pomoc� my�li. , W�r�d proces�w psychicznych, pr�cz poznawczych, wy- r�niamy uczucia. S� to takie prze�ycia, jak mi�o��, zazdro��, t�sknota i wiele innych. Wsp�wyst�puj� one i w pewnym sensie wsp�dzia�aj� z procesami poznawczymi wp�ywaj�c na ich przebieg i tre�� oraz wzajemnie ulegaj�c kierowniczej funkcji proces�w poznawczych. Te obop�lne zwi�zki pozna- my w przebiegu ich rozwoju i kszta�towania si�. Uczucia tak�e odzwierciedlaj� �wiat, umo�liwiaj� oriento- wanie si� w rzeczywisto�ci. Wyra�a si� w nich stosunek jed- nostki do poszczeg�lnych fragment�w otoczenia, _,' W�r�d uczu� wyr�nia si� e mocje. (Zalicza si� je do pier- wotnych funkcji psychicznych cz�owieka, wsp�lnych ludziom li i zwierz�tom znajduj�cym si� na wy�szych poziomach rozwoju ewolucyjnego. S� to na przyk�ad strach i gniew. I. P. Paw��w zwr�ci� uwag� na znamienny zwi�zek uczu� z procesami poznawczymi ju� na poziomie odruch�w bezwa- runkowych. Gdy organizm znajdzie si� w nowych warunkach, uruchamia si� dziedziczny odruch, ustawiaj�cy organizm i je- go narz�dy odbiorcze tak, aby mo�na by�o zorientowa� si� w otoczeniu. Jest to wi�c odruch badawczy, kt�ry Paw��w na- zwa� odruchem ,,C� to takiego?"1. W tej s...
zwyczajny11