*************************************************************************
Prehistoria cywilizacji (3.000.000-4.000 p.n.e.)
Za protoplastów gatunku ludzkiego uważa się australopiteków i homo habilis (człowiek zręczny), których liczne szkielety odkryto na wyżynach Etiopii, w Kenii oraz w Tanzanii w Afryce. Szacuje się, że żyli oni od ok. trzech milionów lat temu, odżywiali się roślinami, a homo habilis również mięsem, i posiadali już umiejętność poruszania się na dwóch nogach. By zdobyć pożywienie homo habilis musiał polować na zwierzęta i w tym celu posługiwał się kamieniami, miotając je, a także ostrymi odłupkami kamiennymi do dzielenia mięsa. Ten okres używania i obróbki kamienia na proste narzędzia, zapoczątkowany ok. milion lat temu, nazywany jest paleolitem, lub epoką kamienia łupanego. Dzieli się on na cztery okresy: dolny, lub starszy (1 mln.-100 tys. lat temu), środkowy (100 tys.-40 tys. p.n.e.), górny, lub młodszy (40 tys.-14 tys. p.n.e.) i schyłkowy, który trwał do ok. 8 tys. r. p.n.e. Dalej wyróżnia się epokę neolitu, jeszcze jako końcowy okres kamienia, epokę brązu i epokę żelaza. Bez ściślejszego określania ich chronologii, gdyż w różnych regionach występowały w różnych czasokresach, częściowo równocześnie.
Po homo habilis kolejnym ogniwem w rozwoju człowieka był homo erectus (człowiek wyprostowany), jego rozwój datuje się na ok.1,8 miliona do 400 tysięcy lat temu. Zaludnił w tym czasie całą Afrykę i południową część Eurazji, zaczął korzystać z ognia i drewnianych oszczepów. Z homo erectus rozwinął się archaiczny homo sapiens (człowiek rozumny), który z kolei ok. 150 tys. lat temu dał początek neandertalczykom.
Neandertalczycy, zwani tak od doliny rzeki Neander w Niemczech, gdzie znaleziono skamieliny ich szkieletów, mieli dobrze rozbudowane czaszki, krępe ciała, mocne mięśnie i ich uważa się już jednoznacznie za prehistorycznych ludzi. Żyli w drugiej połowie ostatniej epoki międzylodowcowej do ok. 40 tys. lat temu. Nie znane są dalsze ich losy, prawdopodobnie wspólnie z archaicznym homo sapiens dali początek współczesnym homo sapiens, którzy musieli walczyć z przeciwnościami przyrody w okresie zlodowacenia pleistoceńskiego, jakie trwało prawie 80 tys. lat, a skończyło się ok. 8 tys. lat p.n.e. By przetrwać zaczęli odziewać się w skóry zwierzęce i zamieszkali w jaskiniach skalnych i szałasach z gałęzi i gliny. Grzebali zmarłych i opiekowali się żyjącymi. Nauczyli się też krzesać i wykorzystywać ogień do ogrzewania i przygotowywania potraw.
Nowy współczesny homo sapiens w okresie 120-15 tys. lat temu ukształtował się w rasy ludzkie i rozprzestrzenił na wszystkich kontynentach. Jako ostatni zaludniony został kontynent amerykański, który pod koniec epoki lodowcowej był jeszcze zrośnięty z kontynentem azjatyckim. Ludzie żyli w gromadach 20-30 osobowych, związanych węzłami rodzinnymi, zajmowali się zbieractwem, rybołówstwem i łowiectwem. Polowali na drobną zwierzynę i ptactwo, a po udoskonaleniu swej broni: maczug, kamiennych toporów i drewnianych włóczni, zaopatrzonych w krzemienne groty, również na większe okazy, jak renifery, bawoły i mamuty. Prowadzili koczowniczy tryb życia. Ten okres użycia kamieni, zwykle krzemieni, obrabianych przez gładzenie, później również przez szlifowanie, polerowanie, nawiercanie otworów itp., nazwano neolitem lub epoką kamienia gładzonego. Wraz z poprzedzającym go mezolitem (środkowy okres epoki kamienia) trwał od ok. 8000 do 2000 r. p.n.e.
Od ok. XII tysiąclecia p.n.e. pojawiło się rolnictwo i hodowla udomowionych zwierząt, powodując zmianę dotychczasowego koczowniczego trybu życia części gromad ludzkich na osiadły, co spowodowało rewolucyjne przyspieszenie rozwoju cywilizacji ludzkich. W różnych szerokościach geograficznych opanowana zo-stała uprawa pszenicy, ryżu, owsa, jęczmienia, soczewicy, prosa, kukurydzy i hodowla reniferów, bydła, kóz, owiec, osłów, lam, świń, ptactwa domowego, psów, koni. Upowszechniło się łowienie ryb, zwierząt leśnych, zbieractwo grzybów, runa leśnego, ziół. Rozwinęła się produkcja różnorakich narzędzi i przedmiotów użytkowych z kamienia, drewna, kości, potem z brązu i żelaza. Rozwinęła się wytwórczość ceramiki glinianej, przeznaczanej do przechowywania napojów, zapasów i gotowania pożywienia, a także odzieży skórzanej, tkanin, oręża, przedmiotów zdobniczych itd. Nastąpił wtedy podział pracy i rozwój wymiany handlowej.
Ludzie organizowali się w coraz większe wspólnoty rodzinne i plemienne, później we wspólnoty wodzowskie, powstały pierwsze państwa. W 5000 r. p.n.e. stosowano nawadnianie pól uprawnych w Mezopotamii, powstały pierwsze miasta, rozwinął się transport tratwami oraz łodziami na rzekach i wozami kołowymi na lądzie. Z okresu starszego neolitu w Europie, zwłaszcza w Irlandii, Anglii, Bretanii i na Malcie pozostało wiele tajemniczych megalitów, to jest budowli z wielkich, podłużnych kamieni, zwanych menhirami, ustawianych pionowo w rzędach, lub półkoliście. Najprawdopodobniej związane były z kultem zmarłych.
Na progu czasów starożytnych, w IV tysiącleciu p.n.e., w Eurazji i północnej Afryce zarysowały się cztery duże ośrodki cywilizacyjne, były to: Mezopotamia, Egipt, Chiny i Indie. W rejonach tych istniały szczególnie dogodne warunki klimatyczno-przyrodnicze dla zamieszkania i życia ludzi.
Mezopotamia (4000- 539 p.n.e.)
Sumerowie. Najbardziej rozpoznanym przez historiografię regionem czasów starożytnych jest Mezopotamia, położona na Środkowym Wschodzie w Azji, w dorzeczach dwóch wielkich rzek Tygrysu i Eufratu. Już w IV tysiącleciu p.n.e. we wschodniej jej części osiedliły się semickie plemiona Sumerów. Prowadzili oni osiadły tryb życia, zajmując się uprawą ziemi, hodowlą bydła, rybołówstwem, handlem i rzemiosłem. Zorganizowani byli w strukturach rodowych i plemiennych. Utworzyli też pierwsze miasta-państwa Ur, Eridu, Nippur, Umma, Uruk i in. Zamieszkiwali w nich głównie rolnicy, uprawiający okoliczne tereny, ale także rzemieślnicy, parający się garncarstwem (znali koło garncarskie), budownictwem, tkactwem, odlewnictwem brązu oraz kupcy, którzy prowadzili coraz dalszą wymianę towarów do Syrii, Palestyny, Egiptu, a nawet drogą morską do Indii.
Społeczeństwa państw sumeryjskich miały strukturę klasową, władzę w nich sprawował książę-kapłan, zaś na dole drabiny społecznej znajdowali się niewolnicy, zatrudniani głównie do budowy kanałów nawadniających i regulacji rzek. Wierzenia Sumerów oparte były na kulcie sił przyrody i bóstw astralnych, a władcy sumeryjskich państw opierali się na radach astrologów i wróżbitów, bez których nie podejmowali poważniejszych decyzji. Około 3400 r. p.n.e. Sumerowie wynaleźli pismo klinowe złożone ze znaków, odciskanych w miękkiej glinie rylcem lub trzciną o trójkątnym przekroju. Zaczęli też stosować matematykę, wprowadzając sześćdziesiąty system pomiaru czasu - 24 godziny, 60 minut, 60 sekund i 360 stopni w okręgu.
Z biegiem czasu miasta w Mezopotamii były coraz większe, otaczano je murami obronnymi, a władza przeszła w ręce królów świeckich, panujących dynastycznie. Budowali oni wielkie świątynie oraz pełne przepychu pałace dla siebie. Ze względu na brak drewna i budulca kamiennego w regionie, nawet monumentalne budowle wznoszono z cegły surowej, bądź wypalanej. Ich mury zewnętrzne zdobiono płaskorzeźbami, przedstawiającymi postacie ludzkie, byki, orły, lwy i bogato je inkrustowano.
Akad. Poszczególne miasta-państwa Mezopotamii często toczyły ze sobą wojny dla rozszerzenia swych wpływów, lub dla zdobycia łupów i niewolników. W połowie III tysiąclecia p.n.e. powstało pierwsze imperium światowe Akad, obejmujące całą Mezopotamię od Zatoki Perskiej do Morza Śródziemnego. Największy rozkwit państwa miał miejsce w okresie rządów króla Sargona I (2334-2279 p.n.e.), który podbił i włączył do niego także część Iranu oraz Syrię i Anatolię w Azji Mniejszej. W Akadzie ukształtował się kult bogów słońca, księżyca oraz bogini miłości i wojny, Isztar, utożsamianej z planetą Wenus.
Po śmierci Sargona I wybuchły w Akadzie powstania, poczym w 2193 r. p.n.e. imperium rozpadło się wskutek najazdów sąsiednich górskich plemion semickich, zaś po latach powstały w Mezopotamii dwa nowe państwa Asyria i Babilonia, wzajemnie zwalczające się przez stulecia w rywalizacji o władztwo w regionie.
Asyria (2193-629 p.n.e.). Królestwo Asyrii powstało w 2193 p.n.e. i objęło miasta Assur, Niniwa, Subat i in. w górnym dorzeczu rzeki Tygrys. Rozwój nowego państwa opierał się na rolnictwie i handlu, gdyż przez miasta asyryjskie przebiegały główne szlaki handlowe, łączące zatokę Perską z Morzem Śródziemnym.
W historii Asyrii wyróżnia się trzy okresy: staroasyryjski, obejmujący XVIII-XIV wiek p.n.e., średnioasyryjski (1375-1047 p.n.e.) i nowoasyryjski (883-612 p.n.e.). W okresie staroasyryjskim państwo okrzepło, rozwijało się głównie dzięki handlowi i zakładaniu faktorii w Azji Mniejszej. W XVII w. podbite zostało przez przybyłe z północy plemiona Hurytów, którzy w 1490 r. p.n.e. założyli w Górnej Mezopotamii swe własne państwo Mitanni. Zostało ono w XIV stuleciu podbite przez Hetytów ze wschodniej Anatolii i Asyryjczyków, którzy odzyskali wówczas niepodległość i podporządkowali sobie także Babilonię w południowej części Mezopotamii, aż po Zatokę Perską.
W średnioasyryjskim okresie Asyria stała się wielką potęgą militarną w związku z zastosowaniem rydwanów bojowych i żelaza w uzbrojeniu swych wojsk. Ale od XII w. w regionie występują nowe fale migracji plemion i ludów: Frygów, Chaldejczyków, Aramejczyków, Urartyjczyków, które poważnie osłabiają i uniemożliwiają dalszą ekspansję Asyrii. Popadła ona wówczas w zależność od państwa Mitanni.
Dopiero w 883 r. p.n.e., za panowania króla Assurbanipala II, Asyria ponownie odrodziła się jako imperium. Wtedy w swym maksymalnym zasięgu terytorialnym objęła znów całą Mezopotamię, także Syrię, Izrael i Egipt. Na zdobycznych terenach utworzone zostały prowincje, zarządzane przez królewskich urzędników, i zobowiązane do składania rocznych danin. Dla komunikowania się odległych prowincji ze stolicą budowano drogi, na których uruchomiono konną pocztę kurierską.
Szczyt potęgi Asyria osiągnęła za króla Sargona II (721-705 p.n.e.) i jego dynastycznych następców. Rozbudowano wówczas znacznie sieć kanałów nawadniających i urządzano liczne ogrody i sady. Te zamiłowania i osiągnięcia w ogrodnictwie przeniesione zostały do legendy w postaci “wiszących ogrodów Semiramidy”, zaliczanych do siedmiu cudów świata, a faktycznie dotyczących ogrodów na płaskich dachach i tarasach pałaców w Babilonie.
W okresie nowoasyryjskim wybudowanych zostało w stolicy Niniwie wiele pałaców dla dworu królewskiego, zdobnych w liczne rzeźby ornamentalne, przedstawiające sceny z polowań, wojen, czy kultu religijnego. Przepych i bogactwo pałaców miały świadczyć o potędze królewskich władców. Ostatni z wielkich królów asyryjskich Assurbanipal III (668-626) założył ogromną bibliotekę w Niniwie, gromadząc w niej ok. 22 tys. glinianych tabliczek z klinowym zapisem poezji oraz tekstów filozoficznych, medycznych, historycznych, astronomicznych i administracyjnych.
Asyria zmuszona była do prowadzenia niekończących się wojen przeciwko obcym najazdom i zwalczać bunty i spiski w prowincjach. Despotyczne i brutalne rządy królów asyryjskich wywoływały bowiem zbrojne powstania podbitych ludów i pierwszy Egipt wywalczył w 651 r. p.n.e. swą niezależność.
Ostatecznie Królestwo Asyrii rozpadło się w 612 r. p.n.e., gdy Babilończycy, sprzymierzeni z Medami i Scytami, zajęli asyryjską stolicę. Pomógł im w tym wylew rzeki Tygrys, której wzburzone wody uszkodziły potężne mury obronne Niniwy, jakich oblegający nie byli w stanie sforsować w trakcie dwuletniej wojny. Dopiero przez utworzony przez powódź wyłom w murach, napastnicy wdarli się do miasta, które po splądrowaniu zburzono i spalono, nie oszczędzając wspaniałych pałaców i świątyń. Medowie i Babilończycy zburzyli też wtedy wszystkie większe miasta asyryjskie, a ich ludność wymordowali.
Babilonia (2193-539 p.n.e.). Królestwo Babilonii powstałe, podobnie jak Asyria, po rozpadzie imperium Akadu, objęło południową części Mezopotamii do Zatoki Perskiej. Największy zasięg terytorialny i znaczenie osiągnęła Babilonia w czasie panowania Hammurabiego (1792-50 p.n.e.), zajmując całą Mezopotamię i dominując gospodarczo i kulturowo w regionie. Wielką rolę w konsolidacji państwa spełniła budowa licznych tam rzecznych i kanałów nawadniających dla celów rolniczych oraz Kodeks Hammurabiego, oparty o prawo odwetu (“oko za oko, ząb za ząb”). Babilończycy, jako pierwsi, wprowadzili podział roku na tygodnie oraz system miar i wag, niezbędny im w celach handlowych.
Lecz już w następnym stuleciu państwo babilońskie osłabło po klęskach w wojnach z Asyrią i podbojach, dokonanych przez plemiona Hetytów, Amorytów z Arabii i Kasytów z gór Zagros w Iranie. Nowi najeźdźcy jednakże zasymilowali się, przyjmując język i kulturę Babilończyków. Okres panowania dynastii kasyckiej, zwany okresem średniobabilońskim, trwał prawie czterysta lat (1530-1160 p.n.e.), potem Babilonia podporządkowana została Asyrii. Babilonia odrodziła się jeszcze raz jako znaczące, samodzielne państwo po rozbiciu w 609 r. p.n.e. Królestwa Asyryjskiego przez zbuntowanych Babilończyków, sprzymierzonych z Medami. Prawie wszystkie terytoria należące do Asyrii zostały wtedy włączone do Babilonii, to jest Mezopotamia, Syria, Izrael i część Anatolii.
Największy rozwój Królestwa Babilonu dokonał się za panowania króla Nabuchodonozora II (604-562 p.n.e.). Zorganizował on też kilka wypraw wojennych dla podbicia Egiptu, czego nie udało mu się jednakże dokonać. Dużą w tym przeszkodą był opór fenickich miast-państw, szczególnie miasta Tyru na wybrzeżu śródziemnomorskim oraz państwa Judy, zwłaszcza jej stolicy Jerozolimy. Nabuchodonozor II w 587 r. p.n.e., po zdobyciu Jerozolimy w wyniku 16-miesięcznego oblężenia, kazał to miasto zrównać z ziemią, stracić wszystkich wziętych do niewoli żołnierzy żydowskich, a pozostałą ludność przesiedlić do Babilonu, co znane jest w historii jako “niewola babilońska”.
Za panowania Nabuchodonozora II odbudowano z rozmachem stolicę Babilon. W mieście wybudowano wiele imponujących budowli m.in. zespół pałaców królewskich, monumentalną bramę Isztar oraz świątynię (zikkurat) w kształcie piramidy, którą legenda kojarzy z biblijną wieżą Babel. W państwie rozkwitały nauka i kultura. Ten okres nowobabiloński istnienia silnego państwa nie trwał jednak długo. Panująca dynastia królewska została w 556 r. pne. obalona wskutek przewrotu pałacowego, a w 539 r. p.n.e. Babilonia jako państwo przestało istnieć, po rozbiciu wojsk ostatniego króla babilońskiego Baltazara przez króla Persji Cyrusa II Wielkiego (558-529 p.n.e.), i stała się na 200 lat prowincją Persji. Samo miasto Babilon zostało w następnym roku zniszczone przez pożary, w których poniosły śmierć setki mieszkańców, a tamtejsze “wiszące ogrody” zostały strawione przez ogień.
Egipt (4000-332 p.n.e.)
Już w 4000 r. p.n.e. w Egipcie istniały duże skupiska ludzkie, rozmieszczone wzdłuż Nilu i w jego rozległej delcie. Rzeka, wylewając pod koniec pory letniej, nanosiła na sąsiednie zalewowe tereny warstwę żyznego mułu, zapewniającego dwukrotne, wysokie plony w roku. Rolnictwo stanowiło podstawowe zajęcie ludności i zapewniało nadwyżki żywności, co pozwalało na jej magazynowanie na okresy nieurodzaju i na eksport. Równocześnie, od początku IV tysiąclecia, posługiwano się w Egipcie żaglowymi łodziami do transportu materiałów po Nilu i opanowano obróbkę miedzi na narzędzia, broń i inne przedmioty. A pod koniec tego tysiąclecia zaczęto stosować pismo hieroglificzne. Odczytane zostało w 1822 r., dzięki czemu historia starożytnego Egiptu jest dobrze rozeznana.
W ok. XXXIII wieku pojawiły się w dolinie Nilu pierwsze miasta, a na początku III tysiąclecia powstały pierwsze hierarchiczne państwa w Egipcie. Największym było Królestwo Górnego Egiptu, które po uzależnieniu Dolnego Egiptu w 3100 r. p.n.e., miało stolicę w Memfis. Państwem kierowali dynastyczni faraonowie, którym przydawano boskie pochodzenie, uznając ich za synów boga słońca Re. Wierzono w ich nieśmiertelność i dlatego mumifikowano ciała zmarłych faraonów, umieszczając je w specjalnie w tym celu budowanych grobowcach. Z biegiem lat grobowce te budowano jako monumentalne, kamienne piramidy. Największa Wielka Piramida Cheopsa w Gizeh liczy 142 m wysokości, a zbudowana została z 2 mil. bloków kamiennych o wadze 2,5 ton każdy. Według ocen archeologów, przy jej budowie pracowało 100 tysięcy ludzi przez 20 lat.
Dużą rolę w życiu Egipcjan odgrywały wierzenia religijne. Czczono głównie siły przyrody, szczególnym kultem otaczano Nil i słońce. Licznym bóstwom przydawano postacie ludzkie z głowami zwierzęcymi (Horus z głową sokoła, Chnum z głową barana). Wierzono, że bóstwa przebywać mogą w ciele świętych zwierząt, za jakie uważano czarnego byka, zwanego Apisem, krokodyle, ibisy, jastrzębie i koty. Ku czci bogów wznoszono monumentalne, kamienne świątynie, którymi opiekowali się kapłani, gromadzący w nich wielkie bogactwa. Kapłani, obok faraonów, stanowili też elitę władzy. Posiadłszy wiedzę o zjawiskach przyrody, wprowadzili podział roku na 12 miesięcy i 365 dni, potrafili przewidzieć zaćmienia słońca i wylewy Nilu, kierowali pracami nawadniającymi i budowlanymi.
W rozwoju Egiptu wyróżnia się okresy wczesnodynastyczny (3100-2850 p.n.e.), Starego Państwa (2850-2130 p.n.e.), Średniego (2130-1570 p.n.e.), Nowego (1570-1085 p.n.e.) i okres późny (1085-332 p.n.e.). Państwo zorganizowane było sprawnie i rozwijało się przez wiele wieków bez zagrożeń zewnętrznych, a to dzięki pustyniom, odgradzających je ze wszystkich stron od innych państw i ludów.
Po raz pierwszy centralna władza królewska załamała się i doszło w ok. 2180 r. p.n.e. do podziału państwa na Górne i Dolne, po okresie głodu, zaistniałego wskutek słabych wylewów Nilu przez kilka kolejnych lat. Nastąpił, liczący ponad półtora wieku, okres przejściowy, do czasu Państwa Środkowego, zarządzanego przez dynastię tebańską. Faraonowie tej dynastii prowadzili bardziej ekspansywną politykę i podporządkowali Egiptowi Nubię nad Górnym Nilem oraz kraje Lewantu (Bliski Wschód) na azjatyckim wybrzeżu Morza Śródziemnego. Okresy przejściowe, gdy władza centralna upadała i następował podział kraju na liczne niezależne państewka, występowały jeszcze później w latach 1780-1560 i 1085-715 p.n.e..
Z kolei w ok. 1650 r. p.n.e. Egipt został napadnięty przez semickie plemiona Hyksosów z Lewantu, którzy opanowali Dolny Egipt. Wyparci stamtąd zostali dopiero w 1532 r. p.n.e. na progu Nowego Państwa. Wówczas Egipcjanie ponownie zajęli Lewant, aż do rzeki Eufrat. Największy zasięg terytorialny i rozkwit gospodarczy Egipt osiągnął za panowania Ramzesa II (1290-1224 p.n.e.). Ale już w latach 1200-1160 p.n.e. stał się obiektem ataku wielu plemion tureckich, greckich i lewantyńskich, biorących udział w trwającej wtedy wielkiej wędrówce ludów w całym regionie. W epoce Nowego Państwa powstały wielkie kamienne świątynie w Karnaku, Luksorze, Abu Simbel.
Imperium Nowego Państwa upadło ostatecznie w ok. 1000 r. p.n.e. i znalazło się pod wpływami Nubijczyków i Asyryjczyków, potem Persów, a także Greków, po podboju Egiptu w 332 r. p.n.e. przez Aleksandra Wielkiego Macedońskiego. Nastąpiły wtedy rządy jego dowódcy, Ptolomeusza, który po rozpadzie imperium Aleksandra Wielkiego ogłosił się królem Egiptu, zapoczątkowując dynastię Ptolomeuszy, jacy panowali następnie przez prawie 300 lat, do 33 r. p.n.e., gdy Egipt podbili Rzymianie, czyniąc zeń swą prowincję.
Królestwo Żydowskie ( 1030 p.n.e.-132 n.e.)
Wśród starożytnych imperiów Bliskiego Wschodu i Egiptu, znaczącą rolę odegrało żydowskie państwo, usytuowane w krainie Kanaan nad Morzem Śródziemnym - dzisiejsze terytorium Palestyny i Syrii. W regionie tym w XV wieku p.n.e. osiedliły się koczownicze plemiona Izraelitów, z których część przybyła z Egiptu pod wodzą Mojżesza. Plemiona te w 1030 r. p.n.e., zagrożone przez najazdy “ludów morza”, głównie Filistynów, zjednoczyły się, tworząc państwo, którego pierwszym królem był Saul. Za panowania drugiego, Dawida Judy (1006-972 p.n.e.), Izraelici odparli najazd Filistynów, podporządkowali sobie inne plemiona kanaaneńskie: Moabitów, Aramejczyków, podbili terytoria na północy i południu oraz zdobyli miasto Jerozolimę, ustanawiając je swą państwową i religijną stolicą.
Syn Dawida, Salomon I (970-930 p.n.e.), sprawował władzę w okresie pokoju i zajął się administracyjnym, gospodarczym i prawnym umocnieniem swej domeny. Zadbał o rozwój rolnictwa i kopalnictwa miedzi, budowę dróg i floty handlowej. Legenda uczyniła z Salomona wzór mądrego i sprawiedliwego władcy, przypisując mu autorstwo setek przypowieści i pieśni oraz sprawiedliwe wyroki sądowe (“wyrok salomonowy”). Za jego panowania w Jerozolimie powstała wielka Świątynia Salomona. Salomon prowadził wielki i kosztowny dwór królewski, a w nim harem dla swych licznych żon, które dobierał zwykle wśród księżniczek sąsiednich krain. W ten sposób utrzymywał dobre i przyjazne stosunki z Fenicją, Egiptem i arabskimi plemionami w Arabii. Lecz duże wydatki królewskie wymagały nakładania na lud coraz większych podatków, co skończyło się buntami i secesją części ziem niehebrajskich.
Po śmierci Salomona państwo rozpadło się w 922 r. p.n.e. na dwa mniejsze królestwa: Izrael na północy, ze stolicą w Samarii i Judę na południu z Jerozolimą. Były one potem przez setki lat wzajemnie skłócone, często w koalicjach z innymi królestwami regionu, występując przeciwko sobie. Oba państwa uległy inwazji Egiptu w 924 r. p.n.e., a Królestwo Izraela zostało później w 701 r. p.n.e. zajęte i uzależnione od Asyrii, której zmuszone było płacić wysokie daniny.
Po upadku Asyrii w 609 r. p.n.e. na kilka lat kraje te opanowane zostały przez wojska egipskie faraona Necho II, a następnie w 587 r. p.n.e. zajęte przez króla Babilonu, Nabuchodonozora II. Za opór stawiany przez stolicę Judy, Jerozolimę, miasto to zostało w 586 r. złupione, zaś ludność deportowana w niewolę babilońską. Jej powrót możliwy był dopiero po 538 r. p.n.e., po upadku Babilonu, zawojowanego przez Persję.
Podczas podboju Egiptu w 525 r. p.n.e. przez Persów, oba królestwa Izraela i Judy stały się prowincjami perskimi, tracąc swą niezależność na ponad dwa tysiące lat. W 332 r. podbite zostały przez greckie wojska Aleksandra Wielkiego, w 323 r. przez egipskie państwo Ptolomeuszów, a w 198 r. p.n.e. przez Syrię za dynastii Seleukidów. Na całym Bliskim Wschodzie rozszerzały się wtedy wpływy hellenistyczne, przyjmowane również przez ludność hebrajską w zakresie kultury, sztuki, gospodarki. Natomiast zdecydowanie Żydzi przeciwstawiali się wprowadzaniu greckiego prawodawstwa i wiary w wielu bogów. Król Syrii, Antioch Seleucyda, uczynił to dekretem w 167 r. p.n.e., zastępując prawo mozaistyczne prawem świeckim, zakazując świętowania szabatu i instalując w świątyni jerozolimskiej ołtarze i posągi Zeusa Olimpijskiego. W odpowiedzi wybuchło wielkie powstanie ludności żydowskiej. W 164 r. powstańcy zdobyli Jerozolimę i odrodzili królestwo. Z przerwami powstanie trwało 25 lat, w jego wyniku król syryjski zmuszony został do uznania w 142 r. lokalnego władcy i kapłana Judy Machabeusza. Funkcje te sprawowała dynastia Machabeuszy do 37 r. p.n.e.
Lecz już w 66 r. p.n.e. cały Lewant, w tym Izrael i Juda, a później także Egipt, znalazły się w imperium rzymskim. Nowy król Judy, zwanej przez Rzymian Judeą, Herod I Wielki, rządził w zgodzie z rzymskim namiestnikiem prowincji, przebywającym w Syrii. Rozwinął gospodarkę kraju, założył nowe miasta i twierdze: Cezarea, Sebaste i Mosada, rozbudował Jerozolimę, przebudował całkowicie świątynię jerozolimską tak, że odtąd zwana była Świątynią Heroda.
W 66 r. n.e., za panowania cesarza Nerona, ponownie wybuchło w Judei wielkie powstanie ludności. Było ono zwieńczeniem ciągłych zatargów, głównie na tle religijnym, i buntów Żydów wobec rządów pogańskiego Rzymu. Powstanie stłumili Wespazjan i Tytus w 70 r. n.e. Ostatnim punktem oporu była twierdza Masada nad Morzem Martwym, której obrońcy popełnili zbiorowe samobójstwo. Jerozolima zrównana została z ziemią i po raz drugi zburzona została Świątynia Salomona-Heroda. Pozostała po niej tylko “ściana płaczu”, fragment murów dziedzińca, będąca do dziś kultowym miejscem religii hebrajskiej. Znaczną część ludności żydowskiej Rzymianie deportowali wówczas na Półwysep Iberyjski i nad Ren w Germanii.
Jeszcze jedno powstanie wybuchło w Jerozolimie w 132 r., za panowania cesarza Hadriana, gdy zakazał obrzezań i zmienił nazwę Jerozolimy, jako pogańskiego miasta, na Aelia Capitolina. Powstanie trwało 3 lata, po jego stłumieniu znaczna część Żydów uciekła do sąsiednich krajów arabskich, rozpraszając się w ten sposób na obczyźnie, czyli w diasporze Zaś prowincja Judea zmieniła swą nazwę na Palestyna, od nazwy jej pierwotnych mieszkańców, Filistynów.
Państwa fenickie.
Równolegle z państwem żydowskim, na północ od niego, powstały i rozwijały się państwa fenickie, zwane tak od zamieszkujących je semickich plemion Fenicjan. Były to liczne państwa-miasta, największym z nich były Tyr i Sydon. Swój rozwój i pomyślność gospodarczą budowały głównie na handlu z państwami wschodniej części basenu Morza Śródziemnego, zwłaszcza z Egiptem i sąsiednimi wyspami Kretą, Rodos i Cyprem.
Początkowo ich rywalem handlowym było królestwo kreteńsko-minojskie, a następnie, po jego upadku, państwa greckie, głównie Ateny. Wtedy kupcy feniccy zainteresowali się handlem z wyspami i wybrzeżami zachodniej części Morza Śródziemnego. Ich statki docierały do Sycylii i Sardynii oraz północnej Afryki, Półwyspu Iberyjskiego, Galii i Italii. Głównymi towarami eksportowymi Fenicjan były: drewno (cedry i sosny), tkaniny oraz wyroby z metalu i ze szkła. Na gruncie pisma klinowego i hieroglifów egipskich ok. tysiąc lat p.n.e. powstał alfabet fenicki, złożony z 22 spółgłosek, który potem stał się podstawą alfabetu łacińskiego.
Gdy państwa-miasta fenickie zostały podbite w 701 r. p.n.e. przez Asyrię, Fenicjanie opanowali i zasiedlili północne wybrzeża Afryki w rejonie obecnego Tunisu, zakładając tam swe własne państwo Kartaginę. Państwa fenickie na Bliskim Wschodzie już nigdy nie odzyskały w pełni swej niezależności. Spod panowania asyryjskiego dostały się w orbitę wpływów Babilonii, potem Persji, a w 332 r. p.n.e. podbite zostały przez greckie wojska Aleksandra Wielkiego. Uległy wówczas hellenizacji, podobnie jak inne kraje Bliskiego Wschodu. Od 283 r. p.n.e. przynależały do egipskiej dynastii Ptolomeuszy, później do Syrii, od 64 r. p.n.e. do imperium rzymskiego, po jego rozpadzie od 395 r, do Bizancjum.
Natomiast Kartagina od VI w. p.n.e. stała się największą potęgą morską i handlową w zachodniej części Morza Śródziemnego. Dysponowała dużą flotą wojenną i armią lądową, złożoną głównie z najemnych wojowników berberyjskich. Państwo powiększało się nieustannie przez kolonizowanie przez Fenicjan co raz to nowych terenów wzdłuż wybrzeży Afryki i Półwyspu Iberyjskiego oraz na wyspach Sycylii, Sardynii i Korsyki. Kres państwa kartagińskiego przyniosły trzy wojny punickie, prowadzone z Rzymem w latach 264-146 p.n.e. W ich wyniku wszystkie terytoria Kartaginy zostały podporządkowane Republice Rzymskiej, zaś stolica Kartagina zrównana z ziemią.
Persja
W IX wieku p.n.e. na terytorium Iranu osiedliły się indoirańskie plemiona Medów, przybyłe z Azji Środkowej, zakładając tam swe państwo Medię. Sto lat później w sąsiedztwie, na terenach nad Zatoką Perską, osiedliły się, pokrewne plemiona Persów, tworząc Królestwo Perskie ze stolicą w Suzie. Do połowy VI w. p.n.e. znajdowało się ono pod dominacją Medii. Sytuacja zmieniła się za rządów władcy perskiego Cyrusa II (558-529 p.n.e.), który w 550 r. p.n.e. zapoczątkował ekspansję królestwa. W trzyletniej wojnie opanował całą Medię. Podzielił państwo na satrapie, wprowadził złote monety, dbał o rozwój handlu, po czym ruszył na podbój świata. W ciągu kilkunastu lat, w kilku wielkich wyprawach wojennych, Persowie opanowali kolejno Królestwo Lidii w Azji Mniejszej, rządzone przez słynącego z bogactwa króla Krezusa (kopalnie złota), Armenię, Babilonię wraz z Syrią i Palestyną oraz terytoria Azji Środkowej po Jezioro Aralskie i góry Hindukusz.
Ekspansję perską kontynuowali następcy Cyrusa II Wielkiego, jego syn Kambyzes (530-522 p.n.e.), który podbił Egipt, Nubię i Libię oraz Dariusz I Wielki (521-486), którego wojska w 513 r. zajęły dolinę Indusu, a w 512 r. przekroczyły Cieśninę Bosfor i opanowały Trację i Macedonię w Europie. Za panowania Dariusza I odbudowany i uruchomiony został wielki kanał żeglowny, łączący deltę Nilu z Morzem Czerwonym, czyli Morze Śródziemne z Oceanem Indyjskim. Budowa kanału rozpoczęta została w ok. 1900 r. p.n.e. przez faraona Seostrisa II, następnie wznowiona w VI w. p.n.e. i ukończona w 495 r. przez faraona Necho II, zapewniając połączenie morskie pomiędzy Egiptem i Persją. To ...
Rowiny7