BUNKRY NA ŚLĄSKU
Bunkry na Śląsku
Zespół:
● Paweł Zubel
● Krzysztof Dramski
● Mateusz Engelhardt
● Anna Majgier
● Hanna Płaszczymąka
● Dominika Wienchor
- 2 -
WSTĘP
Na początku lat trzydziestych ubiegłego wieku, na skutek pogorszenia się stosunków polsko-niemieckich, najwyższe władze Wojska Polskiego z generalnym inspektorem sił zbrojnych marszałkiem Józefem Piłsudskim na czele podjęły decyzję o wzniesieniu systemu fortyfikacji stałych. Miały one osłonić przyznaną Rzeczpospolitej po plebiscycie i powstaniach śląskich część GOP-u ( Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego ). W rezultacie w latach 1933-1939 stopniowo, w miarę zmieniającej sie sytuacji, zadań i założeń wojskowych, powstała ciągnąca sie na przestrzeni kilkudziesięciu kilometrów ( od okolic Niezdary na północ do Mikołowa i Pszczyny na południu ) linia umocnień stałych i polowych oraz szeregu obiektów towarzyszących lub zabezpieczających 9 w sumie około 180 budowli ). Stanowi ona dziś wyjątkowy w skali kraju zabytek polskiej myśli inżynieryjno-wojskowej z okresy międzywojennego.
Życzymy miłego czytania i analizowania naszego dzieła, który jest efektem długiej i żmudnej pracy całego zespołu BUNKRY
autorzy
- 3 -
FORTYFIKACJA STAŁA I POLOWA
Fortyfikacja – to ogólne ujmując sztuka przystosowania terenu do obrony za pomocą odpowiednich umocnień. W polskiej szkole fortyfikacyjnej wyróżniamy fortyfikacje stałą i fortyfikacje polową. Często lansowana jest teoria o trójstopniowym podziale fortyfikacji na: stałą, polową i półstałą. W odniesieniu do polskiej fortyfikacji nie powinno sie również używać tak popularnych stwierdzeń jak „fortyfikacją stała z elementami fortyfikacji polowej”, bądź „fortyfikacja polowa z elementami fortyfikacji stałej”. We wszystkich polskich dokumentach i podręcznikach wojskowych, fortyfikacja jest stała , albo polowa. Tego podziału należy sie trzymać. Nie wolno nam go samowolnie zmieniać.
Fortyfikacja stała – umocnienia wzniesione przy użyciu materiałów trwałych, jako celowe przygotowanie określonego miejsca do celowej obrony. Fortyfikacja stała budowana przez specjalnie do tego powołana grupę cywilów, najemnych robotników. Kontrole nad pracami powierzano kierownictwu wojskowemu. Przykładem polskiej fortyfikacji stałej z okresu międzywojennego jest Obszar Warowny Śląsk.
Fortyfikacja polowa – różni sie od fortyfikacji stałej tym tylko, że budowana jest doraźnie w trakcie lub bezpośrednio przed działaniami wojennymi na danym obszarze. Fortyfikacja polowa budowana jest przez jednostki wojskowe stacjonujące na danym terenie. Przykładem polskiej fortyfikacji polowej może być pozycja Mława (w 1939r. pas działania 20 DP), gdzie wybudowano schrony żelbetonowe typu polowego.
- 4 -
POLSKIE FORTYFIKACJE OKRESU MIĘDZYWOJENNEGO NA ŚLĄSKU
OBSZAR WAROWNY „ŚLĄSK”
Niewiele osób, także mieszkańców Śląska, wie o istnieniu polskiej „Linii Maginota” – jedynych tej klasy zabytków budownictwa fortyfikacyjnego na obecnym obszarze Polski, obejmujących cały obszar śląskiego okręgu przemysłowego. Znajdują się one czasami tuż obok, zapomniane, zarośnięte chaszczami, często zasypane śmieciami wysypywanymi przez okolicznych mieszkańców. Kojarzone są one z II wojną światową, lecz często uznawane są za pozostałości umocnień niemieckich z 1945 r.
Natomiast ich historia jest starsza, bo pierwsze powstały w 1933 r., a ostatnie zbudowano w sierpniu 1939 r., w ramach przygotowań Wojska Polskiego do obrony przed najazdem niemieckim.
Do tej pory nie zostały one uznane za zabytki architektury wojskowej i nie zostały wpisane na listę zabytków. Niewątpliwie przyczyną tego zaniedbania jest to, że zostały zapomniane.
Umieszczenie informacji o istnieniu tych umocnień wśród miejsc pamięci województwa śląskiego ma swoje uzasadnienie tym, że we wrześniu 1939 r. zostały one obsadzone przez Wojsko Polskie i stanowiły pierwszy krok na szlaku bojowym w kampanii wrześniowej, a często także całej II wojny światowej. Wielu z tych żołnierzy zginęło w trakcie walk z oddziałami dywersantów niemieckich np o kopalnię „Marcel” w Michałowicach, hutę „Zygmunt” i innych. Część żołnierzy stanowiących obsadę obiektów Okręgu Warownego „Śląsk” dostało się do niewoli niemieckiej lub sowieckiej. Są wśród także ofiary zbrodni Katyńskiej.
Schemat standardowego schronu bojowego ckm
- 5 -
Przygotowania do obrony Śląska i rejonu przemysłowego rozpoczęto w chwili odzyskania tych ziem przez Polskę. Wytyczono i przygotowano do obrony polową pozycję osłonową. W końcu 1931 roku, w chwili zaostrzenia się sytuacji w Niemczech obsadzono ją jednostkami 23 Dywizji Piechoty. Dowódca 23 Dywizji Piechoty gen. bryg. dr Józef Zając w celu wzmocnienia obrony rejonu przemysłowego przedstawił projekt budowy fortyfikacji stałych, który został przyjęty przez Sztab Główny. Projekty pierwszych schronów bojowych zostały zatwierdzone przez szefa Sztabu Generalnego latem 1933 roku.
W opracowywanych na Śląsku projektach podstawowym elementem fortyfikacji były małe schrony bojowe będące stanowiskiem karabinu maszynowego ukrytym w kopule pancernej. Towarzyszył im duży schron bojowy - tradytor uzbrojony w armatę polową 75 mm. Zespoły schronów bojowych uzupełniały fortyfikacje polowe, koszary z izbami bojowymi, magazyny amunicji. Cały ten zespół otoczony pasem przeszkód miał tworzyć punkt oporu zdolny do obrony okrężnej oraz wspierania sąsiadów.
W sierpniu 1933 roku rozpoczęto budowę punktu oporu w centrum pozycji osłonowej dla zamknięcia drogi Bytom - Czeladź, który nazwano od wysokości wzgórza p.o. wzg. 304,7. Do końca roku zbudowano pięć schronów bojowych, lecz nie wszystkie zostały ukończone i wyposażone w kopuły pancerne.
W roku 1934 na wzg.304,7 wybudowano kolejne schrony bojowe, w tym też dwukondygnacyjny tradytor dla armaty 75mm. Powstała sieć umocnień polowych i zasieki z drutu kolczastego. Kolejne roboty objęły budowę koszar, magazynów amunicji i stanowisk pozornych. Jesienią rozpoczęto budowę fortyfikacji stałych na południowym skrzydle. Zaprojektowany tu "punkt oporu Szyb Artura" przecina wzg.299 leżące na południowy zachód od Kłodnicy.
- 6 -
W roku 1935 wybudowano tu siedem schronów bojowych, a w latach następnych wzniesiono koszary, magazyny i szereg innych obiektów. W 1935 ruszyły prace przy budowie p.o wzg. 310 Bobrowniki, leżącym w zakolu rzeki Brynicy. Do końca roku wykonano niewielką część robót.
Rok 1936 był rokiem przełomowym dla budowy fortyfikacji stałych, w wyniku część schronów budowanych w "p.o. Bobrownik"i otrzymują nowy kształt, są większe i znacznie silniej uzbrojone. Równolegle rozpoczęto budowę ciągłej linii umocnień łączącej izolowane punkty oporu. Między innymi wzniesiono łącznikowy p.o. wzg. 298 Kamień, liczący trzy duże schrony bojowe, w tym jeden z armatą p.panc. oraz dwa stanowiska pozorne z betonowymi kopułami. Kolejne schrony z armatami p.panc. wzmocniły obronę w rejonie wzgórza 304,7. W Maciejkowicach wzniesiono duży samodzielny schron bojowy, a kolejne ryglujące drogi Schemat standardowego schronu bojowego ckm w kierunku Bytom - Chorzów połączono w "p.o. Łagiewniki" liczący 10 obiektów, w tym tradytory dla armat 75mm. Wybudowano koszary z żelbetonowymi izbami bojowymi w "p.o. Bobrowniki" i "p.o.Szyb Artura" /wzmocniono go o dwa nowe schrony bojowe/.
Schemat przykładowego schronu wz.38. - p.o. "Radoszowy"
W roku 1937 wybetonowano 50 ciężkich schronów bojowych, w tym tradytory artyleryjskie. Wykonano 4 żelbetonowe magazyny amunicji, 3 zespoły koszar, wartownie. Linia umocnień połączyła "p.o.Łagiewniki" z "p.o Szyb Artura" otaczając łukiem centrum rejonu przemysłowego.
- 7 -
Podzielono ją na pododcinki. Były to "p.o.Godula" na wzg.294 na południe od Bytomia, oraz "p.o.wzg.329" położony w rejonie Czarnego Lasu. Cztery ciężkie schrony bojowe zbudowano na tyłach tej pozycji tworząc zarys drugiej linii obrony. Na skrzydle południowym kolejny raz wzmocniono "p.o.Szyb Artura" oraz zbudowano odcinek "Kochłowice". W jego skład wchodził "p.o.wzg.304 Radoszowy". Na skrzydle północnym zbudowano schrony bojowe przy tamach zalewów. Linia umocnień osiągnęła długość 21 km.
W roku 1938 rozpoczęto wyposażenie wybudowanych rok wcześniej obiektów, budowano stanowiska pozorne i stanowiska pozorne uzbrojone, lekkie schrony bojowe i stanowiska moździerzy. Przygotowywano także stanowiska polowe. W Chorzowie wzniesiono duży dwukondygnacyjny schron dowodzenia, rozbudowano łączność, prowadzono prace przy budowie pasa przeszkód przeciwczołgowych i przeciwpiechotnych, tam i jazów na Brynicy oraz prowadzono wylesienia.
Studzienka zrzutni łusek przy jednym ze schronów p.o. "Radoszowy"
Dowódcą Obszaru Warownego Śląsk został ówczesny dowódca 23 D.P. płk. dypl. Jan Sadowski, a dowódcą oddziałów fortecznych płk. Klaczyński. Fortyfikacje podzielono na trzy odcinki: A-Bobrowniki, B-Chorzów, C-Kochłowice. Obsadę każdego odcinka stanowił specjalny batalion forteczny uzupełniony specjalnymi bateriami artylerii z 23 pal z Będzina. Były to: 4 batalion 11 pp z Tarnowskich Gór, 4 batalion 74 pp z Chorzowa i 4 batalion 73 pp z Katowic.
W roku 1939 Niemcy wkraczają do Czechosłowacji. Bezzwłocznie rozpoczęto budowę pozycji polowej nad potokiem Jamną, południowym dopływem Kłodnicy. W rejonie wsi Niezdara - Sączów powstaje "punkt oporu wzg.307" składający się z 8 schronów bojowych. Obsada: 6 kompania ckm 11 pp. pod dowództwem mjr. Cwiąkalskiego,
- 8 -
Powstaje odcinek Mikołów rozciągający się od Kłodnicy do Gostynki. Zabetonowano tu 14 schronów bojowych z 40 planowanych i tylko nieliczne zostały ukończone. Obsada: batalion forteczny Mikołów pod dowództwem ppłk. Pfeiffera. Na odcinkach, gdzie nie spodziewano się silnego działania przeciwnika, międzypolach, liniach czat i pozycjach wysuniętych budowano fortyfikacje polowe. Także na północnym skrzydle Obszaru Warownego Śląsk powstały pozycje polowe wzmocnione następnie małymi żelbetonowymi schronami bojowymi. Wybudowano je wzdłuż zalewów na Brynicy uzupełniając obronę na południe od "p.o. wzg.307" oraz tworząc linię czat biegnącą na północ w kierunku na Ożarowice. Pomiędzy Sączowem a Mierzęcinami zbudowano 5 żelbetonowych stanowisk broni maszynowej i utworzono improwizowany "punkt oporu Nowa Wieś". Na przedpolu Obszaru Warownego przygotowano polowe pozycje wysunięte. Tarnowskie Góry otrzymały pozycję dla osłony garnizonu, a na przedpolu Mokrego zbudowano wysunięty "punkt oporu wzg.341". Równolegle do budowy schronów bojowych prowadzono szereg prac towarzyszących. Gotowe obiekty obsypywano ziemią i maskowano. Budowano przeszkody przeciwpiechotne - płot flandryjski z drutu kolczastego na wkręcanych w ziemię stalowych słupkach i przeciwczołgowe z wbitych w ziemię od 1 do 4 rzędów szyn kolejowych. Jednocześnie zakładano pola minowe i dokonywano wylesień. Na rzekach Kłodnicy i Gostynce przygotowano zalewy i zastawki zabagniające.
Strzelnica ckm z wkładką pancerną wz.39. Po lewej wyrzutnia pocisków oświetlających i zrzutnia granatów, po prawej rury do łączności optycznej - pododcinek "Śmiłowice"
- 9 -
Polskie Fortyfikacje Górnego Śląska - stan na dzień 30.08.1939r.
1. Przeczyce - prace ledwie rozpoczęte
2. polowy Nowa Wieś - gotowy
3. p.o wzg.307 Niezdara - w trakcie prac wyposażeniowych
4. pozycja czat nad Brynicą - gotowa
5. pozycja polowa nad zalewem Kozłowa Góra - gotowa
6. fortyfikacje przy tamach zalewów - gotowe
7. p.o wzg. 310 Bobrowniki - gotowe
8. p.o. wzg. 298 Kamień - gotowe
9. p.o. wzg.304,7 - gotowe
10.p.o. Łagiewniki - gotowe
11.p.o. Godula - gotowe
12.p.o. wzg.319 - gotowe
13.p.o. Szyb Artura - gotowe
14.p.o. Radoszowy - gotowe
15.II linia obrony - gotowe
16.pozycja polowa "Panewniki" - gotowe
17.pododcinek „Śmiłowice” - w trakcie budowy
18.pododcinek „Mokre” - w trakcie budowy
19.pododcinek „Wyry” - w trakcie budowy
20. pozycja „Las Wyry” w trakcie budowy
Fragment zachowanych okopów. Zdjęcie satelitarne pochodzące z www.maps.google.com
- 10 -
POWSTANIE OBSZARU WAROWNEGO „ŚLĄSK”
Podział Śląska między Polskę i Niemcy, dokonany po pierwszej wojnie światowej postawił obie strony w trudnej sytuacji na wypadek wojny. Ewentualne działania zbrojne musiałyby być prowadzone w silnie zurbanizowanym i uprzemysłowionym regionie. W dodatku dla Niemiec i Polski były to tereny niezwykle ważne pod względem strategicznym. Ze względu na początkowo niewielkie zagrożenie ze strony Niemiec jak i problemy finansowe państwa, obrona granicy zachodniej nie wyszła poza fazę planowania. Dopiero wzrost napięcia w stosunkach polsko – niemieckich na przełomie lat dwudziestych i trzydziestych spowodował większe zainteresowanie obroną Śląska. W efekcie wykonano tzw. pozycję osłonową, składającą się z fortyfikacji polowych i budowli półstałych. W 1931 roku została ona obsadzona przez jednostki 23 Dywizji Piechoty.
Momentem przełomowym w umacnianiu obrony na granicy zachodniej stał się rok 1933. Poprawa koniunktury po „Wielkim Kryzysie” jak i wzrastające, realne zagrożenie ze strony Niemiec spowodowały powrót do koncepcji fortyfikowania Śląska. Wykorzystując wcześniejsze studia terenowe i plany przedstawione przez dowódcę 23 DP – gen. Józefa Zająca, przystąpiono do realizacji tzw. fortyfikacji rozproszonej. Ta nowa koncepcja, w odróżnieniu od pierwszowojennej, polega na budowaniu dużej ilości niewielkich schronów bojowych, powiązanych systemem ognia i połączonych siecią umocnień ziemnych. W przypadku polskich fortyfikacji przyjęto zasadę tworzenia tzw. punktów oporu, czyli skupisk „bunkrów” zdolnych do obrony okrężnej.
W pierwszym etapie, przypadającym na lata 1933/35, powstały trzy izolowane punkty oporu: p.o. „Dąbrówka Wielka” (1933), p.o. „Szyb Artura” (1934) i p.o. „Bobrowniki” (1935) – w sumie ok. 26 schronów bojowych. Wszystkie umieszczone zostały na rozległych wzniesieniach, górujących nad okolicą. Dzięki temu artyleria lekka (polowa), w którą wyposażone było każde zgrupowanie uzyskiwała doskonały wgląd na przedpole. Rok powstania każdego punktu jest raczej umowny i wyznaczony został na podstawie daty wybetonowania głównych obiektów. Trzeba jednakże pamiętać, że prace fortyfikacyjne trwały do momentu wybuchu wojny, tak więc w okresie do września 1939 roku poszczególne odcinki OWaru były systematycznie wyposażane i uzupełniane o kolejne schrony.
Równolegle z budową fortyfikacji stałych, w latach 1935 – 37, na północnym skrzydle Obszaru Warownego trwają prace hydrotechniczne. Powstaje tu, wzdłuż rzeki Brynicy, sieć zalewów, rozlewisk i terenów zabagnionych
- 11 -
mających stanowić przeszkodę nie do przebycia dla niemieckiej broni pancernej. Poczynając od Kamienia (dzielnica Piekar Śląskich) na Świerklańcu kończąc powstaje szereg zastawek i jazów zalewowych. Tama nr 1 „Szarlej” była bezpośrednio chroniona przez p.o. „Bobrowniki”. Jednakże tama nr 2 „Józefka” i nr 3 „Kozłowa Góra” były zbyt oddalone. Dlatego dla ich osłony w 1937 powstaje grupa bojowa „Wesoła” i „Wymysłów”.
Gen. Jan "Jagmin" Sadowski (najniższy, na zdjęciu jeszcze pułkownik) w otoczeniu wyższych oficerów, być może podczas inspekcji Obszaru Warownego "Śląsk" ok. 1936 roku.
- 12-
Schron bojowy ckm wz. 33 z trzystrzelnicową półkopułą pancerną (p.o. wzg. 304,7 "Dąbrówka").
Na zdjęciu dobrze widoczny, dobudowany przedsionek i ślady po zadaszeniu. Niestety, w tym przypadku padło łupem złomiarzy (p.o. "Szyb Artura")
- 13-
TYPY SCHRONÓW BOJOWYCH – BUNKRY
Krótka historia:
Schrony bojowe wz.39 są najbardziej „tajemniczymi” obiektami wybudowanymi na Obszarze Warownym „Śląsk”. Przede wszystkim wynika to stąd, iż wybuch wojny nastąpił w momencie, gdy prace budowlane dopiero rozpoczynano, a nieliczne, wzniesione schrony były zaledwie w stanie surowym. Najbardziej zaawansowane prace prowadzono w p.o. „Niezdara” gdzie rozpoczęto wyposażanie schronów. Chociaż istniejące luki w obronie i bra...
Cartain