Jacek Szmatka
„Małe struktury społeczne”
4. FORMOWANIE SIĘ I KRYSTALIZACJA UKŁADU STATUSÓW
· podstawowymi elementami grup społecznych nie są jednostki ludzkie, lecz złożone struktury i inne ponadjednostkowe obiekty społeczne mające swój autonomiczny, społeczny byt ® badanie grup nie może poprzestać na analizie działań i przekonań indywidualnych, bo celem badania grup jest wyjaśnienie działań tych ponadjednostkowych obiektów
· powyższy pkt widzenia powinien być przyjmowany także wtedy, kiedy przedmiotem analizy jest część struktury, której zazwyczaj przypisana jest jednostka ludzka; właściwym elementem analizy (która może przyjmować za punkt wyjścia wyjaśnienie zachowań ludzkich) jest wtedy element strukturalny (miejsce jednostki w strukturze) i jego właściwości wynikające z faktu ulokowania w szerszej strukturze
4.1 pozycje i statusy społeczne jako odrębne elementy strukturalne
· najprostszymi, pierwotnymi elementami struktury bliskiego dystansu w małej grupie są pozycje, statusy i role społeczne
· obecna analiza dotyczy struktur quasi-grupowych, to jest takich, których elementy dostrzec możemy w obrębie danej grupy lub grup społecznych, lub też takich, których zasięg obejmuje więcej niż jedną grupę, które zatem lokują się na przecięciu wielu grup społecznych
4.1.1 pozycja, status i rola: ogólny model pojęciowy
· wstępny zestaw pojęć niezbędnych do skonstruowania modelu pojęciowego struktury i stratyfikacji małej grupy winien zawierać co najmniej cztery: pojęcie pozycji, pojęcie statusu, pojęcie roli i pojęcie osobowości; pojęcia stratyfikacja grupy, struktura grupy oraz działająca jednostka są także niezbędne ale nie zawsze użycie wszystkich tych pojęć jest konieczne
· rozróżnienie pomiędzy stratyfikacją a strukturą ma wielkie znaczenie w analizach układów wewnątrzgrupowych; pojęcie stratyfikacji jest rzadko używane w mikrosocjologii
· problem polega na tym, czy istnieją różnice między hierarchizacją właściwą dla stratyfikacji, a tą, która cechuje strukturę
· pewne hierarchie wewnątrzgrupowe wydają się silniej spetryfikowane i bardziej autonomiczne wobec jednostki, podczas gdy inne są bardziej elastyczne, bardziej uzależnione od aktualnego poziomu działania jednostki
Struktura społeczna:
· podstawowym tworzywem struktury małej grupy są przede wszystkim normy, wartości i cele grupy jako całości, znajdujące potwierdzenie w kulturze grupy; towarzyszą im określone oczekiwania, wymogi, sankcje i żądania; struktury bliskiego dystansu ulegają głębszej petryfikacji i cechują się wyższym stopniem autonomii niż stratyfikacja
· elementami składowymi struktur grupowych są konstelacje (siatki, układy) norm i wartości, którym towarzyszą oczekiwania, wymogi a także większa lub mniejsza potencjalna możliwość wywierania wpływu na różnorodne części struktury i działające w ich ramach jednostki; te konstelacje to pozycje społeczne
· struktury wewnętrzne są hierarchiczne; hierarchiczność pozycji zasadza się min. na odmiennym rozmiarze władzy, różnorodnej zdolności do wywierania wpływu na grupę, nierównym dostępie do informacji itd. – te cechy pozycji mają silną zdolność do generowania hierarchii wewnątrzgrupowej
Stratyfikacja:
· jest układem hierarchicznym, dodatkowo zdeterminowanym cechami jednostek posiadających statusy (status elementem stratyfikacji), jego kształt zależy także od okoliczności, sytuacji wewnątrzgrupowej.
· stratyfikacja pochodną struktury grupy; status swą zdolność do wywierania wpływu i egzekwowania władzy czerpie przede wszystkim z zasobów, jakimi dysponuje odpowiednia dla tego statusu pozycja
Rola społeczna:
· lokuje się na przecięciu układów pozycji, statusu i osobowości
· pełni funkcje pośredniczące i integrujące dany układ; jest typem konfiguracji strukturalnej, dzięki któremu struktura i stratyfikacja mogą wywierać wpływ na osobowość jednostki
Ogólny model pojęciowy relacji między pozycją, statusem, rolą i osobowością
4.2 powstanie konfiguracji i układów statusów w małych grupach
4.2.1 kilka wstępnych uwag metateoretycznych
teoria poziomów oczekiwań (expectations states theory) – Berger, Wagner, Zelditch
celem wyjaśnienie procesu powstawania struktur społecznych i stratyfikacji oraz wyjaśnienie działania tych struktur w specyficznych warunkach braku precyzyjnie określonych granic poszczególnych grup społecznych oraz nieistnienia lub nieoddziaływania na funkcjonowanie takich struktur wielu czynników występujących w typowych sytuacjach tu: poziom = pewien stan, rodzaj uporządkowania elementów danego typu
4.2.2 dwa typy czynników statusu
Status jest jednostką składającą się z szeregu tzw. czynników (charakterystyk). Czynnik statusu = charakterystyka aktora mająca dwa lub więcej poziomów, które są odmiennie oceniane ze względu na cześć, szacunek lub konieczność. Każda z tych charakterystyk jest związana z odrębnymi oczekiwaniami moralnymi oraz dot. działania.
Typy czynników statusu ze względu na to z jakim poziomem oczekiwań są związane:
1. szczegółowe – kiedy sytuacja jest jasno zdefiniowana, a poziom oczekiwań jest szczegółowy (np. że aktor może wykonywać określone zadanie); czynnik jest szczegółowy, gdy zawiera dwa lub więcej odmiennie ocenianych poziomów.
2. szeroki – niezdefiniowana sytuacja oraz poziom oczekiwań; obejmuje dwa lub więcej poziomy, które, choć są różnie oceniane, odnoszą się do sytuacji ogólnych, nieokreślonych; czynnik szeroki jest bardziej złożoną strukturą elementów, jest charakterystyką związana zarówno ze specyficznym, jak i ogólnym poziomem oczekiwań.
Ogólny poziom oczekiwań = nieograniczony poziom oczekiwań, np. przekonanie, że ktoś jest ‘zdolny’, ale bez określenia ‘jak’.
Oba typy mają wpływ na powstawanie nierówności społecznej w kategoriach prestiżu i władzy zeń wynikającej, jednakże specyficzny, instrumentalny czynnik ma wpływ silniejszy – tworzy większą nierówność.
4.2.3 procesy uogólniania statusu
Organizacja wewnątrzgrupowa nie tworzy się z interakcji społecznej członków, lecz wskutek podtrzymywania wewnątrz grupy zewnętrznych różnic statusu. Osoby rozpoczynające interakcję są nierówne wobec siebie. Nierówności istotne poza grupą są podtrzymywane w jej obrębie.
Stratyfikacja statusów generuje proces uogólniania statusu à statusy aktorów zewnętrzne wobec określonej interakcji ulegają przeniesieniu i poczynają determinować jej istotne cechy; wobec braku dodatkowych informacji członkowie będą wnioskować o zdolnościach do działania innych na podstawie uogólniania ich zewnętrznych statusów, nawet jeśli zadanie grupy nie odpowiada jednoznacznie owemu zewnętrznemu statusowi.
Negatywne skutki procesu uogólniania statusu: stanie się ofiarą uogólnienia niskiej charakterystyki ogólnego statusu (np. Murzyn-leniwy, kobieta-nielogiczna, młody-nieodpowiedzialny).
Uogólnienie statusu opiera się na istnieniu dwóch typów czynników statusu: szerokich i szczegółowych. W fazie początkowej interakcji jedynym źródłem informacji i nacisków porządkujących mogą być szerokie zewnętrzne struktury à uporządkowanie interakcji z osobami nieznanymi. Interakcja wywołana przez szerokie charakterystyki statusu ulega petryfikacji w postaci określonych wzorów tworzących układy przełożony-podwładny. Nawet, gdy szeroki czynnik sts nie jest istotny ze względu na rodzaj interakcji, wywiera on znaczny wpływ na proces strukturalizowania danej interakcji.
4.2.4 pojawienie się poziomów oczekiwań
Jest to dalszy etap procesu zapoczątkowanego przez uogólnianie sts. Pojawienie się poziomów oczekiwań musi być poprzedzone istnieniem różnic w sferze szerokich czynników sts; jest możliwe jedynie wtedy, gdy charakterystyki te zostają uaktywnione lub gdy stają się wyraźne i widoczne. Proces ten wymaga także sytuacji, w której jednostki nie tworzące jeszcze grupy, ale związane wzajemną interakcją, zetkną się ze zbiorowym zadaniem, które aby mogło być zrealizowane, będzie wymagać specyficznych charakterystyk instrumentalnych sts.
o duża stabilność poziomów oczekiwań: wynika z warunków sytuacyjnych, jest osadzona w sytuacji zewnętrznej
o brak bezpośredniego związku przyczynowo-skutkowego między interakcją a procesem organizowania poziomów oczekiwań
o poziomy oczekiwań są quasi-strukturą determinującą zachowanie, lecz nie odwrotnie
4.3 władza i dominacja w układach statusów
4.3.1 natura statusu
Status przyznawany jednostce przez grupę lub osiągany przez nią na mocy powszechnego grupowego konsensusu, w zamian za różnorodne wartości, jak wiedza, doświadczenie itd. które jednostka wnosi do grupy lub w zamian za usługi, jakie świadczy. Członkowie grupy ujawniają oczekiwania co do działania własnego i innych. Tworzą się spetryfikowane poziomy oczekiwań, które są podstawą zróżnicowania statusów poszczególnych jednostek.
Im wyższy i bardziej pozytywny poziom oczekiwań co do działań danej osoby tym:
a) będzie ona miała większą sposobność do działania
b) bardziej prawdopodobne, że otrzyma ona pozytywne oceny za swoje działanie
c) bardziej prawdopodobne, że będzie ona zdolna do wywierania wpływu na decyzje grupowe
d) mniejsze prawdopodobieństwo, że zaakceptuje ona wpływ innych
Status jako bezpośrednia funkcja rangi oczekiwań co do działania danego osobnika w grupie.
Oczekiwania i ich poziomu odnoszą się do winferowanych możliwości jednostki, nie zaś do jej rzeczywistych zdolności.
Podejście to zakłada, że status i stratyfikacje sts rodzą się dzięki kooperacji i zgodzie społecznej. Widać tu przekonanie o racjonalności procesów grupowych, jednak zarówno tworzenie się poziomów oczekiwań, jak i stratyfikacji jest efektem złożonych procesów kognitywnych. Z tego wynika, że istnieje druga strona tych procesów – oparta na podstawowym konflikcie władzy.
4.3.2 aspekt dominacji w procesie tworzenia stratyfikacji statusów
1. Konflikt z pewnością występuje w procesach krystalizacji stratyfikacji sts. Procesy te prowadzą do powstania układów hirerachicznych, co rodzi nierówność władzy i prestiżu oraz konflikty o władzę i dominację.
2. Procesy krystalizacji sts nie mogą przebiegać płynnie. Gdy zadanie grupy staje się niewyraźne, osłabieniu ulega mechanizm strukturalny prowadzący do uogólnienia sts. Wobec tego zachowanie jednostek zaczyna być regulowane przez reakcje na bezpośrednie bodźce sytuacyjne. Dochodzi do szybkiego wyuczenia zachowań dominacji i podporządkowania, których determinanty są najczęściej przekazywane przez zach. niewerbalne.
3. Poziomy oczekiwań jako racjonalizacja post factum różnic między członkami w zakresie dominacji.
4.3.3 dominacja i władza jako integralne składniki hierarchii statusów
Istnieją co najmniej dwie podstawy tworzenia się i krystalizowania układów sts:
a) czynnikiem dominującym są powstające poziomy oczekiwań, które opierają się na winferowanej wiedzy nt. zdolności jednostek do wniesienie istotnego wkładu w rozwiązanie zadania grupowego
b) w niektórych sytuacjach czynnik dodatkowy à zdolność do bezpośredniej kontroli czyjegoś zachowania przez agrożenie lub atak
Tworzenie się systemu sts na bazie jedynie dominacji jest bardzo rzadkie, układy takie są wysoce niestabilne.
Główną formą władzy wynikającą ze sts jest wpływ. Jednym z efektów kooperacyjnej alokacji sts jest powstanie pozytywnych relacji między członkami nowo utworzonych grup, co prowadzi do utworzenia norm grupowych legitymizujących pojawiający się porządek statusów. Siatka pozytywnych powiązań pozwala na wytworzenie się koalicji, które będą popierać osoby odznaczające się wysokim poziomem działania. Zadaniem koalicji jest definiowanie oczekiwań dotyczących działania i nadawanie im rangi legalnej podstawy sts w grupie. Za sprawą norm (rozpatrywanym jako zbiorowy głos koalicji) dochodzi do przekształcenia się zachowań będących reakcjami na czynniki sts w strukturalnie wyznaczone stosunki sts związane z sankcjami za odstępstwa (to niestety chyba trochę zamotanie brzmi…) Kooperatywny system statusów opiera swoje działanie na prawomocności norm zawierających sankcje za ich naruszenie.
Rola motywacji jednostki:
Istnieje teoria, iż członkowie o motywacji prospołecznej czy progrupowej są bardziej wartościowi dla grupy niż ci, którzy ujawniają motywację bardziej osobistą lub nie są w ogóle zainteresowani czymkolwiek. Jednakże motywacja członka nie ma wpływu na wysokość jego statusu w grupie. Przypuszczalnym tego powodem jest dominacja struktur kooperacyjnych i zadaniowych, struktur oczekiwań i układów normatywnych nad motywacjami członków. Motywacja może mieć wpływ na sts jedynie, gdy członek grupy usiłuje osiągnąć większy wpływ niż jest to uprawomocnione w wypadku osób o danym poziomie działania.
5. ROLE SPOŁECZNE I STRUKTURY RÓL
5.1. wewnętrzna struktura roli jednostki
· rola społeczna danej jednostki jest strukturą wielopoziomową, złożoną ze zjawisk różnego typu; obejmuje przede wszystkim dwa poziomy:
- strukturalnie narzucane nakazy roli – wszelkiego rodzaju społeczne przepisy i żądania dotyczące działań i zachowań jednostki; są składnikiem grupy społecznej, jej systemu norm i wartości – jej struktury
- osobowościowa definicja roli – wszystkie elementy składające się na poziom pierwszy, które zostały zinternalizowane przez jednostkę, stając się elementami struktury jej osobowości; jest komponentem osobowości jednostki
· dwa typy podejścia do kwestii wzajemnego wpływu obu segmentów ról:
1. badacze struktury społecznej upatrują w niej głównego czynnika determinującego osobowość
2. badacze osobowości wysuwają tezę, że adaptacja jednostki jest determinowana głównie przez osobowość, a rzeczywistość jest przeważnie „amorficzną plamą” ustrukturalizowaną przez jednostkę dla zaspokojenia jej wewnętrznych potrzeb
· Levinson: dana definicja roli podlega zarówno wpływom psyche, jak i socius, a także sama na nie wpływa
· Szmatka: mimo obustronnego wpływu segmentów roli strukturalne nakazy roli ostatecznie kształtują osobowościową definicję roli, podczas gdy ta ostatnia nie może wywierać tak rozumianego wpływu na strukturalne nakazy roli
· oba ogólne poziomy roli zawierają dalsze elementy strukturalne, subpoziomy
· strukturalne nakazy roli obejmują:
- ułatwienia roli, to jest określone czynniki natury technicznej, ekologicznej, a przede wszystkim kulturowej, które powodują, iż pewne normy wchodzące w skład nakazów i wymogów roli są szczególnie łatwo zauważalne
- dylematy lub problematyczne kwestie roli: normy, wartości, nakazy itp., które są nieostro sformułowane, wieloznaczne, umożliwiają rozbieżne interpretacje, czy wręcz znajdują się w sprzeczności z pozostałymi nakazami roli
· osobowościowa definicja roli obejmuje:
- koncepcję roli: subpoziom dotyczący aspektu osobowościowego w ścisłym znaczeniu; obejmuje głównie system normatywny, system wymogów, żądań i nacisków płynących ze struktury społecznej, a zinternalizowanych przez jednostkę; jest to zatem system poglądów jednostki na to, jak powinna ona działać, zajmując taką a nie inną pozycję, jakimi środkami się posługiwać i jakie cele osiągać
- odegranie roli: sprowadza się ono do zachowań jednostki zdeterminowanych z jednej strony przez nakazy i wymogi strukturalne, z drugiej zaś strony do zachowań zdeterminowanych przez koncepcję roli, a zatem przez osobowość jednostki
· proces determinowania jednych segmentów roli przez drugie: ułatwienia roli i dylematy roli, które pozostają we wzajemnej interakcji, są siłą sprawczą określonego kształtu koncepcji roli i sposobu odegrania roli
5.1.1. wewnętrzna stratyfikacja roli jednostki
· struktura roli społecznej jest wewnętrznie ustratyfikowana
· stratyfikacja ta jest systemem trojakiego rodzaju cech (Nadel):
1. cech podstawowych, niezbędnych dla danej roli, wyznaczających jej rzeczywisty charakter, stanowiących o jej odrębności w stosunku do innych ról
2. cech wystarczających dla danej roli, tzn. takich, których brak w sposób istotny odbija się na swoistym charakterze roli
3. cech peryferyjnych, będących elementami roli, ale nieistotnych dla niej, których brak nie pozbawia roli jej istoty
· część nakazów strukturalnych nigdy nie przedostaje się do struktur psychicznych człowieka, do jego osobowości, nigdy więc nie zostają one uznane za jego własne nakazy, mimo że przez niego wypełniane
· jeśli nawet nakazy i naciski te przedostają się do struktury osobowości jednostki, stratyfikacja, a więc pewne hierarchiczne ułożenie tych elementów, jest zasadniczo inna od hierarchii struktury wymogów i żądań zewnętrznych
· w tym drugim wypadku jednostka, mimo internalizacji norm i wartości pochodzących z zewnętrznych nakazów i nacisków, nigdy nie będzie się z nimi identyfikować; osoba taka staje się konformistą wbrew swojej woli; sytuacja alienacyjna pogłębia się, gdy rola takiej jednostki jest jej rolą rekrutacyjną, tzn. taką, w której cechą wiodącą jest cecha niezależna od woli jednostki; jednostka zostaje zmuszona do grania określonej roli, gdyż nie ma innych możliwości lub są one poważnie ograniczone; reakcja obronna – koncepcja roli o wewnętrznej stratyfikacji całkiem przeciwnej do żądań roli; mimo to struktura społeczna oddziałuje wówczas depersonalizująco, pozbawiając jednostkę możliwości wyboru i dając jej jedynie szansę na bierny konformizm
· równocześnie pewne nakazy strukturalne roli społecznej stają się integralną częścią psychicznej konstytucji człowieka, elementem osobowości i postaw, stając się tym samym jego własnymi, indywidualnymi przekonaniami i działaniami
Þ najczęstszy sposób oddziaływania struktury na jednostkę i jej reakcji na te naciski strukturalne: role społeczne stanowią jedynie do pewnego stopnia strukturalne naciski skłaniające człowieka do określonych, społecznie pożądanych działań, a do pewnego stopnia stanowią jego konstytucję psychiczną, jego własny system wartości, jego własny sposób działania i jego własne poczucie wolności i autonomii
5.2. funkcjonalna i strukturalna autonomia jednostki
· problem autonomii funkcjonalnej może być ujęty jako zagadnienie autonomii jednostki w strukturach społecznych; jedyny warunek – potraktować jednostkę, aktora jako część systemu (chodzi tu o aktora, osobnika pełniącego rolę, przedmiot nacisków strukturalnych raczej niż o człowieka rozumianego jako substrat wszelkich zjawisk społecznych)
· funkcjonalna autonomia jednostki w języku strukturalnej teorii wymiany Petera M. Blaua: jeśli struktura A (lub jednostka A) odczuwa określoną potrzebę, która może być spełniona tylko przez jedną jedyną strukturę (lub jednostkę) B, to A jest potencjalnie zależna od B; jednakże, jeśli A może np. zmusić B do świadczenia korzyści na rzecz A bez odwzajemnienia, wówczas A może uniknąć uzależnienia od B. Aby struktura (lub jednostka) A mogła uniknąć uzależnienia od B, musi być względnie niezależna od wielu pozostałych struktur (lub jednostek) danego systemu
· z perspektywy podejścia strukturalnego, ...
enanthate