1.     Wstęp

Celem nieniejszej pracy jest zaprezentowanie czytelnikowi w sposób prosty znaczenie i rolę barw w zakładzie pracy, ich zastosowanie w środowisku pracy wobec człowieka, maszyny i znaków bezpieczeństwa.

Ze względu na to, że środki ochrony indywidualnej bardzo często wywołują  u użytkowników uczucie dyskomfortu, konieczność ich noszenia przez cały czas trwania zmiany roboczej może powodować negowanie przez pracowników przydatności tych środków.

W rzeczywistości narażenie na czynniki niebezpieczne i szkodliwe występuje często jedynie przy wykonywaniu niektórych czynności zawodowych (np. podczas obsługi maszyn) lub w określonych pomieszczeniach (np. narażenie na hałas lub pyły przy obsłudze lini technologicznych) i są krótkotrwałe. Rozwiązaniem tego problemu jest wprowadzenie i oznakowanie stref zagrożenia, w których pracownicy zobowiązani są do stosowania środków ochrony indywidualnej, przy wykonywaniu określonych czynności zawodowych.

W Unii Europejskiej minimalne wymagania dotyczące stosowania barw i znaków bezpieczeństwa określa Dyrektywa 92/58/EWG w sprawie minimalnych wymagań dla zapewnienia znaków bezpieczeństwa i/lub higieny pracy. Postanowienia tej dyrektywy zostały przeniesione do prawa polskiego na mocy rozporządzenia w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy.

Obowiązek stosowania znaków bezpieczeństwa przewidują także inne przepisy z zakresu bezpieczeństwa i higieny pracy, np.:

Szczegółowe wymagania dotyczące barw, znaków i sygnałów bezpieczeństwa zawarte są w Polskich Normach:

Rola barw, znaków i sygnałów bezpieczeństwa

Głównym zadaniem znaków, barw i sygnałów bezpieczeństwa jest informowanie pracowników o występujących w danym zakładzie pracy zagrożeniach. Wszystkie miejsca zakładu, w których występują zagrożenia powinny być oznakowane widocznymi znakami lub barwami bezpieczeństwa.

Przed zastosowaniem znaków i barw bezpieczeństwa w konkretnym miejscu w zakładzie należy:

Pracodawca ma obowiązek zastosowania w przedsiębiorstwie barw, znaków lub sygnałów bezpieczeństwa wszędzie tam, gdzie nie można zlikwidować zagrożenia przez zastosowanie środków ochrony zbiorowej lub innych środków stosowanych w organizacji pracy. Powinien on również zapewnić pracownikom informacje dotyczące ich stosowania [2] .

W zależności od potrzeb powinno się zastosować:

Informacje dotyczące stosowania barw, znaków i sygnałów bezpieczeństwa (np. w formie instrukcji przekazywanych podczas szkoleń wstępnych i okresowych) powinny obejmować:

Pracownicy i ich przedstawiciele powinni uczestniczyć w konsultacjach dotyczących stosowania barw i znaków bezpieczeństwa w zakładzie pracy. Powinni przede wszystkim otrzymywać:

Sposób przekazania tego typu instrukcji uzależniony jest m.in. od wielkości przedsiębiorstwa oraz panujących w nim zwyczajów. Instrukcje mogą np. przybrać formę tablic informacyjnych, ulotek rozdawanych pracownikom podczas szkoleń okresowych lub mogą zostać przekazane ustnie.

W zależności od potrzeb, znaki bezpieczeństwa powinny być:

I.                   WPŁYW BARW NA KSZTAŁTOWANIE ŚRODOWISKA PRACY.

I  SPOSTRZEGANIE BARW.

1.      Fizyczne podstawy powstawania wrażeń barwnych.

Wrażenie barwy jest odzwierciedleniem określonych cech  energii promienistej zawartej w obszarze tzw. promieniowania świetlnego. 

Wrażenie określonej barwy powstaje w wyniku działania fal o ściśle określonej długości.

Bodźcem wywołującym  to wrażenie są fale elektromagnetyczne o długości  od 380 do 780 milimikronów.

Istnieje 6 podstawowych barw / tęczy / - są to barwy chromatyczne :

- fioletowa                                  długość fali   380 – 430

- niebieska                                                        430 -  495

- zielona                                                            495 -  570

- żółta                                                                570 -  590

- pomarańczowa                                              590 -  610

- czerwona                                                        610 – 780

Oprócz nich występują barwy achromatyczne  / neutralne /, do których  zalicza się barwę  białą, szarą i czarną.

Każda barwa ma trzy podstawowe cechy : odcień, nasycenie, jasność.      

ODCIEŃ – jest to właściwość barwnego wrażenia wzrokowego, określająca je jako żółte, zielone, niebieskie itp. Od strony fizycznej odcień określamy długością fali dominującej w wiązce

świetlnej.

NASYCENIE – jest stopniem wyrazistości wrażenia  barwy. Przykładem stopniowania nasycenia jest : szafirowa, niebieska, bladoniebieska, biała. Fizyczne nasycenie jest określane przez przeważającą w wiązce świetlnej ilości fal determinującej odcień

barwy. Przykładem 100 %   nasycenia są barwy widmowe. Barwy achromatyczne : białe ,szare i czarne mają nasycenie 0 % .

JASNOŚĆ – jest pojęciem związanym z barwą przedmiotu. Jest wynikiem zdolności odbijania lub przepuszczania światła przez barwną powierzchnię. Fizyczną podstawą jest stosunek ilości światła odbitego lub przepuszczanego do ilości światła padającego na powierzchnię . Na przykład barwa biała odbija 85 – 95 % padającego światła , czarna 1 – 4 %.

Przy mieszaniu barw chromatycznych może zajść zjawisko neutralizacji, tzn. zanikania odcienia. Barwy, które wzajemnie się neutralizują nazywane są barwami dopełniającymi. Dla barwy zasadniczej fioletowej barwą dopełniającą będzie żółta.

Przez mieszanie barw niedopełniających powstaje wrażenie nowych barw, które leżą w widmie między dwiema pierwotnymi.

Zmieszanie światła czerwonego z żółtym daje wrażenie barwy pomarańczowej, choć od strony fizycznej długość fal nie ulega zmianie.

W zakresie jasności obserwujemy również wpływ barw sąsiednich, np. barwa ciemna wydaje się wśród jasnych ciemniejsza – występuje tu tzw. kontrast jasności.

Wrażenie jasności zależy od ilości światła odbitego od powierzchni lub przepuszczanego. W normalnych warunkach im przedmiot odbija więcej światła, tym jest dla nas jaśniejszy, przedmiot w ogóle nie odbijający światła  określamy jako czarny.

2. CZYNNIK SUBIEKTYWNY TOWARZYSZĄCY W POWSTAWANIU BARW

Widząc określoną barwę mamy do czynienia nie tylko z prostym zarejestrowaniem właściwości bodźca, ale również z aktem psychicznym.

Spostrzeganie barw występuje wraz z procesami pamięci, korzysta z doświadczenia i skojarzeń i zachodzi przy różnym stanie pobudzenia układu wegetatywnego. W związku z tym w każdym spostrzeganiu barwy może występować specyficzna psychologiczna ,,korekta,, . Może ona powstawać :

-          na podstawie skojarzeń,

-          na podstawie doznań estetycznych ,

-          w związku z oddziaływaniem na człowieka odpowiedniej części widma,

Skojarzenia mogą być własne np. niebieski kojarzymy z kolorem oczu danej osoby i odbieramy jako kolor przyjemny, budzący, ,,ciepły,, nastrój. Mogą być skojarzenia powszechne : czerwony – ogień, żółty – słońce, lub ujęte w obowiązującą symbolikę : biały – niewinność, czarny – żałoba, wywołujące określone stany uczuciowe, tworzące nastrój radości, powagi, spokoju itp.

Na stan psychiczny człowieka mogą również wpływać doznania związane z zestawieniem barw. Barwy jasne tzw. pastelowe, podobają się wszystkim, natomiast ciemne i zabrudzone działające przygnębiająco.    

Do barw działających przygnębiająco  należą takie, jak : czarna, ciemnoszara oraz w ogóle wszystkie barwy ciemne, tj. ciemnogranatowa, ciemnofioletowa, a nawet ciemnoczerwona, ciemnozielona itp., zwłaszcza gdy występują na dużych powierzchniach.

Barwy ciepłe, takie jak czerwona, pomarańczowa i żółta, wzmagają na pewien czas  czynności  układu wegetatywnego, a więc zwiększają ciśnienie, częstość tętna itp.                                                   

Barwy zimne / błękitna, zielona itp./ obniżają te funkcje.

W wyniku tego działania u wielu osób może nastąpić stan wzmożonej aktywności psychicznej pod wpływem barw ciepłych,

a barwy zimne mogą odczuwać jako uspakajające.

Barwa odpowiednio użyta może stwarzać  również odmienne wrażenie o kształcie i ciężarze przedmiotów. Lżejsze, ale i większe wydają się te przedmioty, które pomalowano barwą jasną , cięższe, ale mniejsze - barwą ciemniejszą.

Pozornie bliższe są przedmioty o barwie ciemnej i ciepłej, a pomieszczenia pomalowane barwami  jasnymi zimnymi wydają się większe.

O tych właściwościach  barw musi pamiętać  projektant ustalając kolorystykę, niewskazana jest jednak nadmierna  wiara w samoczynne  ich działanie.

1.      BARWA  A  PRZEKAZYWANIE  INFORMACJI.

Informacja ( wiadomość ) przekazana za pomocą barwy, jak każda informacja pośrednia ( zakodowana ), ma zastąpić lub wzmocnić szereg sygnałów bezpośrednich, które uzyskuje się stale obserwując i analizując to wszystko, co nas w środowisku pracy otacza. W ten sposób można przekazać szereg informacji               o przeznaczeniu maszyny, czy jej części, szafek, pojemników,         a nawet całych pomieszczeń czy pięter.

Dzięki systemowi oznaczeń barwnych zrozumialsze  stają się drogi, którymi przechodzi produkt z  jednego stanowiska na drugie i struktura całego zakładu ( różnice w kolorystyce maszyn   i pomieszczeń ).

Na samym zaś stanowisku barwa może ułatwić rozdział produktów i odpadów (barwne pojemniki), usprawnić układanie                         i porządkowanie narzędzi (barwnie podzielone szafki ).

W zakładzie szczególną rolę grają informacje dotyczące zagrożeń. Przy pomocy barwy oraz znaków przekazujących wiadomości przez barwę, kształt i rysunek powinny być dostarczane wszelkie informacje o zagrożeniach występujących      w zakładzie.

Kod barwny dotyczący bezpieczeństwa i higieny pracy został ujęty w normę i obejmuje cztery barwy :

Ø      czerwona symbolizuje zakaz, zatrzymanie, ponadto jest stosowana w ochronie przeciwpożarowej,

Ø      niebieska symbolizuje nakaz,

Ø      żółta symbolizuje ostrzeżenie przed niebezpieczeństwem,

Ø      zielona symbolizuje stan bezpieczeństwa.

II.                KOLORYSTYKA  PRZEMYSŁOWA

1.    KOLORYSTYKA  MASZYN I URZĄDZEŃ.

Ustalanie barw, ich odcieni i jasności we wnętrzu produkcyjnym, rozpoczyna się od stanowiska pracy. Zawsze – czy będzie to maszyna, stół montażowy, czy pulpit informacyjno – sterowniczy – mamy do czynienia z pracą wzrokową obsługującego. Więc barwa powinna być czynnikiem ułatwiającym odbiór informacji niezbędnych do wykonania zadania produkcyjnego.

              Korpus maszyny, nie będąc źródłem  sygnałów ważnych, stanowi jedną z zasadniczych plam barwnych we wnętrzu przemysłowym (obok ścian, stropów i podłóg ).

Korpusy obrabiarek nie powinny być zbyt ciemne, aby łagodnie kontrastowały ze ścianami (najczęściej jasnymi), jednak ciemniejsze od nich, by wyróżniały się od tła i nie tworzyły zbyt dużego kontrastu z podłogą. Najczęściej stosuje się barwy szarozielone, szaroniebieskie i beżowe – zwykle o dwóch stopniach jasności, w zależności od oświetlenia miejsca, w którym znajdują się maszyny.

Barwą korpusu można posłużyć się do podkreślenia organizacji hali np. do wydzielania gniazd produkcyjnych.

Powierzchnia robocza stanowi tło dla przedmiotu obrabianego lub urządzeń sygnalizacyjnych. Powinna być jasna, jaśniejsza od korpusu.

Stosuje się następujące barwy : kremową, kości słoniowej, beżową i piaskową.

Źródło informacji użytecznych dla pracownika obsługującego maszynę stanowią elementy obsługi urządzeń sterujących. Rozróżniać barwą należy te elementy, które bądź przez jednakowy kształt , bądź bliskie sąsiedztwo stwarzają niebezpieczeństwo pomyłek (np. posuw poprzeczny  oznaczamy na niebiesko, a obroty na pomarańczowo).

Drugim typem stanowiska pracy jest pulpit informacyjno – sterowniczy obsługiwany przez operatora. Na pulpicie znajduje się duża liczba jednakowych elementów (przycisków, pokręteł czy dźwigienek). Operator musi mieć zapewnione  warunki jak najlepszej orientacji w tym mało zróżnicowanym polu bodźców.

Barwami można wyróżnić z tła zarówno poszczególne, najczęściej używane elementy sterujące, jak i zespoły pełniące tę samą funkcję.

Oznaczanie barwą przycisków nie może stanowić jedynego źródła informacji; stosuje się jednocześnie informację cyfrową lub inną.

2.    KOLORYSTYKA  ŚRODKÓW  TRANSPORTU  WEWNĄTRZZAKŁADOWEGO.

       Urządzenia transportowe znajdują się tylko przejściowo w polu        widzenia  pracownika zatrudnionego w hali. Inną cechą odróżniającą je jest to, że są stale lub okresowo w ruchu (całe lub pewne ich części).  Obie te cechy rzutują na kryteria doboru barw.

Ponieważ zagrożenie związane jest z ruchem, a więc nagłym, nieprzewidywalnym zjawieniem się np. wózka lub haka suwnicy czy wciągarki najistotniejszą sprawą jest zastosowanie takiej barwy, która byłaby dobrze widoczna nie tylko w centrum, lecz i w obwodowych częściach pola widzenia.

Warunek ten spełnia barwa żółta.  Przy jej stosowaniu należy uwzględniać częstotliwość pojawiania się urządzenia transportowego w polu widzenia pracownika .

Urządzeń transportowych bądź ich części nieruchomych i znajdujących się w stale w polu widzenia pracownika nie ma potrzeby malować na żółto bądź w żółto –czarne pasy.

...