11.Cesarstwo i Papiestwo.docx

Cesarstwo i Papiestwo

Początki Rzeszy Niemieckiej

Państwo Franków Wschodnich, nazywane coraz częściej Niemcami, wyłamało się ze wspólnoty karolińskiej w 887 r. A chociaż potomkowie Karola Wielkiego rządzili tym krajem jeszcze przez blisko ćwierć wieku, Niemcy odsuwały się coraz bardziej od kontaktów z zachodnimi ziemiami dawnego Imperium. Słabość rządów ostatnich Karolingów przy równoczesnym wzroście zagrożenia zewnętrznego doprowadziły tam do odrodzenia partykularyzmu. Znalazł on oparcie w dawnych wspólnotach plemiennych. Wprawdzie centralizm karoliński pozbawił je w swoim czasie rodzimych dynastyj i niezależności, uszanował jednak ich odrębność prawną i obyczajową. W okresie słabnącej władzy centralnej wspólnoty powyższe odegrały rolę integrującą w walce z niebezpieczeństwem zewnętrznym. Ich przywódcami stali się bądź najwybitniejsi możnowładcy, bądź też margrabiowie sąsiednich obszarów kresowych. W ten sposób powstały księstwa terytorialne, które, chociaż wywodziły się z silniejszych wspólnot plemiennych, nie zawsze pokrywały się z ich dawnymi obszarami. Tak więc na prawym brzegu Renu ukształtowały się cztery księstwa: Saksonii, Frankonii, Szwabii i Bawarii, których terytoria pokrywały się w znacznym stopniu z siedzibami głównych germańskich wspólnot plemiennych, tworzących trzon zaludnienia ówczesnych Niemiec. W 911 r. zmarł w młodym wieku ostatni przedstawiciel dynastii karolińskiej w Niemczech, Ludwik Dziecię. Jego zgon spowodował przekształcenie korony niemieckiej z dziedzicznej w elekcyjną. Pierwszym powołanym w ten sposób monarchą był książę frankoński - Konrad. Przekonał się on jednak rychło, że władza jego jest w znacznym stopniu fikcją, a poszczególni książęta na swym terenie są udzielnymi władcami. Jednolite państwo stało się na skutek tego konglomeratem półniezawisłych ziem, czyli Rzeszą.

Dynastia Saska u władzy

Sytuację komplikowała agresja węgierska. Oto ten lud, po obaleniu Państwa Wielkomorawskiego, nękał swymi najazdami wszystkie ziemie niemieckie, potęgując szerzący się tam chaos. Konrad, nie widząc możliwości odbudowania prestiżu korony, doradził na łożu śmierci wybór władcy Saksonii na swego następcę. W 919 r. odbyła się elekcja przy udziale feudałów frankońskich i saskich, w wyniku której, zgodnie z życzeniem Konrada, ofiarowano tron Henrykowi z rodu Ludolfingów. Wprawdzie zmusił on dwóch pozostałych książąt do uznania swej władzy, jednak losami Rzeszy jako całości mało się interesował. Czuł się w dalszym ciągu przede wszystkim księciem saskim i na posiadanych przez siebie bezpośrednio ziemiach chciał oprzeć swoje znaczenie. Dał temu wyraz w 926 r., zawierając dziewięcioletni rozejm z Węgrami, który nie dotyczył krajów południowoniemieckich. Podobnie podporządkował sobie opanowaną w 925 r. Lotaryngię, a Czechy, zmuszone przy pomocy bawarskiej do uległości, uczynił w 929 r. lennem koronnym.

Podbój Słowian Połabskich

Chwilowy spokój ze strony Węgrów umożliwił Henrykowi rozpoczęcie akcji mającej na celu rozszerzanie swego władania kosztem Słowian połabskich. Stan ich rozbicia plemiennego pozwolił mu w ciągu kampanii 928 i 929 r. umocnić się w dolinie Hawelii, a w ciągu lat następnych - zmusić do zależności danniczej część Luciców i Obodrytów. W tym samym czasie zostały przez Sasów opanowane ziemie między Soławą i Łabą. Aby wzmocnić obronność kraju i utrwalić swój stan posiadania, na zdobytych ziemiach słowiańskich zakładał Henryk liczne grody i osadzał wokół nich wojowników, rekrutujących się często z ministeriałów. Otrzymywali oni w nowo zajętych prowincjach nadania ziemi wraz z ludnością poddańczą. W zamian natomiast byli zobowiązani do służby zbrojnej pod sztandarami króla. Dla utrzymania w ryzach podbitych Słowian i umocnienia wpływów niemieckich na obszarach jeszcze nie ujarzmionych, została utworzona na wschodzie marchia.

Uwolnienie Saksonii od grozy najazdów Węgierskich

Wzmocnienie dzięki tym zabiegom potencjału obronnego państwa pozwoliło Henrykowi pokusić się o podjęcie zbrojnej rozprawy z Węgrami. Odmówił mianowicie dalszego uiszczania na ich rzecz daniny, prowokując w ten sposób najazd węgierski na Saksonię. Wprawdzie wywołał on powstanie Słowian i przejściowe trudności Henryka na ziemiach świeżo opanowanych na wschodzie, ale najeźdźcy spotkali się w Turyngii z dobrze zorganizowanym oporem i ponieśli klęskę w bitwie nad Unstrutą (933). Odtąd też zaniechali swych nękających wypadów przeciwko ziemiom saskim.

Początki rządów Ottona I

Wzrost prestiżu Henryka na skutek odnoszonych sukcesów był tak wielki, że elektorzy, którzy po jego śmierci zebrali się w 936 r. dla obioru następcy, ofiarowali koronę Ottonowi - jego synowi z drugiego małżeństwa. Już koronacja odbyta w Akwizgranie, ulubionej siedzibie Karola Wielkiego, zdawała się nawiązywać do tradycji tego władcy i była wskazówką orientującą, w jakim kierunku młody monarcha zamierza pokierować swoją politykę. U początku jednak panowania Otton spotkał się z wieloma trudnościami. Wzajemne antagonizmy poszczególnych księstw groziły rozpętaniem wojny domowej, z której pragnęli skorzystać jego przeciwnicy z bratem przyrodnim, Tankmarem, na czele. Niezadowolenie budziła również obsada Marchii Wschodniej, powierzonej Hermanowi Billungowi, całkowicie oddanemu nowemu władcy. Energiczne wystąpienie Ottona, który nie cofnął się przed użyciem siły, doprowadziło jednak do opanowania sytuacji. Nauczony doświadczeniem pierwszych miesięcy swych rządów, Otton postanowił przy realizacji planów centralistycznych oprzeć się na dwóch czynnikach. Jednym była wyższa hierarchia kościelna, której przedstawiciele w drodze feudalizacji stali się lennikami króla. Ponieważ zaś w tym wypadku nie zachodziła obawa dziedziczenia beneficjów, tak niebezpiecznego dla korony, gdy chodziło o lenna świeckie, wyższe duchowieństwo mogło się składać w znacznym stopniu z ludzi zbliżonych do dworu. W terenie reprezentowali oni zazwyczaj interes monarchy. Drugim czynnikiem musiała być najbliższa rodzina Ottona, która drogą dynastycznych posunięć króla weszła w posiadanie księstw terytorialnych. Tu jednak okazało się, że interesy kreowanych tą drogą wasalów nie pokrywały się z interesami króla. Jego krewniacy znaleźli się też bardzo szybko w szeregach opozycji, a nawet niektórzy z nich wzięli udział w zbrojnych wystąpieniach feudałów przeciwko Ottonowi.

Problem Włoch

Południowe księstwa Rzeszy były w tym czasie w wysokim stopniu zainteresowane tym, co działo się na południe od Alp. Panujący tam chaos i walka o koronę włoską, o którą zabiegali sąsiedzi Rzeszy - królowie Burgundii, otwierały książętom Szwabii i Bawarii widoki rozszerzenia swych posiadłości kosztem włoskich sąsiadów, a być może - nawet zdobycia tamtejszego tronu. W razie jednak powodzenia tych planów, układ stosunków wewnętrznych Rzeszy musiałby ulec zmianie, a przewaga Saksonii nie dałaby się utrzymać. Rozumiał to doskonale Otton. Już jego ojciec zdobył sobie pewne wpływy w Burgundii. Otton poszedł dalej i pod pretekstem interwencji na rzecz księżniczki burgundzkiej, Adelajdy, wdowy po królu włoskim Lotarze, przekroczył Alpy. Wmieszanie się w sprawy włoskie w 951 r. wobec zręcznej gry dyplomatycznej książąt południowoniemieckich, przyniosło Ottonowi jedynie zwierzchność lenną nad królem Włoch, Berengarem z Ivrei, oraz małżeństwo z młodą Adelajdą.

Opozycja antyottońska i najazd Węgierski

Ten związek, który otwierał Ottonowi widoki na koronę we Włoszech, stał się jednak na razie przyczyną przejścia jego syna z pierwszego małżeństwa do szeregów opozycji. Pochwycił on za broń w obawie przed utratą praw spadkowych na rzecz spodziewanych potomków Adelajdy. Dzięki pomocy znacznej części duchowieństwa Ottonowi udało się opanować powstanie, którego zasięg był bardzo szeroki. W czasie toczącej się jeszcze wojny domowej wyłoniły się nowe trudności na wschodzie, wywołane powstaniem Słowian połabskich w 954 r., zaś w roku następnym - inwazją Węgrów, związaną być może ze wspomnianymi wyżej wypadkami. Skupienie wówczas wokół Ottona sił złożonych nawet z niedawnych jego przeciwników doprowadziło do tak skutecznego rozgromienia najeźdźców węgierskich w bitwie na Lechowym Polu (sierpień 955), że zaniechali oni odtąd niepokojenia granic niemieckich. Zwycięstwo to pozwoliło również Ottonowi skupić większe siły przeciwko powstaniu słowiańskiemu, które upadło na skutek klęski poniesionej nad Regnicą (październik 955).

Koronacja cesarska Ottona I

Mając dzięki temu w Rzeszy rozwiązane ręce, podjął Otton w 961 r. wyprawę do Włoch. Jej celem miało być poskromienie Berengara, który wykorzystał zamieszki w Niemczech dla zerwania zależności lennej. Wyprawa przyniosła pełny sukces. Rozgromiony Berengar wycofał się do dziedzicznej Ivrei. Otton zaś, uznawszy go za pozbawionego korony, odbył w Mediolanie koronację na króla włoskiego. Sprawa nie została jednak na tym zakończona. Polityka emancypacyjna Berengara już od dość dawna zagrażała samodzielności Rzymu papieskiego. Skłoniło to ówczesnego papieża, Jana Xii, do proszenia Ottona o pomoc. Została mu udzielona, ale papież w jej wyniku musiał związać się z o wiele groźniejszym dla siebie kontrahentem aniżeli Berengar. Na razie wprawdzie ten kontrahent poprzestał na koronie cesarskiej, która została mu uroczyście włożona na głowę 2 lutego 962 r. w bazylice św. Piotra. Koronacja cesarska Ottona stworzyła jednak zupełnie nową sytuację na Zachodzie. Powstało państwo nawiązujące do tradycji Imperium Rzymskiego. Jego granice wychodziły daleko poza zasięg etniczny plemion germańskich. Ambicją nowego cesarza było podporządkowanie sobie całego świata chrześcijańskiego. Ten uniwersalizm zmuszał go do określenia swego stosunku do władzy duchownej, reprezentowanej przez papieża. Siła, jaką Otton dysponował, sprawiła, że Papiestwo zostało mu faktycznie podporządkowane. Statut ogłoszony przez cesarza stwierdzał więc, że papieżem będzie na przyszłość ordynowany jedynie taki kandydat, który złoży uprzednio przysięgę wierności cesarzowi.

Zwrot ekspansji niemieckiej na południe

Utworzenie Cesarstwa przesunęło zainteresowanie dynastii saskiej ku południowi. Musiało to zaważyć na postępach ekspansji niemieckiej ku wschodowi. Na tym odcinku przeszedł też Otton wyraźnie do defensywy, budząc swoim postępowaniem głębokie niezadowolenie wśród Sasów. Ten stan rzeczy uległ zaostrzeniu, kiedy po śmierci Ottona I (973) rządy przeszły w ręce jego syna Ottona Ii. Następstwo to, aczkolwiek oparte na dokonanej jeszcze za życia ojca koronacji królewskiej i cesarskiej, spotkało się z opozycją kół niechętnych ostatnio przyjętemu kierunkowi politycznemu. Opozycjoniści wysunęli kontrkandydata w osobie stryjecznego brata królewskiego - Henryka Kłótnika, księcia Bawarii. Paroletnie zmagania przechyliły jednak ostatecznie zwycięstwo na stronę Ottona, który, po spacyfikowaniu Rzeszy i zabezpieczeniu jej granic zagrożonych od zachodu, pospieszył do Włoch. Pragnął on dokonać tam rozpoczętego przez ojca dzieła i, po usunięciu tak Greków, jak Saracenów, podporządkować sobie wszystkie ziemie Półwyspu Apenińskiego. Wyprawa podjęta w tym celu do Kalabrii zakończyła się wszelako dotkliwą porażką wojsk cesarskich (982). Wprawdzie Otton rozpoczął gorączkowe przygotowania do odwetu, ale nagła śmierć (983) pokrzyżowała jego plany.

Zamieszki po zgonie Ottona Ii

Sytuacja Cesarstwa w momencie zgonu jego młodego władcy (28-letniego) przedstawiała się niepomyślnie. Trzyletni syn zmarłego cesarza, Otton Iii, został wprawdzie jeszcze za życia ojca koronowany na króla Niemiec, ale - ze względu na swój wiek - nie był praktycznie brany w rachubę. O sprawowanie więc opieki nad małoletnim walczyła cesarzowa wdowa, Teofano, oraz znany nam Henryk Kłótnik. Groźbę sytuacji powiększało gwałtowne powstanie Słowian połabskich, którzy w 983 r., zaskoczywszy swym wystąpieniem garnizony niemieckie, zrzucili obce jarzmo i zagrozili nawet posiadłościom saskim położonym na zachód od Łaby. W tych warunkach cesarzowa musiała zdecydować się na szereg kompromisów, przede wszystkim zaś na ustępstwa wobec Henryka Kłótnika. Zapewniło to jej możność utrzymania regencji w swych rękach i przekazania potem na łożu śmierci rządów wdowie po Ottonie I - Adelajdzie.

Otton Iii u władzy

Długoletni okres regencji nie wpłynął dodatnio na układ stosunków wewnętrznych Rzeszy. Toteż kiedy wreszcie w 995 r. młody Otton przejął władzę z rąk regentki, czekały go rozliczne trudności. Wychowany w kulcie Imperium Rzymskiego i Cesarstwa ottońskiego, mający ambicje kontynuowania tradycji rzymskich, przystąpił z zapałem do realizacji wyśnionej przez siebie wizji. Marzył o imperium uniwersalnym, obejmującym również Bizancjum. Jego ośrodek dyspozycyjny znajdowałby się oczywiście we Włoszech, a wchodzące w skład Cesarstwa kraje, takie jak Niemcy, Galia i Słowiańszczyzna, posiadałyby równe prawa. Władza najwyższa, zarówno w sprawach duchownych, jak świeckich, należałaby do cesarza, którego pomocnikiem w dziedzinie duchownej byłby papież. Otton Iii uzależnił zresztą od siebie Papiestwo, obsadzając je oddanymi sobie jednostkami (Grzegorz V i Sylwester Ii). Takie poglądy młodego cesarza budziły żywe niezadowolenie w Rzeszy, która czuła się w tej kombinacji zepchnięta hierarchicznie w dół. Szeregi opozycji wzrastały więc w Niemczech z dnia na dzień. Równocześnie we Włoszech, z poduszczenia agentów bizantyńskich, pogłębiał się ferment, który przerodził się ostatecznie w powstanie antyniemieckie. Zmusiło ono Ottona do opuszczenia Rzymu. W rozterce, czy walczyć z powstaniem we Włoszech, czy też bronić swej zagrożonej pozycji w Rzeszy, przenosił się cesarz z miejsca na miejsce. Atak malarii, której nabawił się w czasie tej wędrówki, przyczynił się do jego przedwczesnej śmierci (1002), grzebiąc ostatecznie ciekawą koncepcję Cesarstwa, opartego na federacji równouprawnionych ludów.

Reakcja przeciwko polityce Ottona Iii

Zgon Ottona Iii przechylił szalę zwycięstwa na stronę wrogiego jego koncepcjom politycznym obozu, który ofiarował koronę synowi Henryka Kłótnika - Henrykowi Ii Bawarskiemu. Stało się to sygnałem do zerwania z ottońską polityką pokojowego współżycia ze Słowianami i nawrotu do zbrojnej ekspansji ku wschodowi. Wplątała ona Henryka Ii w długoletnią wojnę z Polską i opóźniła starania o koronę cesarską. Poza tym trzeba było na nowo zdobywać Włochy, które po katastrofie Ottona Iii strząsnęły zależność od Niemiec. Przejście korony, po bezpotomnej śmierci Henryka Ii (1024), do spokrewnionych z dynastią saską książąt frankońskich z rodu Salickiego postawiło przed ówczesnymi Niemcami dylemat: wzmocnienie Rzeszy przez opanowanie słowiańsko-węgierskiego pogranicza albo przerzucenie głównych wysiłków ku południowi, na Półwysep Apeniński. I jeden, i drugi z wymienionych tu kierunków ekspansji niemieckiej wydawał się równie ważny, zwłaszcza jeśli nie chciało się rezygnować z tytułu cesarskiego. Realizowanie jednak obu ich jednocześnie było niemożliwe. Toteż władców salickich cechowały: typowa dla takich okoliczności szarpanina, przerzucanie sił na bardziej zagrożony odcinek, jeśli drugi, chociażby chwilowo, ulegał pacyfikacji.

Rządy Konrada Ii

Tak więc pierwszy władca nowej dynastii, Konrad Ii, reprezentował kierunek dążący przede wszystkim do wewnętrznego wzmocnienia Rzeszy. Wprawdzie podjął wyprawę do Włoch i koronował się na cesarza (1027), ale poprzestał na zabezpieczeniu południowego odcinka tamtejszej granicy przez osadzenie w jego pobliżu przybyłych z północnej Francji rycerzy normandzkich. Zaognione stosunki w Rzeszy i budząca niepokój sytuacja na granicy wschodniej skróciły jego pobyt we Włoszech do minimum. Opanowanie opozycji koncentrującej się wprawdzie na zachodzie i południu Rzeszy, ale mającej na wschodzie powiązania ze Słowianami, wypełniło mu parę następnych lat. Wymarcie w tym czasie dynastii rządzącej Królestwem Burgundii (1032), zapewniło Konradowi, zgodnie z istniejącymi umowami, panowanie nad tym obszarem. Wplątało go to jednak równocześnie w wojnę z rywalami, którzy nie chcieli dopuścić do takiego wzrostu wpływów cesarza. Ze zmagań tych Konrad wyszedł zwycięsko, stając się, dzięki opanowaniu Burgundii, panem wszystkich przełęczy alpejskich. Miało to doniosłe znaczenie ze względu na włoskie posiadłości Cesarstwa. Te sukcesy pozwoliły Konradowi podjąć działania na wschodzie. Oto bowiem, po uzyskaniu pomocy ze strony sąsiadów państwa piastowskiego, zaatakował Polskę i zmusił jej władcę Mieszka Ii do rezygnacji z tytułu królewskiego. Poważne niebezpieczeństwo stanowił dla Cesarstwa, podobnie zresztą jak dla innych monarchii, wzrost potęgi feudałów duchownych i świeckich. W walce z nimi Konrad przyznał drobnym wasalom prawo dziedzicznego posiadania lenn. Liczył, że tą drogą osłabi potęgę wielkich feudałów i zapewni sobie sprzymierzeńców pośród szeregowego rycerstwa.

Henryk Iii - cezaropapizm

Wzajemne stosunki między koroną a światem feudalnym uległy dalszemu zaostrzeniu za następców Konrada Ii. Jego syn, Henryk Iii (od 1039), w walce tej uzyskał zdecydowaną przewagę, podnosząc prestiż Cesarstwa do nie znanego dotąd poziomu. Spacyfikowanie Rzeszy, uporządkowanie wewnętrznych stosunków Burgundii przez przeniesienie na ten obszar rozpowszechniającej się we Francji Treuga De i, wreszcie narzucenie zwierzchnictwa lennego Węgrom pozwoliły Henrykowi zająć się bliżej sprawą Włoch. A że wiązał się z nią nieodłącznie stosunek do Papiestwa, Henryk zadbał o obsadzenie tronu Piotrowego przez oddanych sobie prałatów niemieckich. Byli oni wykonawcami jego planów politycznych, nic więc dziwnego, że okres jego rządów otrzymał miano cezaropapizmu. Ten stan rzeczy zarówno w Rzeszy, jak we Włoszech utrzymał się tak długo, jak długo rządy spoczywały w rękach energicznego Henryka Iii. Jego przedwczesny zgon (1056) i odziedziczenie korony przez sześcioletniego Henryka Iv wyzwoliły natychmiast wszystkie czynniki odśrodkowe w państwie. Nieudolna regencja nie potrafiła bowiem powstrzymać odradzania się potęgi wielkich feudałów, którzy dążyli do ponownego rozbicia jedności Rzeszy. Kiedy więc Henryk Iv objął w 1065 r. samodzielne rządy, znalazł się w obliczu sytuacji, która przerastała jego siły. Dążenia emancypacyjne księcia polskiego, powstanie Sasów połączone z antyfeudalnymi ruchami tamtejszego chłopstwa - wszystko to zmuszało go do koncentracji wysiłków na obszarze Niemiec. A tymczasem we Włoszech pozycja cesarska uległa znacznemu osłabieniu. Przyczyny zaś tego stanu rzeczy należało szukać w ówczesnej polityce Papiestwa.

Skutki feudalizacji Kościoła

Spór o prymat w świecie chrześcijańskim, toczący się między władzą duchowną i świecką, przechodził w ciągu stuleci różne fazy, aby osiągnąć w Xi w. punkt szczytowy. Feudalizacja Kościoła w Ix i X w. pociągnęła bowiem za sobą nie tylko jego zeświecczenie i rozkład moralny, ale uzależniła go całkowicie od ludzi świeckich. Symonia, tj. sprzedaż stanowisk kościelnych, decydowała o obsadzie najwyższych nawet godności duchownych. Nikolaizm zaś, tj. zerwanie z zasadą celibatu, sprawiał, że chęć zapewnienia swemu potomstwu korzyści materialnych oddziaływała w dużym stopniu na postępowanie duchowieństwa. Wreszcie prawo inwestytury, przysługujące władcom świeckim w odniesieniu do majątków kościelnych, stwarzało w praktyce możność nadawania również stanowisk duchownych. W tych warunkach wyższość władzy świeckiej w opinii ówczesnej zdawała się nie budzić wątpliwości.

Wzrost nastrojów religijnych

Opisane wyżej stosunki synchronizowały się z ożywieniem życia religijnego. Nie ograniczało się ono do aktów zewnętrznej dewocji, lecz sięgało do istotnej treści religii, domagając się dostosowania chrystianizmu do wskazań Ewangelii. Zwolennicy odrodzenia Kościoła poprzez oczyszczenie go z naleciałości, wypaczających naukę Chrystusa, potrafili znaleźć posłuch wśród szerokich mas społeczeństwa. Poddając ostrej krytyce zarówno rozkład obyczajowy duchowieństwa, jak sprzeczne z nakazami Ewangelii stosunki społeczne zyskiwali sobie sympatię ludu. Na skutek tego ruchy religijne przekształcały się niejednokrotnie w antyfeudalne wystąpienia warstw upośledzonych. W ruchach tych dadzą się wyodrębnić dwa nurty. Pierwszy, wcześniejszy, ujawniający się już na przełomie X i Xi w. - to nurt dualistyczny. Aczkolwiek jego powiązania ideologiczne ze Wschodem poprzez bułgarskich bogomiłów zdają się nie ulegać wątpliwości, to jednak nie można lekceważyć silnego również pierwotnie oddziaływania miejscowego środowiska. Przemawia za tym szeroki zasięg tego nurtu. Jego antykościelne, ale równocześnie głęboko ascetyczne nastawienie było przejawem antyfeudalnej postawy klas uciskanych, które wypowiadały się nie tylko przeciwko stosunkom panującym w Kościele, ale także przeciwko całemu ustrojowi feudalnemu. Zwolennicy tej "herezji" byli zdeklarowanymi wrogami ówczesnego państwa. Widzieli w nim, zgodnie z terminologią biblijną, twór szatana. Zdawali sobie w pełni sprawę z charakteru ucisku feudalnego. Nic więc dziwnego, że padli ofiarą ostrych prześladowań ze strony hierarchii kościelnej, która określiła ich naukę jako heretycką. Nie wahała się ona wzywać przeciwko jej wyznawcom pomocy władzy świeckiej. Na skutek tego prześladowani wyznawcy nurtu dualistycznego musieli zejść w drugiej połowie Xi w. do podziemia. Dlatego też wzmianki źródłowe o ich działalności stały się odtąd rzadsze. Inny charakter posiadał nurt drugi. Reprezentowali go ci wszyscy, którzy w nawiązaniu do zaleceń Ewangelii uważali, że jedyną drogą zapewniającą zbawienie jest wyrzeczenie się wszelkiej własności i uprawianie dobrowolnego ubóstwa.

Ruch reformy Kościelnej

Myśl o naprawie ówczesnego Kościoła była realizowana w odrębny sposób w różnych środowiskach. Najwcześniej podjęto ją w takich domach zakonnych, jak burgundzkie Cluny (założone w 910 r.) oraz lotaryńskie Brogne i Gorze, nieco zaś później - we frankońskim Hirsau. Rozpocząwszy od reformy życia klasztornego, ośrodki te z biegiem czasu zaczęły propagować ogólną odnowę stosunków kościelnych. Ich reformą, ale traktowaną wyłącznie od strony moralnej, interesowało się również Cesarstwo. Wychodziło ono jednak z założenia, że wystarczy podjąć walkę z panoszącym się wśród duchowieństwa zepsuciem obyczajów. Podniesienie stanu moralnego kleru miałoby w ożywczy sposób wpłynąć na położenie Kościoła. Tak więc Cesarstwo próbowało usuwać skutki, nie wchodząc w przyczyny istniejącego zła. Inwestyturę świecką uważało natomiast za należne sobie prawo. Zapewniało ono monarsze wpływ na obsadę wyższych stanowisk kościelnych, odgrywających przecież olbrzymią rolę w zarządzaniu państwem. Co się zaś tyczy nikolaizmu, Cesarstwo nie dopatrywało się w nim nadużycia, traktowało go raczej jako przejaw lokalnej tradycji. Przykładem, na który chętnie się powoływano, był obyczaj Kościoła greckiego, sankcjonujący małżeństwa osób duchownych. Uważano, że utrzymanie tego obyczaju przez niektóre chociażby diecezje byłoby w Kościele zachodnim zwycięstwem zasady decentralizacji, zapewniającej trwałą nad nim przewagę władzy świeckiej. Z trzech więc postulatów, wysuwanych przez koła reformy kościelnej, Cesarstwo uznawało w pełni jedynie zwalczanie symonii. Ale i w tym wypadku rade byłoby ograniczyć się do tępienia jej najbardziej jaskrawych przejawów.

Walka o emancypację Papiestwa

Warunkiem realizacji planów Kościoła było wyzwolenie Papiestwa spod kurateli cesarskiej. Stało się to możliwe dopiero wtedy, gdy w 1048 r. cesarz złożył godność papieską w ręce zbliżonego do dworu prałata, który okazał się związany z lotaryńskimi kołami reformy kościelnej. Papieżem tym był Leon Ix. Wykorzystując swe dobre stosunki z dworem cesarskim, podniósł on znaczenie Kościoła rzymskiego i ułatwił w ten sposób zadanie swoim następcom. Poważny krok na drodze do dalszej emancypacji Papiestwa został postawiony za pontyfikatu Mikołaja Ii. Jego dekret z 13 kwietnia 1059 r., ustanawiający nowy regulamin wyborów papieskich, wprowadził na tym odcinku doniosłą innowację. Elekcja bowiem, przeprowadzana dotąd w zasadzie przez kler i lud rzymski, a w praktyce zależna od desygnacji cesarskiej lub nacisku miejscowych feudałów, powinna teraz odbywać się w zamkniętym gronie kardynałów. Elektorowie mieli być wolni od wszelkiego nacisku z zewnątrz. Dekret, ograniczający prawa cesarza do nic nie mówiącego zwrotu o poszanowaniu jego osoby, sprowadzał właściwie rolę Cesarstwa w czasie wyborów do zera. Równocześnie kuria rzymska, korzystając ze słabości rządów regencji po zgonie Henryka Iii, zaczęła w energiczny sposób umacniać swą polityczną niezależność od Cesarstwa. Tak więc ugoda z księciem Normanów włoskich, Robertem Guiscardem, który w 1059 r. uznał się za wasala Rzymu ze swych posiadłości położonych na Półwyspie Apenińskim, zapewniła papieżowi hegemonię we Włoszech. Zbliżenie zaś do monarchii kapetyńskiej stworzyło możliwości sojuszu w razie otwartego konfliktu z Cesarstwem. Koła reformy kościelnej, niezależnie od kroków podjętych na arenie politycznej, rozpoczęły propagandę mającą przygotować opinię do nowego układu stosunków między Cesarstwem a Kościołem. Tak więc jeden z przywódców i czołowych ideologów tego ruchu, Piotr Damiani, wystąpił z nową interpretacją znanego przekazu ewangelicznego o dwóch mieczach (Ewangelia według Łukasza 22, 38). Opierając się na tym tekście starał się dowieść równorzędności władzy duchownej i świeckiej. Tłumaczył, że żadna z nich nie może działać w odosobnieniu, wymaga bowiem pomocy drugiej. Papiestwo jest ochraniane militarnie przez cesarza, a władza cesarska nabiera właściwego blasku dopiero dzięki papieżowi. Obie najwyższe władze winny przeto współdziałać ze sobą, aby ludzkość przez nie rządzona nie popadła w rozdwojenie. To ustawienie Papiestwa i Cesarstwa na jednej płaszczyźnie hierarchicznej, dogodne w pierwszym etapie zarysowującego się konfliktu, okazało się rychło niewskazane. Polityka stosowana przez następcę Mikołaja Ii - Aleksandra Ii - była tego najlepszym dowodem. Papież ten bowiem, opierając się na apokryficznej darowiźnie Konstantyna Wielkiego, wysunął roszczenia Kościoła rzymskiego do zwierzchności politycznej nad odzyskanymi przez chrześcijan ziemiami saraceńskiej Hiszpanii. Domagał się na tej podstawie uznania ich za lenno papieskie i, co dziwniejsze, nie napotkał w tej sprawie oporu z niczyjej strony.

Grzegorz Vii - Papocezaryzm

Tak więc owa dwoistość w rządzeniu światem, głoszona przez Piotra Damiani, zaczęła się przekształcać w praktyce kurialnej w przewagę teokracji. Wprawdzie Hildebrand, spiritus movens polityki rzymskiej lat sześćdziesiątych Xi stulecia a potem papież pod imieniem Grzegorza Vii, nawoływał publicznie do "połączenia w jedności i zgodzie Papiestwa i Cesarstwa", porównując te dwie władze do dwojga oczu, kierujących ciałem człowieka, to jednak w zapisce, znanej pod konwencjonalną nazwą Dictatus papae i nie przeznaczonej dla szerszego grona odbiorców, zajął stanowisko zgoła odmienne. Dictatus papae jako notatka nie ujęta w formę urzędowego dokumentu przedstawiała w sposób skrótowy i wskutek tego niejednokrotnie dość drastyczny postulaty, do których realizacji miała dążyć kuria rzymska. Przy jej opracowaniu sięgnięto do arsenału falsyfikatów, którymi od czasów Mikołaja I szermowało Papiestwo w stosunkach z władcami świeckimi. Był nim powstały w latach 863-864 zbiór dokumentów, przypisywany przez koła kościelne Izydorowi z Sewilii. Ów pseudo-Izydor, dla wzmocnienia postulatów kurii rzymskiej, wprowadził do swego zbioru wiele notorycznych falsyfikatów, wśród których znalazła się także wspomniana wyżej apokryficzna donacja Konstantyna Wielkiego na rzecz papieża Sylwestra I. Zbiór pseudo-Izydora stał się niewątpliwie materiałem inspiracyjnym dla autora Dictatus papae. Nie będziemy tu analizować pełnego tekstu tego zabytku. Dla naszych celów wystarczy, jeśli podamy postulaty wiążące się ze sprawą stosunku Kościoła do władzy świeckiej. Zapiska stwierdza więc lakonicznie, że "tylko papież dysponuje insygniami cesarskimi", że "wszyscy władcy winni całować jego stopy", że "papieżowi wolno detronizować cesarzy", że "postanowienia jego nie mogą być przez nikogo zmieniane, natomiast jemu przysługuje to uprawnienie w odniesieniu do innych", że "papież nie może być przez nikogo sądzony", że wreszcie "wolno mu zwalniać poddanych z przysięgi wierności złożonej niegodnemu władcy". Postulaty kurii rzymskiej, ujęte w sposób lapidarny, świadczyły o zwycięstwie tendencji teokratycznych w otoczeniu Grzegorza Vii i były zapowiedzią polityki, którą bez żadnej przesady możemy nazwać "papocezaryzmem".

Zatarg o inwestyturę

Procesowi emancypacyjnemu Papiestwa nie przeciwstawiała się ani słaba regencja, ani też Henryk Iv, zajęty w pierwszych latach swych samodzielnych rządów sprawami wewnętrznymi Rzeszy. Dopiero więc synod rzymski 1075 r., potępiający nie tylko symonię i nikolaizm, ale również inwestyturę świecką, oraz pochodzący z tego samego roku Dictatus papae obudziły czujność Henryka. Ponieważ zaś sytuacja wewnętrzna Rzeszy uległa w tym czasie znacznej poprawie, młody władca mógł poświęcić więcej uwagi sprawie Włoch, swojej przyszłej koronacji cesarskiej oraz stosunkowi do Kościoła w ogóle, a do Papiestwa w szczególności. Henryk, zdając sobie sprawę z niebezpieczeństwa wytworzonego przez stanowisko Grzegorza Vii, na zwołanym do Wormacji synodzie biskupów niemieckich (24 I 1076) zaatakował legalność wyboru papieża, skłonił obecnych do wypowiedzenia mu posłuszeństwa jako samozwańcowi oraz do uznania jego dotychczasowych poczynań za nieważne. Krok ten, obliczony na charakteryzującą dotychczasowych papieży uległość wobec władców niemieckich, nie brał pod uwagę ewolucji, jaką przeszła kuria rzymska w ciągu ostatnich lat kilkunastu. Nie liczył się też z twardym charakterem Grzegorza Vii. Toteż zupełnym zaskoczeniem dla dworu królewskiego była wiadomość, że papież nie tylko nie ugiął się przed gniewem monarchy, ale na synodzie rzymskim 14 lutego 1076 r. rzucił klątwę na Henryka i zwolnił jego poddanych z przysięgi złożonej "niegodnemu władcy". Krok papieża uaktywnił w Rzeszy opozycję, która podniosła głowę w nadziei wywalczenia tym razem zwycięstwa. Opierając się na decyzji synodu rzymskiego, opozycja niemiecka wypowiedziała posłuszeństwo królowi, żądając, by stawił się on dla oczyszczenia z zarzutów przed sejmem Rzeszy i poddał jego decyzjom. Na skutek tego w ciągu paru miesięcy Henryk Iv znalazł się w odosobnieniu. Zrozumiał też, że dopóki nie wyrwie z rąk przeciwników atutu, którym była dla nich klątwa papieska, nie będzie zdolny w ogóle do podjęcia walki. Toteż z początkiem 1077 r. przekradł się w otoczeniu kilku zaledwie dworzan do Włoch, aby uzyskać zdjęcie tak bardzo ciążącej mu ekskomuniki. Pojawienie się Henryka Iv w Lombardii zaskoczyło papieża, udającego się właśnie do Niemiec dla wzięcia udziału w zapowiedzianym sejmie Rzeszy. W obawie przed atakiem gwałtu ze strony króla, schronił się więc do zamku Canossa, należącego do oddanej Papiestwu margrabiny toskańskiej, Matyldy. Pod murami Canossy doszło do samorzutnej pokuty publicznej Henryka Iv. Wywarła ona wstrząsające wrażenie na otoczeniu papieża, które też wymogło na nim zdjęcie klątwy z króla i jego towarzyszy. Przywrócony do praw monarszych, rozpoczął Henryk bezlitosną walkę ze swymi przeciwnikami w Niemczech. W ciągu paroletniej (1077-1080) wojny domowej przyszło mu zwalczać własnego szwagra, Rudolfa, księcia szwabskiego, obranego przez książąt Rzeszy antykrólem. Stopniowe przechylanie się szali zwycięstwa w Rzeszy na stronę Henryka Iv pozwoliło mu powrócić z kolei do sprawy Włoch. Zwołany przezeń do Brixen w Tyrolu synod antygregoriańsko nastawionych biskupów niemieckich i włoskich uznał w dniu 25 czerwca 1080 r. Grzegorza Vii za pozbawionego tiary i obwołał papieżem jego zaciętego wroga - arcybiskupa Rawenny, Wiberta. Tak zabezpieczony mógł Henryk zlekceważyć powtórną klątwę Grzegorza i przystąpić do zbrojnego podporządkowania sobie Włoch. Nie udało mu się osiągnąć tego łatwo. Dopiero więc w 1084 r. wojska niemieckie zdołały wedrzeć się do Rzymu i dopilnować intronizacji antypapieża oraz koronacji cesarskiej Henryka Iv. Odniesiony sukces nie był jednak trwały. Odsiecz normańska wyzwoliła obleganego w Zamku św. Anioła Grzegorza i zmusiła cesarza do odwrotu. Jednakże wobec niepewnej sytuacji w Rzymie Grzegorz nie pozostał w wyzwolonym mieście, lecz wycofał się z Normanami na południe i na wygnaniu w Salerno w 1085 r. zakończył życie. Jego zgon nie położył kresu toczącej się walce. Przez długi czas szala zwycięstwa ważyła się, aby w końcu za pontyfikatu Urbana Ii (1088-1099) przechylić się zdecydowanie na stronę wyznawców idei gregoriańskich.

Droga do kompromisu

Kiedy jednak po śmierci Henryka Iv (1106) rządy w Niemczech przeszły w ręce zbuntowanego przeciwko ojcu Henryka V, sytuacja uległa pogorszeniu. Stolicą Piotrową władał wówczas ascetycznie nastrojony Paschalis Ii (10991118). Henryk V, który rozpoczął swoją karierę polityczną jako pupil papieski, stał się po zgonie ojca gorącym wyznawcą jego linii politycznej w sporze o inwestyturę. Wyruszywszy przeto do Włoch dla odbycia koronacji cesarskiej, na spotkaniu z papieżem w Sutri w styczniu 1111 r. oświadczył, że gotów jest zrzec się inwestytury świeckiej duchowieństwa pod warunkiem wszelako, że zrezygnuje ono ze swej strony z otrzymywanych z ręki monarchy posiadłości lennych. Paschalis, nie doceniając przywiązania duchownych do dóbr doczesnych i ich roli w Cesarstwie jako wielkich feudałów, propozycję tę lekkomyślnie zaakceptował. Kiedy jednak ujawniono układ towarzyszącym papieżowi prałatom, powstał wśród nich tak wielki tumult, że o wprowadzeniu porozumienia w życie nie mogło być mowy. Henryk uznał to za jego złamanie i uwięził papieża oraz towarzyszących mu kardynałów kurialnych. W momencie próby Paschalis nie okazał tej stanowczości, co Grzegorz Vii. Parotygodniowe pozbawienie wolności przesądziło o jego ustępstwie i uznaniu dawnego systemu inwestytury świeckiej za legalny. Wymuszona zgoda nie zakończyła oczywiście sporu. Zacięci gregorianie oskarżyli papieża o herezję i zażądali jego ustąpienia, zaś on sam, pod naciskiem otoczenia, wyparł się udzielonej poprzednio zgody. Walka, przy przewadze Henryka V, toczyła się przeto dalej. Dawało się jednak odczuwać po obu stronach zmęczenie, a w sąsiedniej Francji głoszono nawet otwarcie konieczność znalezienia kompromisu możliwego do przyjęcia przez obu przeciwników. Stało się to realne dopiero wówczas, gdy został obrany papieżem Francuz, Kalikst Ii (1119). Nawiązał on rokowania z Henrykiem V, które doprowadziły w końcu do zawarcia ugody (zwanej przez niektórych badaczy niezbyt ściśle konkordatem) w Wormacji w 1122 r. Cesarz mianowicie zgodził się na wyrzeczenie inwestytury przez pierścień, rozumianej dotąd jako akt nominacji dostojnika kościelnego. Zatrzymał natomiast prawo nadawania wybranym przez duchowieństwo elektom przywiązanych do ich funkcji dóbr w charakterze lenna. Niewątpliwie był to kompromis. Stanowił jednak ważny krok na drodze emancypacji kleru spod wpływów władzy świeckiej. Odtąd wybory biskupa przekazano kolegium złożonemu z członków kapituły katedralnej. Przysługująca im nazwa kanoników oznaczała ongiś osoby duchowne żyjące we wspólnocie. Z czasem uległa ona zróżnicowaniu. Tak więc rozumiano przez nią zarówno duchowieństwo związane z kościołem katedralnym lub kolegiackim i najczęściej nie przestrzegające wspólnoty życia, jak zgromadzenia tzw. kanoników regularnych, prowadzących w istocie rzeczy życie zakonne.

Rozwarstwienie ruchu ubogich

Obóz reformy kościelnej miał wiernego sojusznika wśród zwolenników dobrowolnego ubóstwa. Klasycznym tego przykładem była Pataria mediolańska. Ruch ten, którego nazwa bywa rozmaicie tłumaczona, wyrósł na gruncie antagonizmu istniejącego między arcybiskupem Mediolanu a zależnym odeń szeregowym rycerstwem. Przeciwnicy arcybiskupa skupili rychło wokół siebie tych wszystkich, którzy w sposób krytyczny patrzyli na obyczaje zeświecczonego kleru i domagali się odnowy Kościoła. W tych warunkach Pataria wyrosła na ostoję stronnictwa gregoriańskiego w Lombardii i odegrała wybitną rolę w zwalczaniu tamtejszego episkopatu nastawionego procesarsko. Nic dziwnego, że kiedy ten ostatni zaczął tłumnie przechodzić do zwycięskiego obozu gregorianów, Pataria z kolei znalazła się w konflikcie z oficjalnym Kościołem. W miarę, jak zwycięskie stronnictwo reform odchodziło od ongiś przez siebie głoszonych zasad ascetyzmu i wyzbywało się dawnej radykalnej frazeologii, między Patarią a oficjalnym Kościołem, reprezentującym Papiestwo, zaczęły zarysowywać się rozbieżności, które z czasem przekształciły się nawet w otwartą wrogość. Pataria, walcząc o odnowę Kościoła, doszła do przekonania, że nie można tej działalności ograniczyć do usunięcia niegodnych przedstawicieli kleru i uwolnienia hierarchii duchownej od wpływów świeckich. Należy bowiem także przebudować życie społeczności chrześcijańskiej w myśl wskazań Ewangelii głoszącej, że jedyną drogą do doskonałości jest dobrowolne ubóstwo. Jego wyznawcami byli początkowo pustelnicy, których liczba na Zachodzie wzrosła znacznie w ciągu Xi w. Powstawały w tym czasie nawet zgromadzenia pustelników, zgrupowanych wokół cieszących się popularnością przywódców. Zgromadzenia te przekształciły się z czasem w regularne zakony, takie jak cystersi, kartuzi, kameduli czy wallombrozjanie.

Cystersi

Spośród wymienionych wyżej zakonów specjalną popularnością cieszyli się cystersi. Wywodzili się oni ze zgromadzenia pustelników osiadłych pod przewodem Roberta z Molesmes w 1098 r. w Cistertium w charakterze pokutników przestrzegających niezwykle surowej ascezy. Wypływała ona z dosłownego stosowania przepisów reguły benedyktyńskiej. Stąd też pustelnicy z Cistertium wyrzekli się w sposób rygorystyczny własności indywidualnej. Traktowanie przedmiotów codziennego użytku jako swej własności, a zwłaszcza posiadanie najdrobniejszej monety, było przez nich uważane za jaskrawe naruszenie tej zasady i uznawane za ciężkie przewinienie. Nie poprzestając na tym cystersi pragnęli, żeby ich zgromadzenie było podobnie jak oni ubogie. Poszczególne konwenty starały się więc podkreślać ubóstwo przez skromność wyposażenia świątyń klasztornych. Nie miały one ani bogatego wystroju wnętrz, ani też kolorowych witraży w oknach. Te ostatnie zastępowano płytkami zwykłego niebarwionego szkła. Od kościołów benedyktyńskich różniły się cysterskie zewnętrzną prostotą konstrukcji, brakiem wież i dużych a kosztownych dzwonów. Podobną oszczędność stosowano przy sporządzaniu naczyń liturgicznych, zastępując w nich złoto i drogie kamienie przez tańsze tworzywo. Ograniczenia powyższe nie rozwiązywały jednak problemu ubóstwa. Naruszenie jego bezwzględnego charakteru stanowiła wspólna własność zgromadzenia, którą był warsztat pracy - ziemia. Pierwotnie starano się jej rozmiary ograniczyć do niezbędnych dla zapewnienia pustelnikom egzystencji. Podkreślano przy tym w sposób zdecydowany, że zgromadzenie nie może do tego celu korzystać z dziesięcin, rent i obcej pomocy, a ziemi winno posiadać tylko tyle, ile zdoła uprawić rękoma swoich konfratrów. Konwent, kierujący się tymi zasadami, musiał być samowystarczalny i oprócz gospodarki rolnej prowadzić hodowlaną. Ta ostatnia jednak, wobec wykluczenia z normalnego jadłospisu klasztornego potraw mięsnych, spowodowała konieczność zbywania niezużytkowanej części produkcji. Co gorsza, w miarę rozwoju stosunków towarowo-pieniężnych, postępowanie to traciło coraz częściej charakter wymiany w naturze i stawało się formą bardziej lub mniej rozwiniętych operacji pieniężnych. Główną jednak przyczyną odejścia od przyjętych pierwotnie zasad było co innego. Oto wzrastająca popularność zgromadzenia spowodowała ze strony jego wielbicieli coraz liczniejsze darowizny. One to zapewne sprawiły, że powołano do życia w zakonie kategorię braci świeckich, czyli konwersów, których jedynym obowiązkiem była praca w rozrastających się dobrach zakonnych oraz trudnienie się rzemiosłem, obsługującym poszczególne klasztory. Tak więc już pod koniec pierwszego ćwierćwiecza swego istnienia zgromadzenie pustelników w Cistertium przekształciło się w regularny zakon, dysponujący wcale pokaźną bazą majątkową.

Wędrowni kaznodzieje ludowi

Dobrowolne ubóstwo, którego bezwzględne stosowanie natrafiło na tyle trudności pośród osiadłych zgromadzeń pustelniczych, łatwiejsze było do zrealizowania wśród tych, którzy występowali w charakterze wędrownych kaznodziei. W działalności swej nie ograniczali się oni do potępiania omówionych wyżej przywar ówczesnego duchowieństwa. Występowali bowiem w ogóle w roli reformatorów życia chrześcijańskiego, wytykając słuchaczom odejście od wskazań Ewangelii i wzywając do czynienia pokuty, nawrotu do życia zalecanego przez pierwszych apostołów oraz przestrzegania pokoju. Przenosząc się z miejsca na miejsce, nie mieli kaznodzieje wędrowni możności zaspokajania swych potrzeb pracą rąk własnych. Żyli więc z tego, co uzyskali od swych słuchaczy i wielbicieli. Nie wszyscy kaznodzieje wędrowni odegrali w życiu społecznym i religijnym poważniejszą rolę. Byli jednak wśród nich tacy, którzy, jak np. Robert z Arbissel, zyskali sobie szerszą popularność i pozostawili trwałe ślady swej działalności. Byli także inni, jak np. zbuntowany mnich kluniacki Henryk z Lozanny, którzy ze względu na swój krytyczny stosunek do duchowieństwa diecezjalnego znaleźli się w wyraźnym konflikcie z oficjalnym Kościołem.

...