Nowakowski W., Geneza Prus - komentarz archeologa.pdf - Słowiańszczyzna - Polemon

PRUTHENIA

T OM III

Olsztyn 2008

Wojciech Nowakowski

GENEZA PRUS – KOMENTARZ ARCHEOLOGA

W badaniach nad przeszłością Prus – w tym także tą najstarszą –

ogromną rolę odegrały towarzystwa naukowe, ze słynną Altertumsge-

sellschaft Prussia na czele. Ich członkom można wytykać niedostateczne

przygotowanie merytoryczne lub małą dokładność prowadzonych badań,

zwłaszcza wykopalisk archeologicznych, nie zmienia to jednak ogólnej,

zdecydowanie pozytywnej oceny. Z obecnej perspektywy szczególnie

cenna wydaje się rola towarzystw naukowych jako forum, na którym

prezentowane były hipotezy dotyczące różnych dyscyplin historycznych;

dzisiejsza, profesjonalna specjalizacja prowadzi bowiem często do zamy-

kania się w hermetycznym kręgu wąskiej problematyki i specyficznego

języka fachowego. Szczególnie wyraźnie odseparowanie kierunków badań

widoczne jest przy próbach dialogu pomiędzy historykami a archeologa-

mi. Najczęstszym źródłem nieporozumień jest korzystanie z opracowań

podręcznikowych, niemal zawsze przedstawiających uproszczony obraz,

a często zdezaktualizowanych. Równie częste jest niezrozumienie wspo-

mnianego wyżej fachowego żargonu „drugiej strony”.

W tej sytuacji jako bardzo cenna inicjatywa jawią się Colloquia Bal-

tica , organizowane przez Towarzystwo Pruthenia 1 , mają one bowiem

wielką szansę stać się forum dla szerokiej dyskusji na temat dziejów

i pradziejów Prus pomiędzy historykami, językoznawcami, etnografami,

archeologami czy literaturoznawcami. Drugie z tych spotkań otworzył

obszerny i bardzo ważny referat Wiesława Długokęckiego, historyka

średniowiecza, zajmującego się problematyką Pomorza i Prus 2 . W rozbu-

dowanej wypowiedzi przedstawił on bardzo interesującą, sięgającą staro-

1 G. Świderski, Sprawozdanie z konferencji naukowej „Interdyscyplinarne spotkania

z historią i kulturą Bałtów – Colloquia Baltica ”, Olsztyn 23–24 września 2004 roku , Pru-

thenia, t. I, 2006, s. 173–179; A. Dobrosielska, Sprawozdanie z konferencji naukowej „In-

terdyscyplinarne spotkania z historią i kulturą Bałtów – Colloquia Baltica II ”, Olsztyn

26–28 października 2006 roku , Pruthenia, t. II, 2006, s. 181–185.

2 Por. np. W. Długokęcki, Osadnictwo na Żuławach w XIII i początkach XIV wieku , Mal-

bork 1992; idem, Mierzeja Wiślana od XIII do połowy XV wieku (1454 r.) , Gdańsk 1996;

idem, Granice ziemi michałowskiej w XIV–XV wieku , [w:], Pogranicze polsko-pruskie

i krzyżackie , red. K. Grążawski, Włocławek–Brodnica 2003, s. 153–166.

Pruthenia, t. III, Olsztyn 2008, s. 209–250

210

Wojciech Nowakowski

żytności wizję „genezy Prus”, dla której podstawą, obok źródeł pisanych,

były także ustalenia archeologiczne 3 . Właśnie owe odwołania do arche-

ologii powodują, że omawiany tekst, chociaż został przygotowany

z ogromną starannością, nie może pozostać bez komentarza – chodzi tu

przede wszystkim o sposób wykorzystania materiałów archeologicznych

w argumentacji historycznej. Kwestia ta jest o tyle istotna, że nieporozu-

mienia między historykami a archeologami są stosunkowo częste, a po-

myłki na „styku” z archeologią zdarzają się nawet najwybitniejszym ba-

daczom 4 .

Przedstawiony niżej tekst ma zatem za cel nie polemikę z konkret-

nym opracowaniem historycznym, lecz raczej – wykazanie punktów,

w których najczęściej może dochodzić do nieporozumień pomiędzy histo-

rykami a archeologami. Porównanie warsztatów obu dyscyplin i jedno-

znaczne zdefiniowanie archeologicznych terminów ma bowiem szansę

zapobiec dalszemu powtarzaniu niepotrzebnych błędów i pomyłek 5 .

1. Wyniki badań archeologicznych w rękach historyka

Przyczyną nieporozumień jest jedno z podstawowych narzędzi

warsztatu archeologa – pojęcie „kultury archeologicznej”, oznaczające,

wbrew niezbyt szczęśliwemu brzmieniu, zbiór współczesnych sobie zna-

lezisk archeologicznych z określonego obszaru 6 . „Kultura archeologiczna”

jest więc czymś w rodzaju pudełka, w którym archeolog umieszcza te za-

bytki, które – jego zdaniem – tworzą pewien homogeniczny zespół. Za-

wartość takich „pudełek”, wraz ze zmianą stanu badań, bywa dodatkowo

3 W. Długokęcki, Uwagi o genezie i rozwoju wczesnośredniowiecznych Prus do począt-

ków XIII w. , Pruthenia t. II, 2006, s. 9–54; por. Dobrosielska, op. cit., s. 181.

4 Por. przypadek podawania przez J. Strzelczyka jako charakterystycznych znalezisk kultury

wielbarskiej także typowych zabytków kultury przeworskiej – J. Strzelczyk, Goci – rzeczy-

wistość i legenda , Warszawa 1984, ryc. 2 (ceramika; uzbrojenie). Nawet biorąc pod uwagę

popularny charakter wydawnictwa, trudno zaakceptować przedstawianie jako ślady tytuło-

wych „Gotów” (kultura wielbarska) – zabytków pozostawionych przez ich zaciekłych wro-

gów, Wandalów (kultura przeworska).

5 Poniższy tekst stanowi uporządkowaną wersję glosy do referatu W. Długokęckiego (Długo-

kęcki, op. cit.; por. A. Dobrosielska, op. cit., s. 182), wygłoszonej na tej samej konferencji

Colloquia Baltica II . Szeroki, interdyscyplinarny zakres problemów poruszanych w pre-

zentowanym tekście zmusił do zaopatrzenia go w bardzo obfitą bibliografię i rozbudowane

przypisy dygresyjne, co stanowi niewątpliwie duże, ale nieuniknione, utrudnienie lektury.

6 Por. przedstawioną przez K. Godłowskiego definicję „kultur archeologicznych – rozumianych

jako jednostki umożliwiające uporządkowanie materiału archeologicznego – zbiory charak-

terystycznych elementów kulturowych, uchwytnych w źródłach archeologicznych i współ-

występujących ze sobą w powtarzającym się układzie na określonym obszarze i w określo-

nym czasie” – K. Godłowski, Pierwotne siedziby Słowian , red. Michał Parczewski, Kraków

2002, s. 66.

211

Geneza Prus – komentarz archeologa

dzielona, lub rzadziej, łączona ze sobą. Przykładem takich zmian mogą

być różnice dotyczące tzw. okresu wpływów rzymskich (I–IV wiek): we-

dług podręcznika archeologii z połowy lat sześćdziesiątych XX wieku

w dorzeczu Odry i Wisły należało wydzielać tylko dwie kultury arche-

ologiczne (przeworska i oksywska) 7 ; piętnaście lat później podobnych jed-

nostek było już znacznie więcej (kultury przeworska, wielbarska, lubo-

szycka, grupy gustowska i dębczyńska), zmieniły się też granice ich tery-

toriów 8 . Umowność „kultur archeologicznych” dobrze ilustruje anachro-

niczne porównanie do współczesnych podziałów państwowych: w latach

1991–1993 większość mieszkańców Europy Środkowej, nie ruszając się

z miejsca, znalazła się w nowych państwach, o świeżo wytyczonych gra-

nicach, podzielając w ten sposób los znalezisk archeologicznych, których

przypisanie do poszczególnych kultur archeologicznych może podlegać

podobnym zmianom.

Kultury archeologiczne są interpretowane jako ślady pradziejowych

wspólnot, choć określenie łączących je więzi jest z reguły niemożliwe 9 .

Tylko w wyjątkowych przypadkach, gdy dostępne są przekazy źródeł pi-

sanych, można próbować taką hipotetyczną wspólnotę łączyć z konkret-

nym ludem, opisywanym przez te źródła.

Każda wypowiedź na temat etnicznych identyfikacji kultur archeolo-

gicznych wymaga ogromnej ostrożności, a większa część pradziejów jest

dla takich rozważań niedostępna: są one możliwe tylko w odniesieniu do

epok, dla których istnieją przekazy historyczne, a więc – w przypadku

ziem nad Bałtykiem, a właściwie w ogóle Europy Środkowej – dla wspo-

mnianego wyżej okresu wpływów rzymskich (I–IV wiek). Dopuszczalne,

choć obciążone już znacznie większym ryzykiem błędu, są próby „cofania

się” w nieco wcześniejsze odcinki pradziejów, przy czym trudno sięgać

głębiej niż wczesna epoka żelaza (V–I wiek p.n.e.), do której odnoszą się

relacje greckich historyków i podróżników, opisujące obrzeża świata

7 Por. J. Kostrzewski, W. Chmielewski, K. Jażdżewski, Pradzieje Polski , wyd. II, Wrocław–

Warszawa–Kraków 1965, ryc. 90, 94.

8 Por. Późny okres lateński i rzymski , Prahistoria ziem polskich, t. V, red. J. Wielowiejski,

Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk 1981, ryc. 31, 33.

9 Stąd próby wprowadzenia neutralnego określenia „wspólnota komunikatywna”, nie przesą-

dzającego o charakterze związków łączących ludność pozostawiającą po sobie zespół znale-

zisk archeologicznych wydzielanych w odrębną „kulturę archeologiczną” – por.

R. Wołągiewicz, Kultura wielbarska – problemy interpretacji etnicznej , [w:] Problemy

kultury wielbarskiej , red. T. Malinowski, Słupsk 1981, s. 80, 95–96, 102; M. Parczewski,

Podstawy lokalizacji pierwotnych siedzib Słowian , [w:] Archeologia o początkach Sło-

wian , red. P. Kaczanowski, M. Parczewski, Kraków 2005, s. 67–68. Na temat „wspólnot ko-

munikatywnych” – L. Zabrocki, Wspólnoty komunikatywne w genezie i rozwoju języka

niemieckiego. Część I: Prehistoria języka niemieckiego , Wrocław 1968, s. 9–37.

212

Wojciech Nowakowski

śródziemnomorskiego 10 . Interpretacje etniczne kultur archeologicznych

z epoki kamienia czy brązu, chociaż zakorzenione w tradycji naukowej

schyłku XIX stulecia i pierwszej połowy XX wieku, nie reprezentują już

raczej aktualnego stanu badań 11 .

Opisane reguły działań badawczych ograniczają swobodę archeolo-

ga. Nie wolno mu formułować interpretacji historycznych czy operować

nazwami ludów bez odwołania się do znalezisk archeologicznych. Innymi

słowy: pisząc o Gotach archeolog musi przedstawić homogeniczny zespół

charakterystycznych, współczesnych sobie materiałów („kulturę arche-

ologiczną”) pochodzących z obszaru, na którym antyczne źródła pisane

lokowały ten lud. Z kolei prześledzenie wydarzenia kluczowego dla sta-

rożytnej Europy, to jest tzw. wędrówki Gotów, powinno polegać zarówno

na wykazaniu zaniku znalezisk interpretowanych jako „gockie” na do-

tychczasowym terytorium, jak i na przedstawieniu takich materiałów, po-

jawiających się na nowym obszarze. Dopiero taka interpretacja źródeł

archeologicznych daje podstawę do obserwowania migracji, którą, po

konfrontacji z przekazami historycznymi, można wiązać ze wspomnianą

„wędrówką Gotów” 12 .

Przedstawione wymogi metodyczne utrudniają współpracę archeolo-

gów z reprezentantami innych dyscyplin, często przywiązującymi znacz-

nie mniejsze znaczenie do jedności czasu i przestrzeni analizowanych ma-

teriałów. Szczególnie trudno jest archeologom porozumieć się z języko-

znawcami, często przedstawiającymi „czyste naukowo” rekonstrukcje,

niezależne od uwarunkowań historycznych czy geograficznych 13 . Dobrym

10 Por. zestawienie źródeł pisanych – Griechische und lateinische Quellen zur Frühges-

chichte Mitteleuropas bis zur Mitte des 1. Jahrtausends u.Z. Erster Teil: Von Homer

bis Plutarch (8. Jh. v. u.Z. bis 1. Jh. u.Z.) , Schriften und Quellen der alten Welt 37.1,

ed. J. Hermann, Berlin 1988, s. 45–66. W polskiej literaturze popularną, ale bardzo kompe-

tentną wizję „odkrywania Europy” w drugiej połowie 1. tysiąclecia przed Chrystusem

przedstawił J. Strzelczyk – J. Strzelczyk, Odkrywanie Europy , wyd. 2, Poznań 2000, s. 73–

174.

11 Por. cytowaną przez W. Długokęckiego ( Uwagi o genezie i rozwoju.. ., s. 9, przyp. 2) opinię

L. Kiliana o uformowaniu się ludów bałtyjskich na skutek „indogermanizacji“ Finów –

L. Kilian, Haffküstenkultur und Ursprung der Balten , Bonn 1955, s. 190–201.

12 Znakomitym przykładem takiej właśnie analizy jest, wspomniane już wyżej, klasyczne stu-

dium R. Wołągiewicza – Wołągiewicz, op. cit., s. 79–106.

13 Skrajnym przykładem są tu prace W. Mańczaka, traktującego starożytną Europę jak swego

rodzaju stół bilardowy, po którym poszczególne ludy mogły – jak bile – poruszać się we

wszystkich kierunkach. Por. kilkakrotnie powtarzane kuriozalne stwierdzenia: „Odległość

między Hamburgiem a Kijowem jest niemal równa odległości między Kijowem a Włady-

kauzkazem, stolicą leżącej na północnych zboczach Kaukazu republiki osetyńskiej, stąd

wniosek, że praojczyzna Słowian nie mogła leżeć nad Dnieprem, bo gdyby tam była poło-

żona, to liczba leksykalnych zbieżności polsko-osetyńskich byłaby mniej więcej równa ilo-

ści słownikowych zgodności polsko-niemieckich. [...] Jeżeli wziąć pod uwagę, że z Hambur-

ga do Rzymu jest w linii powietrznej 1300 km, do Poznania 500, a do Kijowa bez mała 1500,

Nowakowski W., Geneza Prus - komentarz archeologa.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: