Obowiązek nauczania historii prawa kanonicznego na wydziałach prawa kanonicznego wprowadził papież Pius XI konstytucją apostolską Deus scientiarum Dominus ( 1931 r.), a właściwie poprzez wydane Ordinationes, stanowiące zarządzenie wykonawcze do tejże konstytucji, opracowane przez Kongregację do Spraw Seminariów i Uniwersytetów Katolickich i razem z nią opublikowane.
Dokument ten zawiera trzy działy historii prawa kanonicznego:
1. Historię źródeł, czyli zbiorów prawa kanonicznego (dzieje zbiorów prawa kanonicznego – od najstarszych po współczesne);
2. Historię nauki (działalności naukowej) i nauczania (te dwa działy stanowią historię zewnętrzną prawa kanonicznego); Historia nauki prawa kanonicznego ukazuje początki, rozwój, dziedziny działalności naukowej prowadzonej przez kanonistów, metody uprawiania nauki, nauczanie, relacje z innymi naukami.
3. Historię instytutów (poszczególnych norm) prawa kanonicznego (jest to historią wewnętrzna prawa kanonicznego). Historia instytucji wyjaśnia początki, rozwój i zmiany norm prawnych przez badanie całego systemu prawa, jego poszczególnych części i elementów składowych, które mają własny charakter. Instytucje prawa powstawały, rozwijały się i ulegały przekształceniom w ciągu dziejów Kościoła. Ich naukowym opracowaniem i badaniem zajęto się szczegółowo niedawno – XIX wiek. Sama nauka prawa kanonicznego bierze swój początek od Dekretu Gracjana (ok. 1140/41 roku).
Historią wewnętrzną prawa kanonicznego, czyli ewolucją tego prawa, zajmowano się najpierw ze względów apologetycznych – dla przeciwstawienia się poglądom zwalczającym prawo kanoniczne lub jego instytucje. Szczególnym bodźcem do badań historycznych w zakresie prawa kanonicznego stało się ogłoszenie przez Benedykta XV w 1917 roku Kodeksu Prawa Kanonicznego.
Według tego podziału historię prawa kanonicznego dzielimy na trzy części:
1/. Historię źródeł i wiedzy o prawie;
2/. Historię zewnętrzną prawa kanonicznego;
3/. Historię wewnętrzną prawa kanonicznego.
Ta ostatnia będzie przedmiotem wykładu z zakresu powszechnej historii prawa kanonicznego. W tym ujęciu powszechną historię prawa kanonicznego można podzielić na cztery okresy:
1. Okres prawa kanonicznego pregracjańskiego (czyli starego prawa – ius vetum).
2. Okres kanonistyki klasycznej (czyli nowego prawa – ius novum, tj. od Dekretu Gracjana – 1142 r.).
3. Okres prawa posttrydenckiego (od Soboru Trydenckiego do KPK z 1917 r. – ius novissimum).
4. Okres po Soborze Watykańskim II - kanonistyka współczesna.
I. OKRES PRAWA KANONICZNEGO PREGRACJAŃSKIEGO
(stare prawo – ius vetum)
Okres ten charakteryzuje tworzenie prawodawstwa fragmentarycznego pozbawionego często powszechnego uznania. Normy kanoniczne pierwszych wieków „usiłują rozwiązać konkretne problemy Kościoła, nie roszcząc sobie pretensji do wyrażenia jakiegoś organicznego systemu, koncepcyjnie wypracowanego”. Ulegają bez większych kompleksów wpływom prawa rzymskiego lub germańskiego, w zależności od różnych okresów i sytuacji geograficznych. Wprawdzie prawo Boże, apostolskie i kościelne było chrześcijanom w pierwszych wiekach Kościoła znane, brak jednak było naukowego podejścia w poznaniu i wyjaśnianiu ustaw.
Pierwsze kroki w kierunku nauki prawa kanonicznego dokonane zostały przez zbiory ustaw zwane collectio iuris, zwłaszcza od czasu VI i VII wieku, gdy kanony zaczęto gromadzić w porządku systematycznym, a nie chronologicznym, jak to miało miejsce przedtem ( Collectio sexaginta titulotum, Collectio quinquaginta titulorum).
Formalny początek naukowemu traktowaniu prawa kanonicznego dały glossy, tj. krótkie wyjaśnienia językowe i rzeczowe trudniejszych wyrazów czy przepisów prawnych podawane z boku tekstu kanonów.
Pierwsze ich ślady przy zbiorze Hadriana przypadają na wiek XI. Nauka kanoniczna leży jeszcze wówczas całkowicie w zasięgu teologii, a kwestie prawne są kwestiami teologicznymi. Dzięki reformie studiów dokonanej za Karola Wielkiego nauka ta rozwijała się pomyślnie, dążąc szczególnie do uzgodnienia kanonów sprzecznych, wykładana była jednak nie jako odrębna dyscyplina lecz łącznie z teologią dogmatyczną i moralną. W początkach średniowiecza normy kanoniczne przekształcają się często w kapitularze.
Prawo kanoniczne tego okresu jest jeszcze niezdolne do przeprowadzenia teoretycznej i systematycznej refleksji.
1. Początki prawa kanonicznego od założenia Kościoła do cesarza Konstantyna
A/ Założenie Kościoła i wspólnota kościelna
Historia prawa kanonicznego rozpoczyna się od Chrystusa. On sam jest twórcą prawa, albo też zlecił jego ustanawianie i określanie Apostołom i Kościołowi („Ty jesteś opoka...” – do św. Piotra, „Cokolwiek zwiążecie na ziemi będzie związane w niebie...” – do Apostołów, „kto uwierzy i ochrzci się...” – do ludzi, „to czyńcie na moją pamiątkę...” – władza do Mszy świętej).
Od samego początku w źródłach świętych Kościół pojawia się jako wspólnota zewnętrzna – widzialna. Chrystus wybrał więc to co jest zgodne z naturą ludzką – wspólnotę, jako rzeczywistość i obraz ustanowionego przez siebie Kościoła, gdyż człowiek w porządku naturalnym jest bytem społecznym.
Przed Chrystusem religia była podporządkowana władzy cywilnej. Ponieważ Chrystus wytyczył cel nadprzyrodzony każdemu człowiekowi, potrzebne były inne niż dotąd środki do osiągnięcia tego celu. Religia chrześcijańska nie należała do jednego narodu, musiała więc posiadać własne prawa, różne od cywilnych. Jako wspólnota zewnętrzna musiała posiadać organizację, znak chrztu, wyznanie wiary, kult.
Królestwo Chrystusa jest też wspólnotą wewnętrzną, gdyż odnosi się do spraw łaski. Stąd też elementy wchodzące w skład wspólnoty zewnętrznej musiały w swej organizacji uwzględniać element nadprzyrodzony rzeczywistości Kościoła.
Z woli Założyciela, Kościół jest wspólnota prawa nierównego, gdyż są przełożeni i podporządkowani, a cała struktura hierarchiczna Kościoła odzwierciedla jego nadprzyrodzony charakter. On wyznaczył Apostołów i mówił o ich następcach i rządzących Kościołem, a Kościół posiada prawa nie z woli swoich członków lecz od samego Chrystusa („Cokolwiek zwiążecie na ziemi...”, „Jak mnie posłał Ojciec, tak i ja was posyłam...”, „Piotrze, tobie daje klucze Królestwa Niebieskiego...”)
B/ Błędy odnośnie założenia Kościoła
Protestanci konserwatywni zgadzają się, że Chrystus założył Kościół, ale przeczą, by nadał mu organizację. Ta – ich zdaniem – rozwinęła się później w czasie i w różnych miejscach. Pierwsi wierni szli za Chrystusem, „łączyli się z Nim i między sobą”, stworzyła się między nimi wspólnota zewnętrzna. Słowa do św. Piotra „Ty jesteś opoka...” rozumieją w znaczeniu historycznym – Piotr założył pierwsza wspólnotę w Jerozolimie. Wierni otaczali Apostołów szczególna czcią jako posłanych przez Chrystusa, ale nie przypisywali im innych praw niż mieli sami. Poszczególne społeczności kościelne, niezależnie od siebie, rządziły się darami charyzmatyków ze swoich członków.
Protestanci liberalni i racjonalistyczni uważają, że Chrystus za życia przewyższał wszystkich swoim geniuszem. Prowadził ludzi słowem i przykładem. Głosił królestwo wewnętrzne i religijne. Nie chciał niweczyć Starego Testamentu i zakładać Kościoła, a teksty wskazujące na założenie Kościoła są późniejszą wstawką. Wszyscy wierni dobrowolnie wytworzyli organizację kościelną. Porządek wymagał, by ktoś zwoływał zebrania i przewodniczył. Wybierano go z racji charyzmatów lub innych cech.
Moderniści twierdzą, że Chrystus łączył ludzi tylko wewnętrznie. Ludzie sami wytworzyli organizację kościelną.
Godna wspomnienia jest teoria, która dopuszcza w Kościele tylko organizację charyzmatyczną. Zgodnie z jej założeniami, Chrystus miał założyć tylko duchowy Kościół, zaś prawo jest elementem ludzkim. Kościołem od początku rządził Duch Święty poprzez charyzmaty. Charyzmat nie dawał prawa do rządzenia, lecz wierni podporządkowali się z miłości lub raczej z posłuszeństwa Bogu – dawcy charyzmatu dla poszczególnego człowieka. Człowiek ten pewnego dnia tracił charyzmat, a otrzymywał go inny człowiek. Z czasem charyzmaty występowały sporadycznie i trzeba było ustalić porządek na zebraniach, zwłaszcza podczas Mszy świętej. Ktoś w imieniu Chrystusa przewodniczył zgromadzeniom wiernych, zrodził się podział na duchownych i lud (świeckich). Uprawnienia duchowieństwa utrwalały się już nie na drodze charyzmatów lecz ustanawiane były przez prawo. Było to konieczne, ale stało się zaprzestaniem idei Kościoła Chrystusowego, duchowego, opartego na Duchu Świętym i miłości.
C/ Rozwój Kościoła i odniesienie do prawa mojżeszowego
W chwili śmierci Chrystusa było ok. 500 wiernych w Galilei i ok. 150 w Jerozolimie. W Zesłanie Ducha Świętego dołączyło 3000 i potem kolejni. Pochodzili oni z narodu żydowskiego. Dalej zachowywali szabat, ale i dzień zmartwychwstania – niedzielę; dokonywali obrzędu obrzezania (np. Tymoteusz z ojca poganina i matki żydówki, a św. Paweł polecił mu obrzezać się).
Po widzeniu św. Pawła pod Damaszkiem zachodzą zmiany, zaczynają różnić się od innych Żydów. Zbierają się w portyku Salomona, głosili „nowa mowę”, jak mówili faryzeusze i saduceusze. W Antiochii nazwano ich „chrześcijanami”.
Sobór w Jerozolimie nakazał powstrzymać się im od spożywania krwi zwierząt. Mimo to św. Piotr w Antiochii stronił od chrześcijan pochodzących z pogaństwa. Dopiero zdobycie Jerozolimy (70 r.) i rozproszenie wiernych zakończyło dawny porządek.
Powstają Kościoły w różnych miastach. Rodzi się pytanie, jaki był między nimi związek? Każda wspólnota oczekiwała przyjścia Chrystusa. Nie potrzebowano władzy i duchowego kierownictwa. Jednakże między Kościołami założonymi przez św. Pawła istniała duchowa łączność. Z czasem okazała się potrzeba założenia centrum. PO zdobyciu Jerozolimy wybrano Rzym, gdyż był stolica imperium. Początkowo to centrum było w Jerozolimie. Stąd św. Piotr i Jan poszli do Sdamarii, gdzie nauczał diakon Filip. Św. Piotr odwiedzał Joppę, Cezareę, Antiochię. Apostołowie wysłali do Antiochii Barnabę i Szawła. Paweł wrócił z podróży do Jerozolimy. Św. Paweł nazywał Kościół „Ciałem Chrystusa..., jedno ciało i jeden duch przenikał wielość członków...”. Dostrzegalna jest przywódcza rola św. Piotra, jako tego pierwszego, którego wybrał Chrystus. On wyróżnia się wśród innych Apostołów. Proponuje wybór Macieja, decyduje o Ananiaszu i Safirze, przeklina Szymona Maga. Wszystko to, upoważnia nas do stwierdzenia, że w rozwijającym się Kościele pierwotnym Piotr ma decydującą role i znaczenie.
D/ Organizacja kościołów partykularnych
Jak wynika z tego co już powiedziano, pierwotne Kościoły partykularne nie były w pełni niezależne. Były częściami jednego Kościoła. Czy obok Apostołów byli inni przełożeni i jak były zorganizowane Kościoły partykularne? Dzieje Apostolskie i Listy mówią o Kościele Jerozolimskim, Antiocheńskim i Kościołach św. Pawła.
Po rozejściu się Apostołów w Jerozolimie pozostał św. Jakub. Na Soborze Jerozolimskim przemawiał po św. Piotrze, a św. Paweł do odwiedzał. Obok św. Jakuba byli prezbiterzy, na wzór starszych w synagodze. Gdy św. Paweł wrócił z III podróży, przyjmował go św. Jakub i starsi. Byli także w tym Kościele diakoni, którzy nauczali i chrzcili (Szczepan i Filip).
Apostołowie wysłali Barnabę, ten dobrał sobie Pawła i obaj nauczali przez rok czasu w Antiochii. Byli tam też prorocy i doktorzy. Nie wspominano wyraźnie o prezbiterach i diakonach, ale można się domyślać, że tacy też w Kościele w Antiochii byli, na wzór innych kościołów.
W Kościołach Pawłowych są wymieniani biskupi, prezbiterzy i diakoni. Biskupi i diakoni u św. Pawła są często nazywani zamiennie. Jest pewne, że w Jerozolimie był biskup. W innych kościołach spotykamy przełożonych mających pełnię kapłaństwa – Tymoteusz w Efezie, Tytus na Krecie, mogli oni święcić prezbiterów. Inni byli raczej misjonarzami niż osiadłymi biskupami.
E/ Charyzmaty w pierwotnym Kościele
Chodzi o relacje między „starszymi” a charyzmatykami w rządzeniu Kościołem. Charyzmat to dar, łaska, dar na użytek innych. Św. Paweł mówi o charyzmatach do nauczania i do świadczenia dzieł miłosierdzia, o dalsze proroctwa, rozpoznawania serca. Charyzmatycy wędrowali lub przebywali na stałe. Czy kierowali Kościołami? Raczej nie, chociaż była taka błędna teoria. Bóg udzielał początkowo szczególnych darów, np. widzenie św. Piotra, nawrócenie Szawła. Te znaki miały potwierdzać nową religię, rządzili jednak i kierowali Kościołami Apostołowie, nie z racji charyzmatów. Apostołowie mianowali biskupów, prezbiterów i diakonów przez włożenie rąk. Mogli także wybierać i spośród obdarzonych charyzmatami.
F/ Episkopat monarchiczny
Rodzi się pytanie: czy od początków w poszczególnych kościołach był jeden biskup, czy też rządziło razem kilku biskupów? Pierwsze teksty poapostolskie są raczej za wieloma. Jan Apostoł w Apokalipsie mówi o biskupstwie monarchicznym: „do aniołów siedmiu kościołów”, chwali lub gani poszczególnych biskupów danych kościołów. Św. Ignacy Antiocheński z kolei mówił: „Jak jest jedno Ciało Chrystusa i jeden Kielich, tak jest jeden biskup z kapłanami i diakonami”. Należy przyjąć, że w II wieku ustaliło się jednowładztwo biskupów. Otóż w II wieku biskupów nazywano następcami Apostołów. Klemens Rzymski, Ignacy Antiocheński, św. Ireneusz. Za życia Apostołów oni sami w zasadzie rządzili, zostawiając w gminach prezbiterów i diakonów. Z czasem główne Kościoły otrzymały biskupa bądź wprost od apostołów bądź przez tych co mieli władzę od Apostołów.
G/ Prymat biskupów rzymskich
Biskupi rzymscy pochodzili od św. Piotra, inni biskupi od Apostołów. Św. Piotr był w Rzymie i tutaj zmarł. Kwestia czy z woli Boga jest łączność między prymatem a Kościołem Rzymskim – należy do teologii. Co pierwsze wieki mówią o wykonywaniu prymatu przez biskupów rzymskich?
Racjonaliści uważają, że poszczególne Kościoły walcząc z herezjami musiały posiadać centrum. Po zburzeniu Jerozolimy najbardziej odpowiadał Rzym z racji faktycznych, nie zaś prawnych. Tutaj było najwięcej wiernych i najbogatsi. Stopniowo dorabiano uzasadnienie biblijne z przekazaniem kluczy od św. Piotra.
Katolicy uważają, iż początkowo Rzym był mniej zauważalny, bowiem każdy z Apostołów posiadał władzę dla całego Kościoła. Stąd prymat Rzymu mógł wystąpić potem. Wzrastała liczba wiernych i kościołów. Okazywała się konieczność jedności wiary i dyscypliny. To wskazuje tylko pośrednio na prymat.
Pierwszym dowodem jest list Klemensa Rzymskiego do Koryntian. Kościół w Koryncie założył św. Paweł. Na jakiej podstawie ingeruje biskup Rzymu? Dionizy i Klemens Aleksandryjski wyraźnie mówią, że to wystąpienie mogła uzasadniać jedynie świadomość jurysdykcji u biskupa rzymskiego. Przemawiają za tym późniejsze świadectwa Ojców i Doktorów Kościoła (Ignacy Antiocheński, Tertulian, Hipolit, św. Cyprian), którzy piszą, że początkiem i podstawą jedności w Kościele jest św. Piotr: „Na jednym zbudował swój Kościół”. Św. Cyprian pisząc do papieża Korneliusza nazywa Kościół Rzymski „matką i korzeniem Kościołów Katolickich”.
H/ Organizacja metropolitalna kościołów
Apostołowie i ich uczniowie przepowiadali w dużych miastach takich jak: Tesaloniki, Efez, Korynt. Z Kościołów matek powstawały Kościoły córki, zachodziła między nimi łączność. Większość z tych miast była metropoliami prowincji rzymskich, stąd nazwa metropolii.
W II wieku zbierają się w metropoliach synody. Antiochia w Syrii, Aleksandria w Egipcie, Cezarea w Kapadocji, Efez w prowincji Azji, Cezarea w Palestynie (po zajęciu Jerozolimy dopiero od Konstantyna Wielkiego znów Jerozolima), Kartagina w Afryce, Rzym w Italii.
Z Soboru Nicejskiego w 325 r. dowiadujemy się, że biskupa konsekrują trzej inni biskupi z tej samej prowincji. Na Wschodzie, szczególnie po nowym podziale za cesarza Konstantyna, prowincje kościelne odpowiadały cywilnym. Na Zachodzie organizacja metropolitalna przyjmuje się w IV i V wieku.
Do władzy metropolity w I-III wieku należał tylko honor i przewodniczenie synodom. Od IV wieku już bardziej władza jurysdykcyjna.
I/ Pochodzenie synodów
Pochodzenie i powstanie instytucji synodów w Kościele łączy się z organizacją metropolitalną. Sobór w Jerozolimie stanowił pewnego rodzaju wzór. Zaczęto zwoływać synody, gdyż trzeba było odpowiadać na błędy teologiczne, ugruntowywać i głosić prawowierną naukę, a także normować dyscyplinę kościelną. Już od połowy II wieku biskupi prowincji, za przykładem Apostołów, odczuwając naturalną potrzebę wspólnego działania, zwykli byli zbierać się, aby się naradzić w sprawach wiary i obyczajów oraz zwalczać błędy.
Tertulian nazywa spotkania synodalne concilia, Dionizy Aleksandryjski mówi o synodus. Należy przyjąć, że tych dwóch terminów używano zamiennie.
Pierwsze synody znamy z drugiej połowy II wieku z wielu regionów Azji, Grecji i Afryki Północnej. Wypowiadały się w sprawie montanizmu (Montanus, eunuch rodem z Frygii, uważał się za wysłannika i proroka Chrystusa, który przyszedł uzupełnić jego naukę. Głosili rygoryzm moralny, odmawiali rozgrzeszania z ciężkich grzechów, narzucali długie i ciężkie posty. Do tej sekty należał Tertulian, ale rozstał się z nimi), terminu Wielkanocy, chrztu błednowierców.
W II i III wieku synody odbywały się głównie na Wschodzie i w ramach metropolii. Brali w nich udział biskupi, kapłani i diakoni, zaś świeccy jako słuchający. Głos decydujący posiadali tylko biskupi, zaś uchwały synodu podpisywał sam metropolita. Od wieku IV uchwały podpisywali także biskupi. Synod prowincjonalny zwoływał metropolita. Decyzje synodu przekazywano listami do innych biskupów. Zaczęto także zwoływać synody diecezjalne, dla poszczególnych diecezji, ale dopiero około wieku VI. Przyjmuje się, że pierwszym synodem diecezjalnym był synod odbyty w Auxerre w drugiej połowie VI wieku. ...
cezarfirst