Maria Dąbrowska - Dzienniki powojenne 1945-49.pdf - Ebooki - Danuskazet

Maria Dąbrowska

Dzienniki powojenne

1945 -1949

Warszawa 1996

Przedmowa do Dziennikówpowojennych

Dzienniki Marii Dąbrowskiej, wydane po raz pierwszy w 1988 r. w pięcioto-

mowym wyborze, odniosły wielki sukces. Znaczny jak na tego rodzaju publi-

kacje nakład, liczący 50 tysięcy egzemplarzy, rozchwytany został, choć cena

była wysoka, w ciągu dwóch miesięcy, by trafić wkrótce i na czarny rynek. Nie

było w owym czasie w polskim piśmiennictwie żadnej pozycji, która wywoła-

łaby więcej zainteresowania wśród czytelników i więcej odgłosów w prasie

(nie wspominając o korespondencji, jaką w związku z apelem o uzupełnienia

i poprawki do komentarzy otrzymałem na mój adres prywatny). Dzienniki stały

się przedmiotem istotnych dyskusji, a nawet awantur zarówno w kraju, jak i na

emigracji. W Niemczech ukazał się w renomowanej Bibliotece Polskiej Dede-

ciusa wybór z wyboru dzienników, który w świecie też przeszedł nie bez echa.

, Prawdziwy bestseller!

Sukces ten był tym bardziej zastanawiający, że pisarstwo Dąbrowskiej nie

miało wówczas dobrej passy. Wydane pośmiertnie Przygody człowieka myślą-

cego, które w zamierzeniu stanowić miały współczesny odpowiednik Nocy

i dni, sprawiły na ogół zawód i krytyce, i czytelnikom. Tymczasem sukces po-

równywalny z niebywałym niegdyś powodzeniem Nocy i dni zdobyło coś cał-

kiem innego - prywatne zapiski pisarki z ponad półwiecza (1914-1965). I to

w pierwszym zaledwie wyborze, ograniczonym postanowieniami testamentu

i okolicznościami, w których je wydawano.

Naturalnie, opinie o Dziennikach były podzielone, po części nawet spolary-

zowane. Najwierniejsi przedwojenni czytelnicy Dąbrowskiej poczuli się zbul-

wersowani, jeśli nie zgorszeni tonem, swobodą czy bezceremonialnością in-

i, tymnych dzienników swojej pisarki. Często też rozczarowywali się - na dru-

# gim biegunie - młodzi, przeżywający wówczas swój nowy okres heroiczny,

których umiarkowanie polityczne i wolnomyślność prababki nie mogły zado-

# wolić. Ale większość czytających odkryła w dziennikach nieznaną czy nie dość

znaną Dąbrowską: osobę wrażliwą, myślącą i pełną niepokoju, nietypową

w Polsce indywidualność, wiodącą swój burzliwy romans z ojczyzną, człowie-

ka rozległych horyzontów i wyjątkowego pióra. To odkrycie, jakie zawdzię-

czamy Dziennikom, najlapidarniej wyraził Krzysztof Pomian, mówiąc o pisarce

! jako "intelektualiście najwyższej miary, czego, jak sądzę, za życia Dąbro-

; wskiej, jakby nie dostrzegano" ("Zeszyty Literackie" 1989, z. 26). Dzienniki

spowodowały zwiększoną falę czytelnictwa Dąbrowskiej, a także dostarczyły

nowych bodźców do badań nad jej pisarstwem (czego dowodem międzynaro-

dowa sesja naukowa, którą w 1989 r., w stulecie urodzin Dąbrowskiej, zorgani-

zowano w Kaliszu; niestety, z publikacją materiałów wciąż boryka się Kaliskie

Towarzystwo Przyjaciół Nauk).

Przy tym wszystkim pierwsze wydanie Dzienników wzbudziło, prócz roz-

maitych zastrzeżeń, również wątpliwości najdalej idące. Nie zabrakło głosów,

które uznały je za przedwczesne i nie bez racji wskazywały, że w rok później

mogłoby ono wyglądać inaczej. Przełom 1988/89 roku sam jakby tego rodzaju

pretensje narzucał. Trzeba jednak pamiętać, że wydanie Dzienników nie było

sprawą chwili. Miało ono już swą wieloletnią historię. O ich wydanie, licząc od

przygotowania wyboru, wojowałem ponad piętnaście lat. Z tego bez mała dzie-

sięć podlegały one całkowitemu zakazowi KC PZPR i cenzury. Nie będę tu

wracał do tych bojów, choć są one malownicze i pikantne (opisałem je w ob-

szernym szkicu w periodyku "Editor" 1990, t. 3), ale chyba nikogo nie zdziwi,

że gdy po tych doświadczeniach, w okresie pierwszej "Solidarności", dzięki

prezesowi "Czytelnika", Stanisławowi Bębenkowi, pojawiła się szansa powro-

tu do gotowego wyboru, podjąłem ją skwapliwie. Proces wydawniczy solidnej

pięciotomowej edycji trwał jednak wówczas latami. Do końca też nie ustawały

wokół niej walki. Wątpię, aby, na rok jeszcze przed czerwcem 1989, właśnie

kiedy ukazały się Dzienniki, ktokolwiek mógł przewidzieć tak rychłe ich za-

kończenie. A zresztą jeśli pierwsze wydanie, w niesprzyjających warunkach

podjęte, lecz zgodne z ostatnią wolą pisarki, nie tylko zniosło historyczny

wstrząs, ale już w nowej rzeczywistości osiągnęło niewątpliwy sukces, to

świadczy chyba wystarczająco, że nie było ono wydaniem przedwczesnym czy

poronionym.

Oczywiście, byłoby dziwne, gdyby z tej nowej wielkiej przygody w przeło-

mowych czasach Dąbrowska wyszła całkiem bez szwanku. Mimo moich usil-

nych ostrzeżeń we wstępie co do niepełnej reprezentatywności pierwszego wy-

boru, znaleźli się i tacy, którzy bez oglądania się na całość nie zawahali się

przed bezwzględnymi oskarżeniami. Jedną z "niepokornych" nasi nowi ekstre-

miści pomówili o. . . "kolaborację", o. . . uleganie "urokom dworu" etc. Są to,

jak mi się zdaje, a czytelnicy niniejszego wydania będą się mogli przekonać sa-

mi, posądzenia z gruntu fałszywe. Jeśli Dąbrowska w najbardziej beznadziej-

nym czasie staje się zwolenniczką normalnego, w miarę możności, udziału

w życiu i pogląd taki jawnie wygłasza, jest to kompromis w pełni przemyślany

i świadomy. Dąbrowska nie tylko nie wstydzi się w niezbędnych okoliczno-

ściach koniecznych kompromisów, lecz stawia je wysoko w kulturze ludzkości.

Pod pewnymi wszakże warunkami, a mianowicie, byle były one kompromisami

ograniczonymi, światowymi i płodnymi. Czego jej oskarżyciele cynicznie nie

zauważali.

Mimo zdobytego sukcesu dzienniki nie doczekały się do tej pory nastę-

pnych wydań. Ani przygotowanego dodruku wydania pierwszego, jaki miał się

ukazać w 1989 r., ani rozszerzonego wyboru z całości dziennika planowanego

na lata następne. W owym czasie kondycja finansowa "Czytelnika", jak rów-

nież paru nowych wydawnictw, u których za jego wiedzą szukałem mocy pro-

dukcyjnych, nie pozwoliła podjąć tak dużego przedsięwzięcia. A i dziś "Czy-

telnik" zdolny jest je podjąć tylko połowicznie.

Prawdę powiedziawszy przez dłuższy czas, jak mogłem, sprzeciwiałem się

koncepcji osobnego wydania tylko dzienników powojennych. Sprzeciwiałem

się, rzecz prosta, z innych, akurat odwrotnych, przyczyn niż kiedyś, przy pier-

wszej edycji, kiedy nie godziłem się na stopniowe wydawanie kolejnych to-

mów w obawie, że po ukazaniu się dzienników przedwojennych do wydania

dzienników powojennych w ogóle nie dojdzie. Po prostu dzienniki Dąbrow-

skiej z lat 1914-1965 stanowią twór integralny. Do podstawowych ich wartości

należą właśnie ciągłość i długotrwałość. Konfrontacja dwóch dwudziestoleci-

międzywojennego i powojennego - stanowi ważny i fascynujący wątek powo-

jennych dzienników. Przepołowienie dzienników jest dla nich operacją bolesną

i okaleczającą.

Cóż byłojednak począć!? Skoro nie da się zrealizować czegoś ambitniejsze-

go, zawsze lepsze jest coś niż nic. Tym bardziej że nie da się zaprzeczyć, iż

dzienniki powojenne zawierały więcej materiałów, które ze względów cenzu-

ralnych w pierwszym wydaniu nie były dostępne. Z punktu widzenia dzisiej-

szego czytelnika są to materiały znacznie bardziej intrygujące, żeby nie powie-

dzieć - sensacyjne. Przystałem więc na tę propozycję, przyrzekając sobie, że

niezależnie od szans wydawniczych w podobny sposób przygotuję, w miarę

możności, również rozszerzoną wersję pierwszej połowy dzienników, by cze-

kała na sposobną chwilę. Zachowałem też w obecnym wydaniu wstęp omawia-

jący całość dzienników, a w jego aparat informacyjny wmontowałem ważniejsze

dane dotyczące części pominiętej.

Obecne wydanie - pierwsze bez cenzury - poza przywróceniem cięć i po-

prawą błędów i pomyłek pierwszego wydania, rozszerza dzienniki powojenne

we wszelkich zakresach. Zamiast trzech w poprzednim wydaniu, obecny wy-

bór dzienników z lat 1945-1965 przynosi cztery tomy (ponad pięćset stron no-

wego tekstu i sporo nowego materiału ikonograficznego). Nie ulega wątpliwo-

ści, że nie jest to tylko zmiana ilościowa, lecz zmiana jakościowa w całości

edycji. Niejeden sąd sformułowany po lekturze pierwszej wersji wyboru zosta-

nie obalony albo będzie wymagał skorygowania.

To, co w pierwszym wydaniu mogło być zaledwie zasygnalizowane czy na-

szkicowane, tutaj wzbogaca się o dokumentację i argumentację. Poszerzenia te

nie pozostały bez wpływu na rytm przedstawianego wyboru. O ile poprzedni

był dość wartki, zwarty i skrótowy, o tyle nowy jest powolniejszy, bardziej

analityczny i refleksyjny.

Najwięcej przybyło materiału politycznego. Epoka była na wskroś politycz-

na, a zapiski jej dotyczące najczęściej okazywały się niecenzuralne. Zwłaszcza

okres tuż powojenny i okres szczytowego stalinizmu znajdują tu wszechstronne

i wnikliwe naświetlenie (z humorem tych lat włącznie). Nie ma, jak mi się wy-

daje, w piśmiennictwie polskim podobnie istotnego "dokumentu czasów onie-

miałych".

Proporcjonalnie starałem się rozszerzyć i wiedzę o ludziach, i wątek prywat-

ny dzienników. Z tekstu drukowanego zniknęły prawie trzykropki przed i po

nazwiskach wspominanych osób, co mi często wytykano. Panujący do niedaw-

na reżym polityczny kształtował nie tylko sposoby wypowiedzi, ale także spo-

soby odbioru. Trzebiąc i wyciszając istotne konflikty polityczne, totalitaryzm

stwarzał aurę zakłamanej sielanki również w innych dziedzinach życia. Każda

wyrazistsza czy odstępująca od schematu opinia budziła podejrzenia czy oskar-

żenia polityczne, nie dając równocześnie szans obrony. Wolna pluralistyczna

opinia oswaja z bardziej skomplikowanym czy surowszym sposobem pisania

o bliźnich, o sprawach wątpliwych czy spornych, stwarzając możliwości dys-

kusji, obrony, sprostowań. Nie dotyczy to oczywiście oskarżeń, posądzeń czy

epitetów gołosłownych lub wręcz nieprawdziwych (z tych powodów z druko-

wanych w pierwszym wydaniu zapisów musiałem się wycofać, na szczęście,

tylk# w jednym wypadku).

Pragnę jeszcze wyprowadzić ze złudzeń w pewnej sprawie szczególnej. Na

zasadzie plotkarskiej (a plotkarstwo, jak się okazuje, nie jest też obce krytykom

literackim obojga płci) rozsnuto wokół dzienników Dąbrowskiej atmosferę

skandalu erotycznego, który jeśli nie znajduje pokrycia w tekstach, to wskutek

mojej pruderii. Zainteresowanych muszę rozczarować. W życiu intymnym Dą-

browska zachowała poczucie pełnej osobistej swobody (zresztą uznanie dla

wszelkich odmian erotyzmu występuje też w twórczości, w Przygodach czło-

wieka myślącego), lecz na próżno szukałby kto w dziennikach jakiegokolwiek

ekshibicjonizmu. Zresztą na dziennikach nie kończy się intymne pisarstwo Dą-

browskiej. Pozostaje jeszcze, prócz epistolografii, której czas ochronny wła-

śnie minął (19 maja 1995), korespondencja na wskroś intymna, ściśle nadal za-

strzeżona, która kto wie, czy nie stanie się kiedyś następną rewelacją tego pi-

sarstwa.

W nowym wydaniu stosuję ten sam co dawniej system objaśnień, objaśnień

rozszerzających, który w odniesieniu do ważnych i szeroko czytanych dzienni-

ków ma swoje uzasadnienie. Z tego tytułu przy pierwszym wydaniu zebrałem

tyleż pochwał co oskarżeń czy wymówek. Ale też w poprzednim wydaniu

z przypisami obchodzono się srogo. O ile w sprawie tekstu wyboru dziennika

cenzura w końcu okazała się dość ustępliwa, o tyle nader kategorycznie, a czę-

sto i kapryśnie ingerowała w przypisy (np. w jednych biogramach tolerowała

literaturę drugoobiegową czy emigracyjną, w innych nie; żądała oficjalnej wer-

sji zdarzeń historycznych, uzależniając od tego druk tekstu), na dodatek nie po-

zwalała swoich działań oznakować. Skupiony na walce o same teksty, ulega-

łem, niestety, tej presji. Toteż obecnie poprawiłem niektóre dawne przypisy,

niektórym przywróciłem dawne brzmienie, a z niektórych zrezygnowałem.

Wszystkie starałem się wzbogacić i poprawić zgodnie zarówno z uwagami

publikowanymi w prasie, jak i przekazanymi listownie.

We Wstępie z roku 1982 mocno ostrzegałem, że - wbrew temu jak Dąbro-

wska charakteryzowała swój wybór dzienników Samuela Pepysa - pierwszy

wybór jej własnych dzienników nie powinien być odbierany jako w pełni re-

prezentatywny i wyczerpujący dla charakterystyki piszącej, jej środowiska

i czasu. Dziś mogę stwierdzić, że istotność i stopień reprezentatywności dzien-

ników, oczywiście jeśli chodzi o powojnie, znacznie się podniosły. Mam na-

dzieję, że obecne wydanie, choć tylko częściowe i nadal niepełne, umocni re-

putację, jaką dzienniki Dąbrowskiej sobie zdobyły od pierwszego wydania.

7 sierpnia 1993

Tadeusz Drewnowski

Wstęp do Dzienników 1914-1965

Najważniejszą rzeczą, jaką po śmierci Marii Dąbrowskiej odkryto w pozo-

stałych po niej papierach, były poufne dzienniki pisarki. Nie mogła z nimi kon-

kurować nawet ostatnia powieść. Przygody człowieka myślącego po większej

części znane były już wówczas z druku w odcinkach i przyniosły rozczarowa-

nie; od czasu, kiedy na trzy lata przed śmiercią autorki przerwano publikację,

niewiele ich przybyło i powieść pozostała nie skończona.

Oczywiście, o dziennikach też wiedziano coś niecoś, lecz to, co odnalezio-

no, przeszło wszelkie spodziewania. Kilka drukowanych przez Dąbrowską ury-

wków nie dawało najmniejszego pojęcia ani o ich skali, ani o charakterze. Kie-

dyś opowiadał mi prof. Kazimierz Wyka, jak przyjaciele Dąbrowskiej i bada-

cze jej twórczości, którzy porządkowali jej pisarską schedę, popadli w zdumie-

nie i osłupienie, gdy z rosnącej, piętrzącej się, niebotycznej wprost sterty raptu-

larzyków, notatników, zeszytów, brulionów, kolonotamików wyłoniła się przed

nimi całość tego dziennika.

Przez z górą pół wieku Dąbrowska prowadziła swoje dzienniki, nieraz rato-

wała je od niebezpieczeństw, często je wertowała, przez wiele lat porządkowa-

ła i przepisywała, lecz zdradzała się z nimi rzadko i niechętnie. Niekiedy tylko

w rozmowach z osobami bliskimi i zaufanymi posługiwała się jakimiś zapisa-

mi z przepastnych dzienników. Czasami przyjaciele, którym podczas wojny

powierzała dzienniki na przechowanie, zaglądali do tego czy owego notatnika.

Pierwsze niewielkie fragmenty dziennika opublikowała Dąbrowska po wojnie,

lecz czyniła to jakby wbrew sobie. Dopiero pod koniec życia pod wpływem

Anny Kowalskiej, ówczesnej towarzyszki jej życia i największej entuzjastki

dzienników, Dąbrowska zaczęła się zastanawiać nad ewentualnymi sposobami

ujawnienia swych zapisków. Nie była wówczas daleka od myśli, by osobiście

zająć się wybraniem starych dzienników do publikacji. Kiedy indziej rozważa-

ła, czy wzorem Gombrowicza nie drukować na bieżąco części swego dzienni-

ka, i nawet czegoś takiego próbowała. Ale żaden z tych projektów - przy eią-

głym prowadzeniu dziennika - nie został spełniony. Ostatecznie w testamen-

cie, spisanym z 13 na 14 czerwca 1963, rozstrzygnęła: "Dzienniki moje mogą

być publikowane w całości w 40 lat po mojej śmierci. Fragmenty Dzienników

mogą być drukowane wcześniej". Wyznaezony termin dostępności pełnego

dziennika upłynie więc dopiero w roku 2005.

Nie czekając tej daty, ustanowiona przez pisarkę rada czuwająca nad jej

spuścizną postanowiła skorzystać z dodatkowej klauzuli. W początku 1971 r.

przewodniczący jej prof. Czesław Hernas razem z tradycyjnym wydawcą Dą-

browskiej - "Czytelnikiem" zwrócili się do piszącego te słowa z propozycją

przygotowania wyboru dzienników. Niestety, dokonany w wyniku dwuipółlet-

niej pracy wybór, publikowany partiami w czasopismach, mimo że rozbudził

ogromne apetyty czytelnicze, nie mógł się wówczas ukazać. Czasy, jakie prze-

żywaliśmy, nie sprzyjały tego rodzaju przedsięwzięciom. Nie mogąc ogłosić

wyboru, pozostało mi przynajmniej wykorzystać dziennik jako jedno ze źródeł

(ale jakże istotne!) w przygotowywanym studium o pisarstwie Marii Dąbro-

wskiej, które pt. Rzecz russowska zdążyło się ukazać w 1981 r. Dopiero w ślad

za nim, z wieloletnim opóźnieniem, powstała szansa, by powrócić do wydania

dawnego wyboru. . .

Pierwsza publikacja, bodaj w wyborze, tak rozległego i potężnego dziennika

prywatnego byłaby wydarzeniem w każdym piśmiennictwie, a cóż dopiero gdy

pojawia się w piśmiennictwie pod tym względem tak skromnym i wątłym jak

nasze - i pochodzi spod pióra Marii Dąbrowskiej.

Dziennik stanowi osobną domenę piśmiennictwa, to forma wypowiedzi na-

der specyficzna. Tej odrębności Dąbrowska była świadoma. W uzupełnieniach

do swego dziennika pochodzących z czasu okupacji porównywała trzy odmia-

ny pisarstwa: dziennik - pamiętnik - literatura. Dziennikowi przypisuje walor

bezpośredniego, spontanicznego, choć ze wszech miar względnego świadec-

twa. "Docieranie do prawdy naszych przeżyć - pisze - jest podróżą bez kresu

i podróżą po manowcach. Jedno dodane albo ujęte słówko, jeden pominięty al-

bo podkreślony drobniutki szczegół zbijają nas już z drogi. A kiedy nam się

wydaje, że z największą prostotą powiedzieliśmy wszystko i bez obsłonek, na-

gle spostrzegamy, że pod tym wszystkim zostało jeszcze do opowiedzenia

mnóstwo rzeczy, któreśmy z różnych powodów i pod różnymi pretekstami po-

minęli

Dwa pozostałe rodzaje - pamiętnikarstwo i literaturę - traktuje Dąbrowska

jako sposoby przetwarzania doświadczenia życiowego w dwóch różnych po-

rządkach. Dla udanego dzieła sztuki rezerwuje "przebłyski prawdy", zgłębianie

tajemnicy, osiąganie jakiegoś wznoszącego się ponad incydentalne okoliczno-

ści i ponad namiętności trwalszego ładu. Pamiętnik, choćby najciekawszy, nie

osiąga ich, gdyż stawia sobie zwykle zadania intelektualne, ideowe, tak czy

inaczej interesowne. "Dziennik - konkluduje - lepiej mi odpowiada. Pamiętnik

pozostawiam tym, którzy nie mają możności ani umiejętności przetwarzania

wspomnień w dzieła sztuki".

Istotnie, dziennik różni się zasadniczo i od tego, co zwało się do niedawna

literaturą piękną, i od wszystkich niefikcyjnych form piśmiennictwa, często bu-

szujących na jej pograniczu bądź w ogóle poza nią się znajdujących, jak pa-

miętniki, wspomnienia, różnego rodzaju pisarstwo autobiograficzne, epistolo-

10 11

grafia etc. Francuski badacz, Alain Girard, autor monografii pt. Le journal intć-

me (1963), główną różnicę między dziennikiem a literaturą upatruje w tym, iż

Maria Dąbrowska - Dzienniki powojenne 1945-49.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: