monizm.pdf

MONIZM (od gr.  [monos] – jeden, jedyny) – stanowisko filozoficzne

zgodnie z którym przyjmuje się, że rzeczywistość jest jednym bytem lub jego

przejawem.

Termin „monizm” został wprowadzony do filozofii w XVIII w. przez

Ch. Wolffa: „monistae dicuntur philosophi, qui unum tantummodo substantiae

genus admittunt” ( Psychologia rationalis , wyd. J. École, Hi 1972, par. 32).

Odtąd termin „monizm” został przyjęty w filozofii na oznaczenie prób

wyjaśnienia rzeczywistości (świata) przez sprowadzenie jej do jednego bytu

(niezłożonego), jednej substancji, jednego procesu, a więc do jednej zasady.

Wszystkie przedmioty i zjawiska są tylko emanatami, atrybutami, stopniami

rozwoju jednego rzeczywistego bytu. Cały wszechświat stanowi jednorodną

całość. M. wyklucza różnorodność, a wielość uznaje za pozór. W zależności od

charakteru jedynej postaci bytu (materia, duch, idea, świadomość, jaźń)

występują różne odmiany m.

Terminem opozycyjnym w stosunku do m. jest pluralizm – oznacza teorie

przyjmujące podstawowe zróżnicowanie rzeczywistości w konsekwencji

uznania złożoności bytu. Odmianą pluralizmu jest dualizm, który w

wyjaśnianiu rzeczywistości przyjmuje dwie niesprowadzalne do siebie zasady.

M. może dotyczyć wyjaśniania świata – m. metafizyczny (ontologiczny),

dziedziny poznania (m. teoriopoznawczy) lub etyki (m. etyczny).

D ZIEJE INTERPRETACJI MONISTYCZNYCH . M. w filozofii starożytnej – m.

klasyczny. Problem m. – pluralizm pojawił się na początku refleksji

filozoficznej jako odpowiedź na pytanie o istotę, naturę, strukturę

rzeczywistości, czyli na podstawowe pytanie o arche rzeczywistości (rzeczy,

osób, kosmosu). Pierwsi filozofowie gr. (filozofowie przyrody) dociekali, czy

rzeczywistość jest jednorodną, choć różnie upostaciowaną rzeczywistością, a

byt jest prosty, niezłożony (m.), czy rzeczywistość stanowi wiele

zróżnicowanych bytów, wewnętrznie złożonych z niesprowadzalnych do siebie

elementów (pluralizm). Te dwie interpretacje rzeczywistości – monistyczna i

pluralistyczna, uwarunkowane odmiennymi postawami poznawczymi,

Monizm

PEF - © Copyright by Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu

przejawiają się przez całe dzieje filozofii i przybierają różne konkretne formy.

Dlatego trzeba mówić raczej o monizmach niż monizmie.

W początkach filozofii pojawiły się i dominowały interpretacje

wyraźnie monistyczne. Pierwsi filozofowie przyrody (VII–VI w. przed Chr.)

poszukując podstawowego elementu (czynnika) rzeczywistości opierali się na

poznaniu zmysłowym, twierdzili, że powstanie i bytowanie świata domaga się

zasady w postaci materialnego tworzywa, które określali jako  [physis]

(natura). Rozumieli przez to pierwotny czynnik (  [arché]), z którego

wszystko powstaje i do czego się sprowadza. Wyraził to dobitnie Heraklit: „Z

wszystkiego jedność i z jedności wszystko”. Wskazywali więc na materialny,

odwieczny, stały, niezmienny, niezniszczalny praelement, istotny dla danej w

empirii rzeczywistości, z którego wyewoluował cały świat. Kosmos byłby więc

zwielokrotnieniem czy różnym upostaciowieniem tego samego elementu i

dlatego jest całością-jednością. Były to interpretacje monistyczno-

materialistyczne. Różne formy m. materialistycznego w okresie

presokratejskim były konsekwencją przyjęcia różnego charakteru

podstawowego tworzywa.

Tales z Miletu za podstawowy praelement kosmosu uznał wodę.

Wszystko powstaje z wody. Rzeczy są różnymi postaciami wody, woda

pozostaje po ich rozpadzie. Woda jest więc naturalnym początkiem i kresem

wszystkich rzeczy.

Anaksymander wskazał na  [ápeiron] (bezkres) jako na

„początek bez początku”. Jest on nieograniczony, jakościowo nieokreślony,

nieśmiertelny. Wszystko, co istnieje, ma naturę apeironu, ponieważ

poszczególne rzeczy powstają przez ograniczenie apeironu.

Anaksymenes za tworzywo świata uznał powietrze. „Podobnie jak

dusza, która jest powietrzem, trzyma nas w skupieniu, tak i cały świat również

otacza tchnienie i powietrze. Z powietrza wszystko powstaje i na nie się

rozpada” (Diels-Kranz 13 B 2).

Monizm

PEF - © Copyright by Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu

Wg pitagorejczyków „tworzywo bytowe” oraz siłę organizującą i kierującą

światem stanowi liczba. Wszystko jest z liczby, rzeczy są liczbami

(materializacja liczb). Kosmos jest jednością dzięki liczbie.

Heraklit jako zasadę rzeczywistości przyjął ogień. Ogień ze swej istoty

jest dynamiczny. Są w nim wszystkie rzeczy w nieustannym stanie napięcia

(wzniecanie i gaśnięcie). Przyjmując poza empirią zmysłową inny jeszcze

rodzaj poznania – poznanie praktyczne (  [phrónesis]), Heraklit

dostrzegł coś więcej. Był przekonany, że rzeczami kieruje  [logos] jako

powszechne prawo przemijania. Logos jest immanentny w stosunku do

wszystkich rzeczy – byłby rodzajem „boga kosmicznego”.

Empedokles jako tworzywo kosmosu przyjmował cztery elementy

(woda, powietrze, ogień, ziemia). Są one wieczne, są w ruchu, łączą się w

jedność dzięki miłości, a przez niezgodę rozdzielają się (por. Diels-Kranz 31 B

28).

Anaksagoras uznał, że naturę rzeczywistości tworzy mieszanina

nieskończenie wielu jednorodnych cząstek materialnych ( 

[homoiomeré]) oraz obdarzony dynamicznością  [Noús] (Umysł). Jest on

zasadą porządku obecną w kosmosie (kosmiczny bóg?)

Monistycznie rzeczywistość wyjaśniali także Leucyp i Demokryt,

przyjmując atomy i próżnię. Atomy stanowią niepodzielne cząstki materii,

mają wielkość i jakość, poruszają się w próżni. Atomy są w wiecznym ruchu o

charakterze mechanicystycznym (materializm mechanicystyczny).

M. materialistyczny głosili także stoicy: „Wszystko jest tylko częścią

jednej, zdumiewającej całości, której ciałem jest natura, Bóg duszą” (Sextus

Empiricus, Adversus mathematicos , 7, 27 n.). Stoicy wprawdzie przyjmowali

dwie zasady – czynną i bierną, ale obydwie uważali za materialne. Bóg i duch

człowieka jest tym samym, nie ma więc mowy o odrębnym, transcendentnym

Bogu.

Zasługą pierwszych filozofów przyrody było postawienie twórczego

pytania – o arché („dzięki czemu”), czyli o podstawową zasadę kosmosu i

podjęcie problemu jedności (wielości) rzeczywistości.

Monizm

PEF - © Copyright by Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu

W wyjaśnianiu rzeczywistości oparli się na poznaniu zmysłowym, a

ekstrapolacja empirii doprowadziła ich do uznania, że pierwotna postać bytu

jest prosta (niezłożona) i ma charakter materialny. Wielość natomiast jest

różnym ukształtowaniem tego samego pierwotnego pratworzywa lub jest

uznana za wtórną, pozorną. Redukowali więc rzeczywistość do przyczyny

materialnej. Prezentowali zubożoną, uproszczoną wizję świata, w której

człowiek nie zajmuje szczególnego miejsca. Wprawdzie pojawiał się motyw

siły umysłowej (Logos Heraklita, Noús Anaksagorasa) – była ona rozumiana

immanentnie i całkowicie wyczerpywała się w strukturze kosmosu.

Do monistyczno-materialistycznej wizji świata kwestionowanej w

późniejszej starożytności – nawiązywano w średniowieczu raczej śladowo

(Dawid z Dinant), natomiast wyraźnie w XVIII, a zwł. w XIX i XX w.

(materializm dialektyczny). XX-wieczny rozwój nauk przyrodniczych, zwł.

fizyki, wiązał się z tendencją do uprawiania filozofii na bazie fizykalnej

struktury świata i prowadził do wyjaśnień monistyczno-materialistycznych.

Parmenides stworzył nową, spektakularną formę m. i wniósł do

filozofii przedsokratejskiej nowe elementy. Szukając odpowiedzi na pytanie o

istotę bytu (arché), oparł się nie jak filozofowie przyrody na poznaniu

zmysłowym, lecz na analizach czysto racjonalnych (intelektualnych).

Aprioryczny sposób poznania prowadził do wskazania na formalną prazasadę

ujętą tylko myślą. Wg Parmenidesa rzeczywistą rzeczywistość stanowi „byt”,

który jest „tym, czym jest” – „byt jest bytem”. Wszystko jest bytem – nie-bytu

nie ma. Wszystko jest tym samym. Byt jest więc absolutną tożsamością, jest

jeden, powszechny, niezmienny, wieczny, nieruchomy. Zmysłowym obrazem

„bytu” jest kula. Wszystko poza tak rozumianym bytem, czyli świat zmienny –

jest światem pozornym.

Parmenides utożsamił byt z myślą: „Tym samym jest myślenie, co i

przedmiot myślenia. Nie znajdziesz bowiem myślenia bez tego, co istnieje i

czego jest wyrazem” (Diels-Kranz 28 B 7). Przeszedł do historii jako ten, który

pierwszy sformułował definicję „bytu”. Utożsamił byt z myślą – myśleć i to co

się myśli jest jednym. Wskazał na prymat myśli nad rzeczywistością

Monizm

pozamyślową. Stał się twórcą henologii (ontologii). Podkreślił wartość zasady

tożsamości i niesprzeczności. Jej zastosowanie aprioryczno-intuicyjne do

rzeczywistości owocowało skrajnym m. – m. statycznym.

Parmenides był myślicielem znaczącym. Stał się inspiratorem dla wielu

filozofów, m.in. Platona (idee), Plotyna, Jana Dunsa Szkota, Kartezjusza,

Wolffa – czyli nurtów ontologicznych. Natomiast przez koncepcję zasady

niesprzeczności i tożsamości wskazał na podstawy logiki i matematyki.

Nowy wielki system monistyczny o dużym oddziaływaniu stworzył

Plotyn. Nawiązując do Platona, także do Arystotelesa, przedstawił interpretację

rzeczywistości, będącą nową formą m., zasadniczo różniąca się od m.

presokratyków. Był to m. dynamiczny, gradualistyczny, emanacyjny o

wydźwięku panteistycznym. Przyjmował i uzasadniał jakość całej

rzeczywistości, która ma charakter hierarchiczny. Fundamentem i zasadą

absolutną (Absolutem) jest – wg Plotyna – Jedno (Pra-Jednia), które jest

niezmienne, niepodzielne, wieczne, konieczne, będące samotożsamością.

Jedno jest poza wszelkim myśleniem i bytem, jest niepoznawalne, niepojęte,

niewypowiedzialne. Przekracza byt i pojęcia jakichkolwiek przedmiotów.

Pozostaje więc poza wszelkim orzekaniem. Jednu można tylko przypisać

Dobro, przez co akcentuje się to, że jest twórczą mocą, dzięki której powstało

wszystko, co istnieje i co się staje.

Jedno-Dobro stanowi absolutne źródło wszystkiego. Świat wypływa,

wypromieniowuje na drodze koniecznej, ustopniowanej emanacji (udzielania

się). Z Jedna wyłania się jako pierwsza sfera Intelekt-Noús-Logos – Myśl

(Duch). Tylko świat Umysłu istnieje w ścisłym sensie, tylko on posiada byt

pełny i niezmienny (ontyczny). Z Umysłu (Myśli) emanuje Pneuma (Dusza

świata). Jest niecielesna i niepodzielna, zwrócona ku Umysłowi i ku światu

natury (tu pojawia się mnogość): sfera świata materialnego – świat zmysłów.

Świat zmysłów nie istnieje, lecz wciąż „staje się”. Materia – najniższe stadium

świata – jest pozbawiona jakości, jest niepłodna, nie udziela się. Wszystko jest

jednym i Jedno jest we wszystkim. Przez emanację, czyli pochodzenie z Niego

Monizm

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: