Z METODOLOGII BADA� SOCJOLOGICZNYCH NAD RODZIN� Wydanie drugie poprawione i uzupe�nione Pozna� 1991 Wydano z funduszu przez Ministerstwo Eduk SPIS TRE�CI Przedmowa do wydania drugiego Wst�p 1. Rodzina jako przedmiot bada� socjologicznych ...... 10 Kszta�towanie si� socjologii rodziny i jej rozw�j Polskie badania socjologiczne dotycz�ce rodziny Przedmiot socjologii rodziny Metody i techniki socjologicznych bada� rodziny 2. Podstawowe narz�dzia analizy �ycia rodzinnego (struktura, funkcje, model) ................ 57 3. Metodologiczne problemy bada� socjologicznych nad rodzin� wsp�czesn� ................ 76 4 Socjologiczny punkt widzenia w badaniach nad rodzin� ... 91 5. Socjologiczne badania nad rodzin� z uwzgl�dnieniem interdyscyplinarnej wsp�pracy ............. 107 6. Spo�eczne uwarunkowania cech rodziny i proces�w �ycia rodzinnego .................. 126 7. Badania Instytutu Socjologii UAM dotycz�ce klasowo-warstwo- wych i �rodowiskowych typ�w rodziny . . . . . . . . 133 8. Rodzina a struktura spo�eczna ........... 143 9. Rodzina a mikrostruktura spo�eczna ......... 160 10. Rodzina a typ spo�eczno�ci lokalnej. (Uwarunkowania) . . . 174 11. Teoretyczno^metodologiczne podstawy bada� funkcji rodziny wsp�czesnej ............... 194 12.. Mikro- i makrospo�eczne uwarunkowania proces�w socjalizacyj- no-wychowawczych w rodzinie .......... 205 Socjalizacyjno-wychowawcze funkcjonowanie rodziny. Poj�cia, kierunek oddzia�ywa�, specyfika Og�lne metodologiczne za�o�enia analizy proces�w socjalizacyjno--wychowawczych w rodzinie t Wewn�trzrodzinne uwarunkowania proces�w socjalizacyjno-wy- : chowa wczych Zewn�trzne uwarunkowania proces�w socjalizacyjno-wychowaw- : czych w rodzinie 13. Rodzina jako zmienna niezale�na proces�w i stan�w zewn�trzro- dzinnych ................. 223 14. Model rodziny wsp�czesnej ........... 232 Przeobra�enia rodziny wsp�czesnej Kierunki przemian rodziny w XX wieku 15. Badania nad rodzin� a praktyka spo�eczna. Przyczynek do metodologii zastosowa� wiedzy spo�ecznej w praktyce �ycia spo�ecznego 252 16. Metoda wieloaspektowej integralnej analizy �ycia rodzinnego . . 261 Summary PRZEDMOWA DO WYDANIA DRUGIEGO Niniejsza ksi��ka ukaza�a si� po raz pierwszy (wydanie 1) na rynku ksi�garskim w r. 1988 w nak�adzie 1840 egzemplarzy i po kilku miesi�cach by�a ju� w ksi�garniach nieosi�galna, co �wiadczy o znacznym zapotrzebowaniu na ni�. W zwi�zku z tym wznawiamy po trzech latach jej wydanie wychodz�c na przeciw zainteresowaniom czytelnik�w oraz potrzebom badaczy rodziny i student�w. Wydanie drugie - to wydanie poprawione i uzupe�nione. Dokonano w tek�cie poprawek wsz�dzie tam, gdzie okaza�y si� one niezb�dne z perspektywy czasu. Wycofano rozdzia� zatytu�owany "Rodzina jako przedmiot polityki spo�ecznej", kt�ry w nowej sytuacji gospodarczo-spo�ecznej straci� sw� aktualno��. Poszerzono natomiast ksi��k� o dwa rozdzia�y: (10) "Rodzina a typ spo�eczno�ci lokalnej. (Uwarunkowania)" - jest to niewielka modyfikacja artyku�u opublikowanego w r. 1990. (13) "Rodzina jako zmienna niezale�na proces�w i stan�w zewn�trzrodzinnych" (tekst dotychczas nie opublikowany, kt�ry powsta� w 1991 r.). Tym samym wzbogacono analiz� relacji: rodzina a zewn�trzne uk�ady spo�eczne (interakcja oraz uwarunkowania). Ograniczone fundusze wydawnicze, jakimi dysponujemy, pozwalaj� nam jedynie na niski nak�ad drugiego wydania mniejszej ksi��ki. autor PoznaH, maj 1991 r WST�P W okresie minionych dwudziestu pi�ciu �at obserwowali�my w Polsce intensywny rozw�j socjologicznych bada� nad rodzin� - szczeg�lnie empirycznych. Analizom empirycznym towarzyszy�a te� w pewnej mierze refleksja teoretyczno-metodo�ogiczna, formu�owana ubocznie w pracach empirycznych lub w odr�bnych artyku�ach'. Coraz bardziej jednak staje si� potrzebne ca�o�ciowe uj�cie podstawowych problem�w metodologicznych zwi�zanych z analiz� rodziny ze wzgl�du na wieloletnie i wielokierunkowe nasze badania dotycz�ce tej ma�ej, ale zarazem wa�nej grupy spo�ecznej." S� one nadal intensywnie kontynuowane. Jest to mi�dzy innymi droga do ich integracji i ukierunkowania, a zarazem spos�b prowadz�cy do ich teoretycznego pog��bienia i og�lnej, wielostronnej optymalizacji. Rozwijaj�ca si� polska socjologia rodziny stwarza potrzeb� rozwoju refleksji metodologicznej oraz inspiracji metodologicznej dla coraz liczniejszej kadry badaczy rodziny czy nawet magistrant�w specjalizuj�cych si� w tej problematyce. Oddaj�c niniejszy tom w r�ce Czytelnik�w staram si� wyj�� naprzeciw tego rodzaju zapotrzebowaniom. Zawiera on moje ar- * Tego typu analizom po�wi�cone s� w ca�o�ci w naszej literaturze socjologicznej tylko trzy ksi��ki: H. S t a s i a k, KsztaMy i ttm�trza rodziny, Warszawa 1975, Z. Tyszka (red.), Metodo!ogiczne proMemy badait wad rodzin�, Pozna� 1980. Gwoli �cis�o�ci trzeba d^da�, �e ta druga ksi��ka (praca zbiorowa) ma multidyscyplinarny charakter, jakkolwiek problematyka socjologiczna jest w niej wyeksponowana. Wzi�� te� pod uwag� nale�y pierwsze wydanie niniejszej ksi��ki. Wyra�ny nurt metodologiczny spotyka si� jeszcze w dw�ch innych ksi��kach: Z. Tyszka, SocjoZogia rodziny, Warszawa 1374, wyd. II - 1976, wyd. III - 1979; F. A d a m s k i, SocjotogM ntai�ensttua i rodziny, Warszawa 1981. 2 By� to centralnie koordynowany problem og�lnopolski zatytu�owany ,,Stan i przeobra�enia rodziny polskiej w latach 1976-19S5". ' .^ tyku�y i rozprawy o charakterze metodologicznym, dotycz�ce post�powania badawczego w odniesieniu do rodziny. W zdecydowanej wi�kszo�ci zamieszczone tu prace stanowi� przedruk fragment�w mych ksi��ek opublikowanych w latach 1974-1982, a przede wszystkim (i g��wnie) - przedruk mych artyku��w, kt�re ukaza�y si� w czasopismach naukowych oraz pracach zbiorowych w latach 1976-1986. Cz�� z tych prac zamieszczam tu z niewielkimi, sporadycznymi skr�tami i drobnymi przekszta�ceniami lub uzupe�nieniami. Znaczniejsze uzupe�nienia zawiera jedynie rozdzia� 15. Rozdzia� 16 stanowi w pewnym sensie podsumowanie tre�ci g��wnych nurt�w tomu. W drugim wydaniu wprowadzono te� nowe, p�niejsze teksty. Niniejsza ksi��ka nie jest zbudowana na kszta�t podr�cznika czy ca�kowicie sp�jnej monografii. Ka�dy z artyku��w jest swego rodzaju odr�bn� ca�o�ci�, ale w sumie tworz� one jak�� logicznie powi�zan� ca�o��, odnosz�c� si� do wa�nych i aktualnych metodologicznych problem�w bada� nad rodzin� (szczeg�lnie wsp�czesn�). Przyporz�dkowa� je mo�na nast�puj�cym tematom: 1. Przedmiot i metody bada� socjologii rodziny (koncepcja w�asna). 2. Podstawowe narz�dzia analizy �ycia rodzinnego. 3. Kierunki i zasady wieloaspektowej analizy �ycia rodzinnego. 4. Socjologiczne badania nad rodzin� w relacji do bada� kontynuowanych przez inne dyscypliny naukowe. 5. Rodzina a struktura spo�eczna w kontek�cie spo�ecze�stwa globalnego. 6. Metodologiczne podstawy badania funkcji rodziny. '^ 7. Model rodziny wsp�czesnej. *' 8. Badania nad rodzin� a praktyka spo�eczna. Praktyczne zastosowania rezultat�w bada�. Kolejno�� artyku��w i rozpraw w niniejszym tomie odpowiada w zasadzie kolejno�ci wymienionych powy�ej temat�w. Na wst�pie znajduje si� rozprawa po�wi�cona przedmiotowi i metodom bada� socjologii rodziny, za� na ko�cu (przed artyku�em podsumowuj�cym) - opracowanie dotycz�ce praktycznych zastosowa� wiedzy o rodzinie. Suma opracowa� zawartych w ksi��ce daje do�� sp�jn� metodologiczn� propozycj� bada� nad rodzin�. Ju� z samego rozumienia i okre�lenia przedmiotu bada� socjologii rodziny wynikaj� sposoby jej badania: w zakresie gromadzenia i opracowywania danych empirycznych, w odniesieniu do wydzielania i analizy poszczeg�lnych aspekt�w �ycia rodzinnego w kontek�cie szerszych struktur i proces�w lokalnych oraz zwi�zanych ze spo�ecze�stwem 8 globalnym. Poczyniono te� pewne wst�pne sugestie co do bada� interdyscyplinarnych; starano si� r�wnie� dostarczy� podstawowe narz�dzia analizy modelowej. Zainteresowano si� poza tym regu�ami i kierunkami praktycznych zastosowa� rezultat�w bada� nad rodzin�. Wy�aniaj�ca si� z tych wszystkich wielokierunkowych, ale zintegrowanych teoretycznie rozwa�a� koncepcja badawcza by�a ju� niejednokrotnie wykorzystywana w procesie bada� nie tylko przez autora niniejszej ksi��ki, ale r�wnie� przez jego uczni�w sensu stricto, a tak�e innych badaczy - zar�wno generalnie, jak i w swoich fragmentach. By� mo�e zjawisko to jest �wiadectwem stopniowego formowania si� pozna�skiej szko�y bada� nad rodzin�, kt�ra zreszt� oddzia�uje - czego s� ewidentne dowody - nie tylko na socjolog�w, ale r�wnie� niekiedy na przedstawicieli niekt�rych innych nauk spo�ecznych, zajmuj�cych si� badaniami rodziny. Wynika st�d wniosek, �e nie tylko socjologowie mog� sta� si� odbiorcami niniejszej ksi��ki. Publikujemy zawarte w niniejszym tomie prace r�wnie� z my�l� o licznych ju� obecnie realizatorach centralnie koordynowanego programu bada� nad rodzin�. Lektura ksi��ki mo�e przyczyni� si� do integracji bada�, ich metodologicznej optymalizacji, a tak�e u�atwi� ich p�niejsz� syntez�. W niekt�rych swych artyku�ach stara�em si� zreszt� wykorzysta� r�wnie� do�wiadczenie wyp�ywaj�ce z pe�nienia przeze mnie w latach 1976 - 1985 funkcji koordynatora I stopnia problemu w�z�owego W. 1 1.9. Tym bardziej wi�c niniejszy tom mo�e by� przydatny realizatorom bada� wsp�l- nych- . ;_ ,. .... . .,..,.,, .,.., .... ..,,.;,.;,,; , ,., , :,..,,, .< , 1987 r � RODZINA JAKO PRZEDMIOT BADA^ SOCJOLOGICZNYCH t. Kszta�towanie si� socjologii rodziny i jej rozw�j' Zainteresowanie rodzin� wyprzedzi�o znacznie w czasie powstanie socjologii jako odr�bnej dyscypliny naukowej. Od wielu wiek�w, a nawet tysi�cleci rodzina by�a przedmiotem refleksji filozof�w, wyznawc�w r�nych religii, pisarzy. Jednak�e okres bardziej systematycznych bada� naukowych nad rodzin� zaczyna si� - zdaniem H.T. Christensena - dopiero w po�owie XIX stulecia. Poza przedbadawczym wyr�nia on trzy okresy rozwoju bada� nad rodzin�: pierwszy - mieszcz�cy ...
GAMER-X-2015