Marek Jabłonowski
Z DZIEJÓW GOSPODARCZYCH
POLSKI LAT 1918-1939
Wydanie pierwsze
Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne Warszawa 1992
Spis treści
Wstęp . 6
Część I. Problemy pierwszych lat niepodległości i ewolucja gospodarki 11
I. Terytorium 11
1. Położenie . 11
Czas . 12
2. Granice 12
3. Kształt państwa 20
4. Obszar 22
5. Podział administracyjny . 23
Statut organiczny województwa śląskiego 25
6. Wolne Miasto Gdańsk 29
II. Ludność 33
1. Społeczeństwo .' 33
Struktura zawodowa 36
Struktura narodowościowa 41
2. Osadnictwo . 47
Wychodźstwo 51
3. Problemy oświaty . 55
Analfabetyzm . 61
Edukacja "Ku obronie Rzeczypospolitej" . 63
III. Dziedzictwo zaborów i lat wojny 1914-1918 67
1. Stan zniszczeń w gospodarce 67
Rolnictwo . 67
Przemysł 68
Transport 70
2. Problemy skarbowości 71
3. Położenie ludności . 72
4. Różnice dzielnicowe 75
5. Dziedzictwo społeczno-psychologiczne . 82
IV. Ewolucja gospodarki . 84
1. Okres odbudowy gospodarczej i wielkiej inflacji . 85
Wielka inflacja 89
2. Okres ożywienia gospodarczego i względnej stabilizacji 92
Reformy Grabskiego 93
Czas stabilizacji . 96
Polsko-niemiecka wojna gospodarcza 99
Powszechna Wystawa Krajowa . 101
3. Okres wielkiego kryzysu gospodarczego i depresji pokryzysowej 103
4. Okres interwencjonizmu państwowego . 108 Początki planowania 112
Wojsko a gospodarka w latach 1936--1838 115
V. Problemy ekonomiczne i społeczne wsi 122
1. Sytuacja bytowa ludności wsi 122
2. Techniczne wyposażenie rolnictwa 126
3. Oświata rolnicza . 129
4. Struktura agrarna i próby jej przeobrażenia . 135
Część II. Potencjał gospodarczy Polski 144
VI. Bogactwa naturalne . 144
VII. Rolnictwo 151
1. Lasy 161
VIII. Przemysł 163
1. Przemysł ogólny . 163
Zaolzie 176
Przemysł wojenny . 178
Centralny Okręg Przemysłowy 181
Zakłady Południowe 184
3. Energetyka . 186
IX. Transport i łączność . 199
1. Koleje 190
Połączenie Herby Nowe - Gdynia 197
2. Transport samochodowy . 199
3. Drogi lądowe 202
Śródlądowe drogi wodne . 204
4. Gdynia . .206
Flota handlowa . 210
5. Transport lotniczy . 213
6. Łączność .216
Radiofonia . 219
Polska Agencja Telegraficzna 221
X. Wymiana towarowa . 222
1. Handel zagraniczny . 222
2. Handel wewnętrzny . 229
XI. Finanse . 234
1. Dochody i wydatki państwa 234
Długi państwowe . 237
Rezerwy finansowe kraju 239
Plan finansowania wojny . 240
2. Kapitały obce 241
XII. Spółdzielczość . 246
XIII. Podstawa potencjału gospodarczego Polski . 255 Uwagi końcowe 257
Premierzy i kierownicy wybranych resortów gospodarczych 1918-1939 265
Indeks nazwisk 270
Wstęp
Skala i charakter obchodów siedemdziesiątej rocznicy odzyskania niepodległości dowiodły, że utrzymuje się zainteresowanie młodej generacji Polaków fenomenem odbudowy rozbitego przez zaborców państwa polskiego po 123 latach niewoli oraz dwudziestoletnim okresem istnienia II Rzeczypospolitej, w tym jej dziejami gospodarczymi. Przyczyn tego zjawiska, jak się wydaje, należy upatrywać w wyjątkowej trudności zamknięcia postrzegania przeszłości w takim kształcie, który byłaby skłonna akceptować większość, w odrzucaniu indoktrynacji zmierzającej przez lata do wytworzenia w świadomości polskiego społeczeństwa obrazu istniejącego systemu jako konieczności dziejowej, w ciągłym rozwoju historii jako nauki, w nowym odczytywaniu dziejów przez kolejne pokolenia. Licznych dowodów na to dostarczają wieloletnie debaty w środowisku historyków, wypowiedzi publicystów, polityków, socjologów, prawników i ekonomistów, a także dyskusje i rozmowy z młodzieżą. Z zainteresowaniem nie zawsze idzie w parze pogłębiona wiedza, wokół historii najnowszej rozpowszechniono bowiem wiele półprawd i mitów.
Publikowana praca ma na celu przedstawienie pewnego wycinka polskiej rzeczywistości doby II Rzeczypospolitej. Chodzi o to, by w sposób syntetyczny, prze-•de wszystkim młodzieży uczącej się i studiującej, ukazać wybrane problemy gospodarki polskiej lat 1918- 1939. W niektórych przypadkach podjęto zagadnienia polityczne, oświatowe i kulturalne, jednakże w kontekście problematyki gospodarczej, bez prób generalnych ocen.
Zgodnie z postulatami młodzieży, co wynika z doświadczeń dydaktycznych autora, tekst został wzbogacony kartogramami, szkicami, tabelami, wykresami i zestawieniami. Ich zadaniem jest jego uplastycznienie.
Zajmujący się dziejami gospodarczymi Polski lat międzywojennych napotykają liczne trudności materiałowe. Dzięki pracy takich autorów, jak: Andrzej Ajnen-Tdel, Jerzy Ciepielewski, Marian M. Drozdowski, Marian Eckert, Tadeusz Grabowski, Leon Grosfeid, Andrzej Jezierski, Hanna Jędruszczak, Zbigniew Landau, Mieczysław Mieszczankowski, Józef Popkiewicz, Franciszek Ryszka, Jerzy Tomaszewski czy Janusz Zarhow-wskił wiele zagadnień zostało już dobrze poznanych i usystematyzowanych. W procesie tym pewną rolę odegrały także publikacje powstające poza zasięgiem cenzury, zwłaszcza na emigracji, gdzie znalazło się wie-
1 Z uwagi na rozmiary ł charakter pracy zdecydowano się -nie podawać szczegółowej bibliografii. Zainteresowani stosunkowo łatwo znajdą potrzebne im informacje. Patrz m.in.:
Z. Landau: Gospodarka Polski lat 1918-1939 w publikacjach powojennych, W: "Kwartalnik Hstoryczny" 1962 nr l; tegoż autora Przegląd problematyki z zakresu historii gospodarczej II Rzeczypospolitej za lata 1962-1969. W: "Kwartalnik Historyczny" 1970 nr 3 czy Z. Kolankowski: Źródla do dziejów Polski 1918-1939. W: Historia Polski. T. IV: 1918-1939 cz. l, "Warszawa 1984.
lu świadków i uczestników wydarzeń lat 1918-1939.1 Systematyzacji tej nigdy nie będzie można uznać za zakończoną, ciągle bowiem pojawiają się nowe problemy i pytania, a w konsekwencji ustalenia. W odniesie-
1 Przykładowo można wskazać wspomnienia: S. Kirkora:
Ewakuacja • Ministerstwa Skarbu we wrześniu 1939 r. (Ze wspomnień osobistych). "Zeszyty. Historyczne" (Paryż) 1971, nr 20; L. Rayskiego: Słowa prawdy o lotnictwie polskim 1919- -1939. Londyn 1948; F. S. Składkowskiego: Prace i czynności rządu polskiego we wrześniu 1939 r. W: "Kultura" (Paryż) 1948, nr 5; Opowieści administracyjne, czyli pamiętnik niebo-haterski. W: "Kultura" (Paryż) 1951, nr 7-9 oraz Kwiatuszki administracyjne i inne. Londyn 1959; Diariusz i teki Jana Szembeka. Londyn 1964, t l i tamże W 1965 r. - t. 2, w 1969 r. - t. 3 i w 1972 r. - t. 4 czy J. Zająca: Dwie wojny. Londyn 1964, t. l. Mój udział w wojnie o niepodległość i w obronie powietrznej Polski, a także opracowania: A. Alberta:
Najnowsza historia Polski 1918-1980. Warszawa 1983 i Londyn 1989; T. Dąbrowskiego: Przygotowania w dziale żywnościowym oraz stan zapasów w 1939 r. W: "Bellona" (Londyn) 1953, z. 3 oraz Przygotowania w dziale mundurowym oraz stan zapasów w 1939 r. W: "Bellona" (Londyn) 1952, z. 3; K. Glabisza:
Polskie i niemieckie przygotowania do wrześniowego starcia. W:
"Niepodległość" (Londyn) 1952, t. 4; I. B., J. W. Przygotowania przemysłu do wojny. W: "Bellona" (Londyn) 194il, z. 11; W. Ję-drzejewicza: Fundusz obrony narodowej w czasie II wojny światowej. W: "Zeszyty Historyczne' (Paryż) 1962, nr l; S. Kir^ kora: Próby dozbrojenia Polski. W: "Zeszyty Historyczne" (Paryż) 1970, nr 20 oraz Sprawy finansowe Polski w przededniu ostatniej wojny. W: "Zeszyty Historyczne" (Paryż) 1972, nr 21;
J. Laryszy: Koncentracja polska w 1939 r. a koleje. W: "Bellona" (Londyn) 1942, z. 4; L. K. Życie gospodarcze Polski w okresie miedzy wojnami światowymi. W: "Bellona" (Londyn) 1947, z. 4; Materiały do zagadnienia przemysłu wojennego w Polsce (1918-1939). W: "Niepodległość" (Londyn) 1958, t. 6, W. Pobóg-Malinowskiego: Najnowsza historia polityczna Polski, t. 2: 1914-1939, wyd. drugie Londyn 1983; Polskie siły zbrojne w II wojnie światowej, t. l; Kampania wrześniowa 1939 r., cz. l: Polityczne i wojskowe położenie Polski przed wojną. Londyn 1951; K. Sosnkowskiego: Przyczynki do sprawy zbrojeń
niu do wielu innych pozostają jeszcze wątpliwości. W niektórych przypadkach znalazło to swoje odbicie na stronach tej książki. Przykładem może być umykająca uwadze wielu autorów, bądź traktowana bardzo pobieżnie, sprawa udziału przedstawicieli wojska w w procesach wypracowywania, a następnie realizacji wielu decyzji o charakterze gospodarczym. Można go zaobserwować praktycznie we wszystkich sferach aktywności gospodarczej po 1935 r.
Zamierzeniem autora nie było całkowite wyczerpanie tematu, nie jest to bowiem możliwe w popularnonaukowej publikacji o ograniczonej objętości. Starał się on natomiast tak dobrać przedstawione zagadnienia i jednocześnie wypracować strukturę pracy, by możliwie wszechstronnie przedstawić kluczowe - w jego opinii - kwestie gospodarki polskiej, na tym zaś tle ukazać jej potencjał w ostatnich latach przed wybuchem wojny. Nie unikał przy tym przedstawiania wybranych problemów szczegółowych.
Konsekwencją przyjętych ustaleń był podział pracy na dwie części. W pierwszej, w zasadzie wykorzystującej istniejące już przyczynki i opracowania syntetyczne, przedstawiono problemy pierwszych lat niepodległości oraz ewolucję gospodarki, w drugiej, opartej głównie na materiałach źródłowych, potencjał II Rzeczypospolitej (bazę surowcową, przemysł, komunikację, handel, finanse, spółdzielczość).
polskich 1935-1939. Londyn 1973; W. Stachiewicza: Przygotowania wojenne w Polsce 1935-1939. W: "Zeszyty Historyczne" (Paryż) 1977, nr 40; A. Wasiutyńskiego: Kilka uwag o gospodarczym potencjale Polski przed 1939 r. W: "Bellona" (Londyn) 1052, z. 4; J. Wiatra: Przyczynki do historii materiałowego przygotowania obrony Polski w latach 1921-1939. W: "Bellona" (Londyn) 1959, z. 3 czy P. Zaremby: Historia dwudziestolecia. (1918-1939). Paryż 1981.
Czytelnik otrzyma zarys informacji o gospodarce Polski międzywojennej nie bez trudności realizującej stojące przed nią zadania, częstokroć w warunkach kryzysu. W okresie tym społeczeństwo polskie odnotowało porażki, ale i wypracowało wartości o nieprzemijającym znaczeniu. Wiele z nich legło u podstaw rozwoju kraju w nowej, powojennej rzeczywistości.
Część J
Problemy pierwszych
lat niepodległości
i ewolucja gospodarki
I. Terytorium l. Położenie
Ziemie II Rzeczypospolitej znajdowały się w Europie Środkowej na najbardziej wysuniętym na wschód międzymorzu europejskim (patrz zestawienie l). Na tym obszarze stykały się liczne granice fizjograficzne (klimatyczne, florystyczne, geologiczne), co wpłynęło na powstanie specyficznych warunków naturalnych, zwłaszcza pod względem klimatu i budowy geologicznej. Rozciągłość równoleżnikowa kraju wynosiła 12°35', co odpowiadało 864 km i miało wpływ na zróżnicowanie czasów wschodu, kulminacji i zachodu słońca. Rozciągłość południkowa wynosiła 8°07', co odpowiadało 903 km. Miała ona znaczenie dla kąta padania promieni słonecznych i długości dnia. Okres wegetacji wynoszący na wschodzie 185-190 dni na zachodzie wydłużał się do 210-215 dni. W lecie w najbardziej wysuniętych na północ powiatach dzień był o około 2 godziny dłuższy niż w południowych, a w zimie o tyleż krótszy. Wpływało to na przebieg i charakter prac polowych.
Położenie w centrum Europy potencjalnie stwarzało Polsce dogodne warunki czerpania korzyści z opłat za tranzyt towarów przez jej terytorium. Sprzyjał temu
11
Zestawienie 1. Położenie geograficzne II Rzeczypospolitej
na północy 55°51' szerokości północnej (nad Dźwiną poniżej ujścia do niej Dryssy);
na południu 47°41' szerokości północnej (w pobliżu ujścia
Czeremoszu);
na zachodzie 15°47' długości wschodniej (pod Pszczewem w
województwie poznańskim);
na wschodzie 28°22'długości wschodniej (w pobliżu ujścia
Dzisny do Dźwiny).
brak poważniejszych przeszkód naturalnych wewnątrz państwa, na granicach zachodniej i wschodniej, szero^ kie doliny i przełęcze w Karpatach, a także dostęp do morza.
Czas
Od l czerwca 1922 r. jako urzędowy obowiązywał w Polsce czas środkowoeuropejski (także w Austrii, Czechosłowacji, Danii, Jugosławii, Litwie, Niemczech, Norwegii, Szwajcarii, Szwecji, na Węgrzech i we Włoszech). Odpowiadał on czasowi mierzonemu według południka przechodzącego o 15° na wschód od Green-wich poprzez tereny Niemiec leżące w pobliżu polskiej granicy zachodniej. Czas obowiązujący w kraju był nieznacznie spóźniony w stosunku do czasów miejscowych poszczególnych miast. Stosunkowo małą różnicę miał położny na zachodzie Poznań - 8', w centrum Warszawa - 24', na wchodzie zaś Pińsk - 45'.
2. Granice
W okresie formowania się państwowości polskiej wiedziano w Europie, iż taki kraj jak Polska istnieje, brakowało natomiast informacji, jak przebiegają jego granice, co więcej - tych granic w dużej mierze nie było, w listopadzie 1918 r. wyzwolono bowiem jedynie cen-
12
tralną część kraju z Warszawą, Krakowem i Lublinem. Proces formowania granic polskich był znacznie rozciągnięty w czasie (patrz zestawienie 2), łączył się także Z walką praktycznie z większością przyszłych sąsiadów II Rzeczypospolitej. Była to walka polityczna, dyplomatyczna, a także zbrojna. W jej rezultacie powstał obraz przedstawiony w tabeli l.
Tabela l. Granice Polski według stanu ze stycznia 1938 r.
Wyb
rzężę
E
O!
cy •i~<
-g •o 0
Ogółem
morskie1
lądo-
. we
U
S
0
N
rt ^
tó M U
ar
+-»
3
c
3 K
S E?
nr
•^-> 0 ^
dł. w km dł. w %
5529 2 100
,140 2,5
5389 97,5
łi
19.12 34,5
1412 25,5
984 17,8
507 9,2
347 6,3
121 2,2
106 2,0
1 Granica wód terytorialnych wynosiła 104 km.
2 Po zmianach granicy południowej jesienią 1938 r. jej ogólna długość wzrosła do 5548 km. Źródło: MRS-1938, s. 11.
Na mocy traktatu wersalskiego Polsce przyznano niezwykle skromną linię wybrzeża. Na otwarte morze przypadało zaledwie 72 km, a obszar wód terytorialnych wynosił ogółem 1381 km2. W okresie międzywojennym używano pojęcia "stopień morskości" wyliczany przez podział odsetek granic nadbrzeżnych danego kraju przez odsetki jego granic lądowych. Dla Polski był on bardzo niski i wynosił 0,025 (Szwecja - 3,5, Hiszpania - 2,2). Średnia odległość od morza wynosiła 360 km (21,2% powierzchni państwa było odległe od morza o 300-400 km i odpowiednio: 21% o 400- -500 km, 20,1% - o 500-600 km i 1,2% - o ponad 600 km). Otrzymane wybrzeże było słabo zagospoda-
13
Zestawienie 2. Terytoria, z których powstała II Rzeczpospolita
Terytorium (z zaznaczeniem przynależności przed l XI 1918)
Data
Powierzchnia (km2)
Objęcie w posiadanie (uwolnienie spod władzy zaborców)
Wcielenie do państwa polskiego na podstawie decydujących aktów międzynarodowych
M
t0
>>
CQ 0 f-1
1-1 -•O .Q ej N
Królestwo Polskie (Kongresówka)
obszar okupowany przez Austro-Węgry (tzn. gen.-gubernatorstwo lubelskie) obszar okupowany przez Niemcy (tzw. gen.-gubernatorstwo warszawskie) obszar okupowany przez Niemcy (tzw. Etappen-Gebiet) w .dawn. gub. siedleckiej obszar okupacji niemieckiej (część tzw. Ober-Ost) w południowych powiatach dawn. gub. suwalskiej tzw. ziemie zabrane obszar okupacji niemieckiej (część tzw. Ober-Ost) w dawn. gub. grodzieńskiej "Litwa Środkowa" i
l X 1918 11 XI 1918
od 19 I 1919 od 16 II 1919
5 II 1919 24 III 1922
18 III 19212 15 III 1923 a
15 III 1923 2
18 III 1921 2 15 III 1923 '
44540,0 63609,7
6487,0 4505,2
9089,0' 13349,0
pozostałe obszary "ziem zabranych' (część dawn. guberni grodzieńskiej wileńskiej, witebskiej i wołyńskiej)
zajęte 1919-20 zbrojnie w walkach z Rosją
zajęte w 1919-20 w walkach zbrojnych, odebrane po wojnie 1920 r.
18 III 19212
120577,7
A!
K P.
t-1 •O ,0 es N
Wielkie Księstwo Poznańskie
obszary uwolnione przez Powstanie Wielkopolskie 8 nie zajęte zbrojnie części Księstwa przyznane przez traktat wersalski Prusy Zachodnie część przyznana przez traktat wersalski cząstka rejencji kwidzyńskiej, przyznana zgodnie z wynikami plebicytu z 11 VII 1820
27 XII 1918 i dni nast. 10-17 II 1920
10-17 II 1920 27 VIII 1920
128 VI 1919 4 29 VI 1919 4 12 VIII 1920 '
20301,7
5733,8 15853,0
12,4
Pomerania
drobna cząstka, przyznana przez traktat wersalski
17 II 1920
28 VI 1919 t
. 9,0
t-Ł
03
i-i 0 Q.
L
N U
•a i-i
^
^-a ^ t) ^
•s l
ba .g
Q)' 0
^8.
i.! <-a
•^ ^
'0 •<o
°^
4; W
ja
s0-
R <u
oi
Prusy Wschodnie
cząstka rejencji olsztyńskiej, przyznana przez traktat wersalski, drobna cząstka przyznana zgodnie z wynikami plebicytu z 11 VII 1920
Śląsk
część Śląska Dolnego w pow. namy-słowskim i sycowskim, rej. wrocławskiej10, przyznana przez traktat wersalski część Śląska Górnego, przyznana na podstawie plebiscytu z dn. 20 III 1921
Spisz i Orawa
część przyznana
30 VIII 1910
15 VII 1922' XI 1918
po 28 VIII 1920 zajęte czasowo przez wojsko polskie XI-XII 1918
12 VIII 1920 6
28 VI 1919 4 20 X 19215
28 VIII 1920 5
7,1
501,0
3213,4 1000,0
583,0
•«
•
u
ca
-s s
.Q v> CB 3 N "!
Galicja
część zwana Małopolską Zachodnią obszary dawnej Galicji, na których toczyły się walki z Ukraińcami
31 X 1918 od 17 VII 1919
10 VIII 1920 8 15 III 1923'
27911,0 7 50586,0
j»Ą
po doliczeniu poprawki powierzchni dla całego terytorium, wynikłej z pomiarów planimetrycznych w 1933 r.
245,28
sk
Obszar państwa polskiego
388 634,28
fh
"(?(ródło: St. Olszewicz: Obraz Polski dzisiejszej. Fakty - cyfry - tablice. Warszawa 1938,- s. 30-31.
1 Obejmuje terytorium zajęte zbrojnie przez wojska gen. Zeligowskłego 9 X 1920. Obszar objęty aktem złączenia z 2 III 1922 na podstawie uchwały Sejmu Wileńskiego z 20 II 1922 i Sejmu Ustawodawczego z 24 III 1922 miał 20211 km2; 2 traktat ryski; 8 decyzja Konferencji Ambasadorów w sprawie wsch. granic Polski; 4 traktat wersalski; 5 decyzja Konferencji Ambasadorów; 6 decyzja Konferencji Ambasadorów, notyfikowana 15 VI 1922; 7 traktat w Sevres nie ratyfikowany przez Polskę; w myśl tego traktatu otrzymała Polska 30140 km2 z obszaru dawnej Galicji. Sprawę przynależności całej Galicji zdecydowała ostatecznie decyzja Rady Ambasadorów z 15 III 1923; 8 obszary zbrojne zajęte w Poznańskiem były większe, utracone później na rzecz Niemiec 248 km2; 9 terytorium Śląska Cieszyńskiego wcielone aktem...
kf2006