SAMOOCENA MASY CIAŁA I ODCHUDZANIE SIĘ.pdf

PRACA ORYGINALNA

2004, VOL 34, NO 3/4, 196-201

SAMOOCENA MASY CIA£A I ODCHUDZANIE SIÊ

M£ODZIE¯Y W OKRESIE DOJRZEWANIA

SELF – PERCEPTION OF BODY MASS

AND DIETING IN ADOLESCENTS

Hanna Ko³o³o, Barbara Woynarowska

Katedra Biomedycznych Podstaw Rozwoju i Wychowania

Wydzia³ Pedagogiczny UW

Streszczenie: Podejmowanie przez m³odzie¿ w okresie dojrzewania dzia³añ zwi¹zanych z kontrolowaniem

masy cia³a jest powszechnym zjawiskiem w krajach rozwiniêtych. Cel pracy. przedstawienie wyników badañ

dotycz¹cych samooceny masy cia³a i czêstoœci stosowania diet oraz innych dzia³añ podejmowanych w celu

schudniêcia przez dojrzewaj¹c¹ m³odzie¿, zmian w tym zakresie w latach 1994-2002 oraz zwi¹zku miêdzy

samoocen¹ masy cia³a a BMI i odchudzaniem siê. Badane osoby i metoda. Badania ankietowe wykonano w

latach 1994, 1998 i 2002 w reprezentatywnych próbach m³odzie¿y w wieku 11, 13 i 15 lat, w ramach miêdzy-

narodowych badañ „HBSC – Health Behaviour in School-aged Children. A WHO Cross-national Collaborative

Study”. Wyniki. Postrzeganie w³asnej masy cia³a przez nastolatki w znacznym stopniu ró¿nicuje p³eæ i wiek.

Dziewczêta uwa¿a³y siê dwukrotnie czêœciej ni¿ ch³opcy za zbyt grube (odpowiednio 46% i 23%) i prawie

dwukrotnie rzadziej za zbyt szczup³e (15% i 26%). Z wiekiem u dziewcz¹t zwiêksza³ siê odsetek uwa¿aj¹cych

siê za zbyt grube, u ch³opców za zbyt szczup³ych. W latach 1994-2002 zwiêksza³ siê odsetek uwa¿aj¹cych siê

za zbyt grubych u 15-letnich ch³opców i we wszystkich grupach wieku u dziewcz¹t. Odchudza³o siê 20%

dziewcz¹t i 9% ch³opców i z wiekiem odsetek odchudzaj¹cych siê zwiêksza³ siê u dziewcz¹t (od 12% u 11-

latek do 26% u 15-latek) i zmniejsza³ siê u ch³opców (odpowiednio 12% i 7%). W latach 1994-2002 wzrós³

odsetek odchudzaj¹cych siê zw³aszcza dziewcz¹t. Stwierdzono brak zgodnoœci miêdzy samoocen¹ masy cia³a

a wskaŸnikiem BMI oraz, ¿e na decyzjê o odchudzaniu siê bardziej wp³ywa samoocena masy cia³a ni¿

rzeczywisty jej nadmiar. Wnioski. Kontrolowanie masy cia³a jest czêstym zjawiskiem wœród nastolatków w

Polsce. Nieuzasadnione nadmiarem masy cia³a odchudzanie siê w okresie pokwitania nale¿y uznaæ za zacho-

wanie ryzykowne dla zdrowia, wymagaj¹ce zwrócenia uwagi na ten problem przede wszystkim lekarzy i

pielêgniarek szkolnych.

S³owa kluczowe: samoocena masy cia³a, BMI, odchudzanie, m³odzie¿, okres dojrzewania

Abstract: Activities connected with control of body mass among adolescents are frequent in developed countries.

Objective of the paper: The aim of the study was to present results of the study on self-reported weight status,

prevalence of dieting and other weight control practices, their trends between 1994-2002 and relationship between

self-reported weight status, BMI and dieting in Polish adolescents. Sample and method. Anonymous questionnaires

were carried out in 1994, 1998, 2002 in representative samples of 11, 13 and 15-year-old adolescents in the frame

of international study „HBSC - Health Behaviour in School-aged Children. A WHO Cross-national Collaborative

Study”. Results. There are gender and age differences in self perception of body mass. Girls perceived themselves too

fat twice more frequently than boys (respectively 46% and 23%) and too thin almost twice less frequently (15% and

26%). The proportion of too fat adolescents increased with age among girls and decreased among boys. Between

1994-2002 the proportion of girls and 15-year-old boys perceiving themselves as too fat increased. Current diet and

other weight control practices were reported by 20% of girls and 9% of boys and the percentage of these adolescents

increased with age in girls (from 12% in 11-year-olds to 26% in 15-year-olds) and decreased in boys (respectively,

12% and 7%). Between 1994-2002 the prevalence of weight control behaviours increased in girls (all age groups)

and 15-year-old boys. The results showed that decision to undertake dieting and other weight control practices is

rather based on self perception of body mass than objective status. Conclusions. Weight control practices are frequent

among adolescents in Poland. Causeless dieting during adolescence should be considered as risk behaviour. It should

be recognized and diagnosed by physicians and school nurses.

Key words: self-perception of body mass, BMI, dieting, adolescents

Wstêp

ki, ze wzglêdu na nieustalony system wartoœci i samooceny

oraz wp³yw grupy rówieœniczej, s¹ podatne na oddzia³ywa-

nia zewnêtrzne (1, 2). Szczególny wp³yw na kszta³towanie

siê wzorców i idea³ów, co do cia³a, sylwetki i wygl¹du m³o-

dzie¿y, maj¹ mass-media, g³ównie prasa dla kobiet i m³o-

Dynamicznym przemianom fizycznym i psychicznym

okresu dojrzewania towarzyszy zwiêkszone zainteresowa-

nie w³asn¹ cielesnoœci¹ i wygl¹dem zewnêtrznym. Nastolat-

196 PRZEGL¥D PEDIATRYCZNY 2004, VOL 34, NO 3/4

Samoocena masy cia³a...

dzie¿y oraz telewizja (reklamy). Wytwarzaj¹ one wœród na-

stolatków poczucie „przepaœci” miêdzy cia³em „idealnym”

(wed³ug powszechnej opinii masa cia³a „idealna” to masa

poni¿ej „normy”) a cia³em w³asnym. Wywo³uje to sta³y nie-

pokój o wygl¹d i masê cia³a oraz sk³ania do podejmowania

dzia³añ, które ten niepokój zredukuj¹, najczêœciej jest to kon-

trola masy cia³a g³ównie poprzez stosowanie diet (3, 4). Obo-

wi¹zuj¹cy kanon piêkna cia³a kobiecego, jako cia³a szczup³e-

go, wzmacniany jest dodatkowo przez przypisywanie szczu-

p³ym osobom pozytywnych cech takich jak: sukces, zdrowie,

pewnoœæ siebie, czy atrakcyjnoœæ seksualna (3).

Dojrzewaj¹ca m³odzie¿ ma trudnoœci z prawid³ow¹ (ade-

kwatn¹ do rzeczywistoœci) samoocen¹ masy cia³a (5-7). Wy-

stêpuj¹ tu ró¿nice zale¿ne od p³ci. Ch³opcy maj¹ sk³onnoœæ

do okreœlania swojej masy jako zbyt ma³ej, poniewa¿ oce-

niaj¹ j¹ przez pryzmat „mêskoœci”, czyli cech przydatnych

do aktywnoœci fizycznej i sprawnego dzia³ania (si³a, spraw-

noœæ, wytrzyma³oœæ). W tym okresie synonimem „mêskoœci” i

si³y s¹ dla ch³opców du¿e rozmiary cia³a (du¿a masa miêœni) i

wysoka sprawnoœæ fizyczna (8, 9). W konsekwencji wykonuj¹

oni æwiczenia fizyczne i podejmuj¹ inne dzia³ania w celu

zwiêkszenia masy cia³a przez rozrost masy miêœniowej. Nato-

miast dorastaj¹ce dziewczêta twierdz¹ zazwyczaj, ¿e maj¹

nadmiar masy cia³a, oceniaj¹ je porównuj¹c siê do ogólnie

obowi¹zuj¹cego „idea³u” kobiecoœci, czyli szczup³ej sylwet-

ki (10). Postrzeganie w³asnej masy cia³a, jako zbyt du¿ej,

staje siê przyczyn¹ niekontrolowanego stosowania ró¿no-

rodnych diet lub przeœwiadczenia o koniecznoœci ich stoso-

wania (11). Sprzecznoœæ z oczekiwaniami kulturowymi (obo-

wi¹zuj¹cy „idea³”), a tak¿e rodziców i rówieœników powodu-

je, ¿e pojawia siê obsesja na punkcie kontrolowania swojej

masy cia³a (3).

Prezentowane wyniki badañ dotycz¹ m³odzie¿y w wieku

11 lat (pocz¹tkowa faza dojrzewania), 13 lat (zaawansowane

dojrzewanie) i 15 lat (u dziewcz¹t koñcowa faza dojrzewa-

nia, zaawansowane dojrzewanie u ch³opców).

1998 r. – 4861 (2405 ch³opców, 2456 dziewcz¹t) i 2002 r.

– 6383 (3204 ch³opców, 3179 dziewcz¹t). Szczegó³owe in-

formacje o doborze próby podano w odrêbnej publikacji (12).

Narzêdziem badawczym by³ miêdzynarodowy, standar-

dowy kwestionariusz, opracowany przez miêdzynarodowy

zespó³ HBSC. Kwestionariusz sk³ada³ siê z czêœci obowi¹z-

kowej oraz pakietów dodatkowych do wyboru, zawiera³

m.in. pytania dotycz¹ce:

- Samooceny masy cia³a - Gdy myœlisz o swojej masie

cia³a, to s¹dzisz, ¿e jesteœ – kategorie odpowiedzi: zdecydo-

wanie za szczup³y; trochê za szczup³y; w sam raz; trochê za

gruby; zdecydowanie za gruby?

- Stosowania diet i innych dzia³añ podejmowanych

w celu schudniêcia oraz przekonania o potrzebie schud-

niêcia - Czy obecnie stosujesz dietê lub robisz coœ innego,

aby schudn¹æ? kategorie odpowiedzi: nie, bo wa¿ê tyle ile

trzeba; nie, ale powinienem trochê schudn¹æ; nie, ponie-

wa¿ powinienem przytyæ; tak;

- Aktualnej masy cia³a i wzrostu – Ile wa¿ysz bez ubrania?

Jaki jest twój wzrost bez obuwia? (pytania te uwzglêdniono

tylko w 2002 r.).

W kolejnych seriach badañ wykorzystano dwa pierwsze

pytania oraz zastosowano tê sam¹ procedurê badawcz¹,

zgodn¹ z miêdzynarodowym protoko³em badawczym (13).

Ankietê audytoryjn¹ zbiera³ na terenie szko³y specjalnie do

tego celu przeszkolony zespó³ ankieterów, z zachowaniem

anonimowoœci badanych. Badania wykonywano ka¿dora-

zowo na prze³omie lutego i marca. Zebrane dane analizowa-

no za pomoc¹ programów EPI5 i SPSS for Windows. Istot-

noœæ ró¿nic badano testem chi-kwadrat.

Wartoœæ wskaŸnika masy cia³a BMI wyliczono na podsta-

wie podanych przez m³odzie¿ danych o masie i wysokoœci

cia³a. Dane te poda³o 95% badanych. Zdaniem Goodmana

i wsp. wyliczenie BMI na podstawie danych uzyskanych od

nastolatków pozwala zidentyfikowaæ 96% m³odzie¿y z oty-

³oœci¹ (14). W analizie danych, w ocenie wskaŸnika BMI,

wykorzystano siatki centylowe tego wskaŸnika dla ch³op-

ców i dziewcz¹t warszawskich w odpowiednich grupach

wieku (15). Przyjêto, ¿e wartoœæ wskaŸnika poni¿ej 10 centy-

la to niedobór masy cia³a; 10-90 centyl - prawid³owa masa

cia³a; 90-97 centyl – nadwaga; powy¿ej 97 centyla - oty³oœæ.

Zgodnoœæ miêdzy samoocen¹ masy cia³a a wyliczonym

wskaŸnikiem BMI zbadano, obliczaj¹c wspó³czynnik kappa

(przyjêto, ¿e na brak zgodnoœci wskazywaæ bêd¹ wartoœci

wspó³czynnika kappa poni¿ej 0,8).

Celem pracy

– samooceny masy cia³a i czêstoœci stosowania diet oraz

innych dzia³añ w celu schudniêcia przez m³odzie¿ w zale¿-

noœci od p³ci i wieku w 2002 r. oraz zmian w tym zakresie

w latach 1994-2002;

– zwi¹zku miêdzy samoocen¹ masy cia³a a wartoœci¹ BMI

oraz stosowaniem diet i innych dzia³añ podejmowanych

w celu schudniêcia.

Wyniki

Materia³ i metody

1. Samoocena masy cia³a, wskaŸnik BMI oraz czêstoœæ

odchudzania siê m³odzie¿y w 2002 r.

W 2002 r. w ca³ej badanej grupie tylko 44,2% uwa¿a³o,

¿e ich masa cia³a jest w sam raz. Co pi¹ty nastolatek (20,9%)

s¹dzi³, ¿e jest za szczup³y, co trzeci (35%), ¿e za gruby (tab. 1).

Stwierdzono istotne statystycznie ró¿nice w ocenie prawi-

d³owoœci masy cia³a u obu p³ci. Dziewczêta, w porównaniu

z ch³opcami, uwa¿a³y: prawie dwukrotnie rzadziej, ¿e s¹ za

szczup³e, (odpowiednio 15,3% i 26,4%) i dwukrotnie czê-

œciej, ¿e s¹ za grube (46,4% i 23,4%).

Istniej¹ odrêbne trendy zmian z wiekiem w postrzeganiu swo-

jej masy cia³a w zale¿noœci od p³ci. U ch³opców zwiêksza siê

odsetek za szczup³ych (20,1% u 11-latków i 35% u 15-latków),

a zmniejsza odsetek za grubych (odpowiednio 26,9% i 19,5%).

U dziewcz¹t dominuje systematyczny wzrost z wiekiem odsetka

za grubych (33,9% u 11-latek; 56,6% u 15-latek).

U wiêkszoœci badanych (79,6%) wskaŸnik BMI mieœci³

siê w przedziale 10-90 centyla, co oznacza prawid³ow¹

masê cia³a. Niedobór masy cia³a stwierdzono u 14,8% na-

stolatków, nadmiar u 3,5%, a oty³oœæ u 2,1%. Dane te znacz-

nie ró¿ni¹ siê od omówionej wy¿ej samooceny masy cia³a.

Badania wykonano w ramach miêdzynarodowych ba-

dañ nad zachowaniami zdrowotnymi m³odzie¿y szkolnej,

przeprowadzanych co cztery lata, we wspó³pracy z Biurem

Regionalnym dla Europy WHO (HBSC – Health Behaviour in

School-aged Children: a WHO Collaborative Cross-national

Study). Polska uczestniczy w tych badaniach od 1990 r., ale

w niniejszej pracy analizowano dane z trzech ostatnich serii

badañ - 1994, 1998 i 2002 r.

Badano trzy grupy m³odzie¿y w œrednim wieku: 11,7, 13,7

i 15,7 lat. By³a to próba reprezentatywna, w której doborze

zastosowano metodê losowania dwustopniowego zespo³o-

wego ze stratyfikacj¹ na miejsce zamieszkania (miasto-wieœ).

W latach 1994-98 pierwszym zespo³em by³o województwo

(wylosowano 11 spoœród 49 województw), drugim – klasy, V

i VII szkó³ podstawowych i I szkó³ ponadpodstawowych.

W 2002 r. wybrano now¹ próbê ze wszystkich województw.

Pierwszym zespo³em by³ powiat (wybrano 48 powiatów spo-

œród 368), drugim klasy V szkó³ podstawowych oraz klasy I

i III gimnazjów. Liczba zbadanych w poszczególnych latach

wynosi³a: 1994 r. – 4527 (2243 ch³opców, 2284 dziewcz¹t),

PRZEGL¥D PEDIATRYCZNY 2004, VOL 34, NO 3/4 197

Ko³o³o H., Woynarowska B.

Tabela 1. Samoocena masy cia³a, wskaŸnik BMI oraz stosowanie diety i innych dzia³añ w celu schudniêcia wœród m³odzie¿y w wieku

11, 13, 15 lat wed³ug p³ci i wieku w 2002 r. (% badanych).

Ogólem

(wiek w latach) (wiek w latach)

Ogólem 11 13 15 Ogólem 11 13 15

Ch³opcy

Dziewczêta

Samoocena masy cia³a

zdecydowanie za szczupli

5,0

5,9

5,3

5,4

7,0

4,1

5,2

4,5

2,6

trochê za szczupli

15,9

20,5

14,8

18,9

28,0

11,2

11,5

11,3

11,0

w sam raz

44,2

50,2

52,9

52,1

45,5

38,2

49,3

36,4

39,7

trochê za grubi

29,1

19,9

22,2

19,9

17,5

38,3

28,3

40,1

46,1

zdecydowanie za grubi

5,8

3,5

4,7

3,8

2,0

8,1

5,6

7,7

10,5

<0,001

WskaŸnik BMI

poni¿ej 10 centyla

14,8

13,8

16,4

14,8

10,1

15,8

15,7

15,3

16,4

10-90 centyl

79,6

80,5

77,4

79,8

84,1

78,8

78,9

80,0

77,5

90-97 centyl

3,5

3,9

4,4

3,3

3,9

3,0

3,4

2,9

powy¿ej 97 centyla

2,1

1,9

1,8

2,1

1,9

2,4

2,0

1,9

3,2

<0,001

Stosowanie diety i innych dzia³añ

w celu schudniêcia

nie, bo wa¿¹ tyle ile trzeba

52,1

61,4

62,2

62,9

58,9

42,8

56,4

49,6

33,3

nie, poniewa¿ powinni przytyæ

12,6

14,9

10,8

13,7

20,4

10,3

10,9

9,8

10,3

nie, ale powinni trochê schudn¹æ

20,9

14,9

15,5

15,0

14,1

26,9

20,5

28,8

30,8

tak

14,4

8,9

11,5

8,3

6,7

20,0

12,2

21,7

25,5

<0,001

* ró¿nice ch³opcy/dziewczêta ogó³em p<0,001

Ró¿nice zale¿ne od p³ci w rozk³adzie wskaŸnika BMI s¹

niewielkie, ale istotne statystycznie. U dziewcz¹t odsetek

osób z niedoborem masy cia³a oraz oty³oœci¹ by³ nieco wiêk-

szy ni¿ u ch³opców. Z wiekiem u ch³opców zmniejsza³ siê

odsetek osób z niedoborem masy cia³a, u dziewcz¹t zwiêk-

sza³ siê odsetek oty³ych (tab. 1).

Ogó³em 14,4% badanych stosowa³o dietê lub robi³o coœ inne-

go w celu schudniêcia, a 20,9% nie stosowa³o diety, ale by³o prze-

konanych, ¿e powinni trochê schudn¹æ. Odsetki te by³y dwukrot-

nie wiêksze u dziewcz¹t ni¿ u ch³opców. Stwierdzono istotne sta-

tystycznie ró¿nice w zakresie zmian z wiekiem proporcji osób:

- stosuj¹cych diety i inne dzia³ania w celu schudniêcia:

u ch³opców dwukrotne zmniejszenie (z 11,5% u 11-latków

do 6,7% u 15-latków), u dziewcz¹t dwukrotne zwiêkszenie

(odpowiednio 12,2% i 25,5%);

- nie stosuj¹cych diet, ale uwa¿aj¹cych, ¿e powinni tro-

chê schudn¹æ: u ch³opców nie by³o zmian z wiekiem,

u dziewcz¹t systematyczny wzrost (z 20,5% do 30,8%).

2. Zmiany w samoocenie masy cia³a i czêstoœci odchu-

dzania siê m³odzie¿y w latach 1994 – 2002.

Zmiany odsetka m³odzie¿y, która uwa¿a³a, ¿e jest za gru-

ba i za szczup³a (w tym trochê i zdecydowanie) w latach

1994-2002 przedstawiono na rycinie 1. Wynika z niej, ¿e

w analizowanym okresie u ch³opców, we wszystkich gru-

pach wieku, zaznaczy³a siê pewna sta³a tendencja do wzro-

stu odsetka za grubych oraz utrzymywanie siê na tym sa-

mym poziomie odsetka 11- i 13-latków okreœlaj¹cych siê

jako za szczupli. Jedynie u 15-latków odsetek ten wzrós³

w ostatnim 4-leciu. U dziewcz¹t nie zmienia³ siê odsetek za

szczup³ych, a we wszystkich grupach wieku systematycznie

zwiêksza³ siê odsetek za grubych.

Na rycinie 2 przedstawiono zmiany odsetka m³odzie¿y,

która stosowa³a diety odchudzaj¹ce lub uwa¿a³a, ¿e powin-

na je stosowaæ (trochê schudn¹æ), w latach 1994-2002. U

Rycina 2. Odsetki m³odzie¿y, która uwa¿a³a, ¿e jest trochê lub

zdecydowanie za gruba: a) stosuje diety lub inne dzia³ania w

celu schudniêcia, b) nie stosuje diet, ale powinna je stosowaæ

(trochê schudn¹æ), w latach 1994 – 2002, wed³ug p³ci i wieku.

Rycina 1. Odsetki m³odzie¿y, która uwa¿a³a, ¿e jest trochê lub

zdecydowanie: a) za gruba, b) za szczup³a, w latach 1994-2002,

wed³ug p³ci i wieku.

a) stosuj¹ diety lub robi¹ coœ innego w celu schudniêcia

a) uwa¿aj¹, ¿e s¹ za grubi trochê lub zdecydowanie

1994

1998 2002

1994

1998

2002

1994

1998

2002

1994

1998

2002

Ch³opcy

Dziewczêta

Ch³opcy

Dziewczêta

b) nie stosuj¹ diety, ale powinni trochê schudn¹æ

b) uwa¿aj¹, ¿e s¹ za szczupli trochê lub zdecydowanie

1994

1998

2002

1994

1998

2002

1994

1998

2002

1994

1998

2002

Ch³opcy Dziewczêta

11 lat

13 lat

15 lat

11 lat

13 lat

15 lat

198 PRZEGL¥D PEDIATRYCZNY 2004, VOL 34, NO 3/4

Samoocena masy cia³a...

Tabela 2. Samoocena masy cia³a i stosowanie diet odchudzaj¹cych a wartoœci wskaŸnika BMI wed³ug p³ci i wieku w 2002 r. (% badanych).

Wartoœci BMI dla przedzia³ów

w centylach

Ch³opcy Dziewczêta

poni¿ej 10-90 90-97 powy¿ej 97 poni¿ej 10-90 90-97 powy¿ej

10 centyla centyl centyl centyla 10 centyla centyl centyl 97 centyla

Samoocena masy cia³a*

zdecydowanie za szczupli

14,2

4,9

0,9

3,6

14,0

2,2

1,4

trochê za szczupli

39,1

18,4

3,5

1,8

31,1

8,0

1,4

w sam raz

41,5

53,6

27,4

16,1

42,1

39,5

9,1

4,3

trochê za grubi

4,0

20,3

49,6

51,8

11,6

43,1

58,0

39,1

zdecydowanie za grubi

1,2

2,8

18,6

26,8

1,1

7,2

33,0

53,6

Stosowanie diety i innych dzia³añ

w celu schudniêcia*

nie, bo wa¿¹ tyle ile trzeba

60,6

64,1

29,2

17,9

50,2

43,6

5,7

4,3

nie, poniewa¿ powinni przytyæ

33,2

12,9

2,7

1,8

34,6

6,5

2,9

nie, ale powinni trochê schudn¹æ

4,2

14,5

46,9

37,5

7,7

28,6

53,4

44,9

tak

2,0

8,5

21,2

42,9

7,5

21,2

40,9

47,8

* ró¿nice ch³opcy/dziewczêta p<0,001

obu p³ci zaznacza siê tendencja wzrostowa obu tych odset-

ków, zdecydowanie silniej widoczna u dziewcz¹t ni¿ u ch³op-

ców. Tendencja ta dotyczy³a wszystkich grup wieku, poza

11-letnimi dziewczêtami, u których w 2002 r., w stosunku

do 1998 r., zanotowano obni¿enie siê odsetka odchudzaj¹-

cych siê.

3. Samoocena masy cia³a i stosowanie diet odchudzaj¹-

cych a wskaŸnik BMI.

Przedstawione wyniki badañ reprezentatywnej grupy

m³odzie¿y w okresie dojrzewania p³ciowego wskaza³y, ¿e

nastolatki w Polsce, podobnie jak w innych krajach, maj¹

trudnoœci w adekwatnej, w stosunku do stanu rzeczywiste-

go, ocenie w³asnej masy cia³a (5-7). Stwierdzono brak zgod-

noœci miêdzy samoocen¹ masy cia³a a wskaŸnikiem BMI.

Wspó³czynnik zgodnoœci kappa, wyliczony w celu oceny

zgodnoœci miêdzy samoocen¹ masy cia³a a wskaŸnikiem BMI,

wyniós³: -0,007, co wskazuje na brak zgodnoœci miêdzy tymi

zmiennymi. Wynik ten znajduje potwierdzenie w danych

przedstawionych w tabeli 2. Tylko 53,6% ch³opców i 39,5%

dziewcz¹t, których BMI mieœci³ siê w przedziale 10–90 centy-

la (prawid³owa masa cia³a) uwa¿a³o, ¿e ich masa cia³a jest

w sam raz. Wœród m³odzie¿y z niedoborem masy cia³a (BMI

poni¿ej 10 centyla) 5% ch³opców i 13% dziewcz¹t uzna³o siê

za grubych, a 42% s¹dzi³o, ¿e ich masa cia³a jest w sam raz.

Najbardziej adekwatn¹ ocenê swojej masy cia³a mia³a m³o-

dzie¿, zw³aszcza dziewczêta z nadwag¹ i oty³oœci¹.

W grupie m³odzie¿y o BMI wskazuj¹cym na prawid³ow¹

masê cia³a (10-90 centyl) 8,5% ch³opców i 28,6% dziewcz¹t

stosowa³o dietê, odchudza³o siê tak¿e lub uwa¿a³o, ¿e po-

winno trochê schudn¹æ 6,2% ch³opców oraz 15,2% dziew-

cz¹t z niedoborem masy cia³a (BMI poni¿ej 10 centyla).

Wyniki te wskazuj¹, ¿e decyzja o odchudzaniu siê nie by³a

zwi¹zana z rzeczywistym nadmiarem masy cia³a. Wœród

m³odzie¿y z oty³oœci¹ (BMI powy¿ej 97 centyla) odchudza³o

siê tylko 42,9% ch³opców i 47,8% dziewcz¹t. Co pi¹ty oty³y

ch³opiec (19,7%) i 7,2% oty³ych dziewcz¹t uwa¿a³o, ¿e wa¿¹

ile trzeba, a nawet powinni przytyæ (tab. 2).

Rycina 3. ilustruje zale¿noœæ miêdzy samoocen¹ masy

cia³a a dzia³aniami w celu odchudzania siê. Odchudza³o siê

lub uwa¿a³o, ¿e powinno trochê schudn¹æ wœród oceniaj¹-

cych siê jako:

- za szczupli lub w sam raz – 2-9%,

- trochê za grubi – 77% ch³opców i 86% dziewcz¹t,

- zdecydowanie za grubi – 84% ch³opców i 97% dziewcz¹t.

Wyniki te wskazuj¹, ¿e decyzja o odchudzaniu lub jego po-

trzebie zale¿y w wiêkszym stopniu od subiektywnej oceny masy

cia³a ni¿ od bardziej obiektywnego wskaŸnika, jakim jest BMI.

Rycina 3. Odsetki ch³opców i dziewcz¹t, stosuj¹cych dietê lub

inne dzia³ania w celu schudniêcia oraz przekonanych, ¿e po-

winni trochê schudn¹æ wed³ug samooceny masy cia³a.

a) Ch³opcy

Dyskusja

Przedstawione wyniki badañ reprezentatywnej grupy

m³odzie¿y w okresie dojrzewania p³ciowego wykaza³y, ¿e

nastolatki w Polsce, podobnie jak w innych krajach, maj¹

trudnoœci w adekwatnej, w stosunku do stanu rzeczywiste-

go, ocenie w³asnej masy cia³a (5-7). Stwierdzono brak zgod-

noœci miêdzy samoocen¹ masy cia³a a wskaŸnikiem BMI.

Bior¹c pod uwagê:

- WskaŸnik BMI - wiêkszoœæ (80%) m³odzie¿y mia³a pra-

wid³ow¹ masê cia³a (BMI - 10-90 centyl); u 15% wystêpowa³

niedobór masy cia³a (poni¿ej 10 centyla), u pozosta³ych 5%

nadwaga lub oty³oœæ (BMI powy¿ej 90 centyla). WskaŸnik

BMI wyliczono na podstawie danych o wysokoœci i masie

cia³a podanych przez m³odzie¿, co zapewne obarczone by³o

pewnym b³êdem. Wyniki wczeœniejszych badañ wskazuj¹

jednak, ¿e taki sposób oceny BMI pozwala na identyfikacjê

96% m³odzie¿y oty³ej (14). Odsetek m³odzie¿y z nadmiarem

masy cia³a w badanej populacji jest o oko³o 2-4% mniejszy

w stosunku do wyników badañ z wykorzystaniem obiektyw-

nych pomiarów wysokoœci i masy cia³a (16);

- Opinie nastolatków o w³asnej masie cia³a – prawie dwu-

krotnie mniej (44%) uzna³o, ¿e jest ona prawid³owa (w sam raz);

21% uwa¿a³o siê za zbyt szczup³ych i a¿ 35% za zbyt grubych,

2 4

za szczupli w sam raz trochê za grubi zdecydowanie

za grubi

a) Dziewczêta

za szczup³e w sam raz trochê za grube zdecydowanie

za grube

– tak, stosujê dietê;

– nie, ale powinienem trochê schudn¹æ

PRZEGL¥D PEDIATRYCZNY 2004, VOL 34, NO 3/4 199

Ko³o³o H., Woynarowska B.

Postrzeganie w³asnej masy cia³a przez nastolatki w znacz-

nym stopniu ró¿nicuje p³eæ i wiek. Za zbyt grube uwa¿a siê

dwukrotnie wiêcej dziewcz¹t (46%) ni¿ ch³opców (23%).

W przypadku nastolatków uznaj¹cych siê za zbyt szczup³ych

proporcje zale¿ne od p³ci by³y odwrócone (odpowiednio15%

i 26%). Z wiekiem u dziewcz¹t zwiêksza siê odsetek uwa¿aj¹-

cych siê za zbyt grube, u ch³opców za zbyt szczup³ych.

Konsekwencj¹ takiego postrzegania w³asnej masy cia³a

jest podejmowanie przez znaczn¹ czêœæ m³odzie¿y decyzji

o odchudzaniu siê lub przekonanie o potrzebie schudniê-

cia. W badanej grupie dotyczy³o to prawie po³owy (47%)

dziewcz¹t i 24% ch³opców. Z wiekiem odsetek odchudzaj¹-

cych siê zwiêksza siê u dziewcz¹t (od 12% u 11-latek do

26% u 15-latek) i zmniejsza siê u ch³opców (odpowiednio

12% i 7%). Wykazano, ¿e na decyzjê o odchudzaniu siê

w wiêkszym stopniu wp³ywa samoocena masy cia³a ni¿ rze-

czywisty jej nadmiar okreœlony wed³ug wskaŸnika BMI. Nie-

uzasadnione nadmiarem masy cia³a odchudzanie siê w okre-

sie pokwitania, dotycz¹ce zw³aszcza dziewcz¹t, nale¿y

uznaæ za zachowanie ryzykowne dla zdrowia. Odchudzaj¹-

ce siê (czêsto nieprawid³owo lub ekstremalnie) dziewczêta

mog¹ odczuwaæ m.in.: rozdra¿nienie i trudnoœci w koncen-

tracji uwagi. Mog¹ te¿ wyst¹piæ u nich zaburzenia: elektroli-

towe, rytmu serca, snu oraz stany depresyjne, obni¿one po-

czucie w³asnej wartoœci, a tak¿e opóŸnienie wzrastania

i dojrzewania p³ciowego, zaburzenia miesi¹czkowania, nie-

dobory pokarmowe (1, 10, 17, 18). Wykazano tak¿e, ¿e ist-

nieje zwi¹zek miêdzy odchudzaniem siê a wystêpowaniem

zaburzeñ w od¿ywianiu siê (anorexia nervosa, bulimia ne-

rvosa), które stanowi¹ zagro¿enie dla zdrowia, a nawet ¿ycia

dziewcz¹t (10, 19, 20). Szacuje siê, ¿e w krajach rozwiniê-

tych na jad³owstrêt psychiczny zapada 1 na 100 dziewcz¹t

w starszym wieku szkolnym, a wœród tancerek nawet

1 na 5 dziewcz¹t (21).

Przyczyny nieadekwatnej samooceny masy cia³a i stoso-

wania przez nastolatki diet odchudzaj¹cych s¹ z³o¿one.

Z jednej strony zwi¹zane s¹ one z dokonuj¹cymi siê w okre-

sie pokwitania zmianami sk³adu i proporcji cia³a, kszta³towa-

niem siê w³asnej to¿samoœci i nowego obrazu cia³a.

Z drugiej strony s¹ one uwarunkowane kulturowo przez obo-

wi¹zuj¹ce obecnie wzorce urody i sylwetki mêskiej i kobie-

cej, kszta³towane g³ównie przez mass media. Uzyskane wy-

niki wskazuj¹, ¿e szeroko lansowanej we wspó³czesnym spo-

³eczeñstwie modzie na szczup³¹ sylwetkê kobiec¹ ulegaj¹

ju¿ dziewczêta 11-letnie. W koñcowej fazie dojrzewania,

gdy u dziewcz¹t zwiêkszaj¹ siê znacznie przyrosty masy cia-

³a odchudza siê ju¿ co czwarta nastolatka, a co trzecia uwa-

¿a, ¿e powinna schudn¹æ. Moda na „dobrze zbudowanych”,

umiêœnionych mê¿czyzn, kszta³tuje zapewne wyobra¿enie

„idea³u” cia³a u dojrzewaj¹cych ch³opców. W wieku 11 lat,

gdy wiêkszoœæ ch³opców znajduje siê jeszcze w fazie dzie-

ciêcej rozwoju wtórnych cech p³ciowych, za zbyt szczu-

p³ych uwa¿a³o siê 20%, a w wieku 15 lat (okres zaawanso-

wanego pokwitania) ju¿ 35% ch³opców. Sprzyja to podej-

mowaniu przez ch³opców treningu zwiêkszaj¹cego masê

miêœni, a tak¿e przyjmowaniu od¿ywek zawieraj¹cych tak¿e

substancje o dzia³aniu anabolicznym. Wyniki badañ prze-

prowadzonych w 1999 r. w reprezentatywnej próbie

15-latków w Polsce wykaza³y, ¿e sterydy anaboliczne przyj-

mowa³o w okresie: 12 miesiêcy poprzedzaj¹cych badanie

4,6%, a w okresie ostatnich 30 dni 3,2% ch³opców (22).

Uzyskane wyniki wskazuj¹ na potrzebê zwrócenia uwagi

lekarzy sprawuj¹cych profilaktyczn¹ opiekê zdrowotn¹ nad

m³odzie¿¹ na zjawisko kontrolowania masy cia³a przez doj-

rzewaj¹c¹ m³odzie¿, jako nowy i czêsto wystêpuj¹cy pro-

blem zdrowotny. Nale¿y tak¿e postulowaæ, aby pielêgniarki

i higienistki szkolne, w czasie wykonywania testów przesie-

wowych do wykrywania zaburzeñ rozwoju fizycznego,

udziela³y m³odzie¿y instrukcji dotycz¹cej zasad oceny pra-

wid³owoœci masy cia³a – wyliczania wskaŸnika BMI, pos³ugi-

wania siê siatkami centylowymi. W œwietle uzyskanych wy-

ników za niepokoj¹ce nale¿y uznaæ organizowanie w nie-

których szko³ach wyborów „miss szko³y”, które utrwalaj¹

niew³aœciwe przekonania, co do „idea³u” sylwetki dziewczyn-

ki i m³odej kobiety.

Wnioski

1. M³odzie¿ w wieku 11-15 lat postrzega swoj¹ masê cia-

³a nieadekwatnie w stosunku do stanu rzeczywistego. Pra-

wie co druga dziewczynka i co czwarty ch³opiec uwa¿a, ¿e

s¹ zbyt grubi, co nie znajduje potwierdzenia we wskaŸni-

kach BMI. Wskazuje to na potrzebê uczenia m³odzie¿y za-

sad oceny prawid³owoœci w³asnej masy cia³a, tak¿e w czasie

testów przesiewowych, wykonywanych przez pielêgniarki

lub higienistki szkolne.

2. Nastêpstwem przekonania o nadmiarze masy cia³a jest

stosowanie przez m³odzie¿ diet i innych dzia³añ w celu

schudniêcia. Dzia³ania te podejmuje co pi¹ta nastolatka

i odsetek odchudzaj¹cych zwiêksza siê z wiekiem. Dotyczy

to tak¿e dziewcz¹t o prawid³owej masie cia³a, a nawet z jej

niedoborem. Zachowania takie, zw³aszcza u dojrzewaj¹cych

dziewcz¹t bez nadwagi, nale¿y traktowaæ jako niekorzystne

dla zdrowia, stanowi¹ce ryzyko zaburzeñ w rozwoju soma-

tycznym, a nawet zaburzeñ w od¿ywianiu siê (anorexia ne-

rvosa, bulimia nervosa).

3. Rozpowszechnione w spo³eczeñstwach rozwiniêtych

odchudzanie siê, uwarunkowane g³ównie czynnikami kul-

turowymi lansuj¹cymi wzorce „idealnej” tzn. szczup³ej

sylwetki, dotyczy w Polsce ju¿ m³odzie¿y w pierwszej po-

³owie drugiej dekady ¿ycia i nale¿y je uznaæ za nowy pro-

blem zdrowotny w tej grupie populacji. Wymaga to zwró-

cenia uwagi na zjawisko nieuzasadnionego i niekontrolo-

wanego odchudzania siê nastolatków co powinno byæ

czynione w czasie: profilaktycznych badañ lekarskich oraz

realizacji œcie¿ki edukacyjnej „edukacja prozdrowotna”

w szkole. Nale¿y tak¿e przeciwdzia³aæ czêstym obecnie

praktykom organizowania w szko³ach wyborów „miss

szko³y”.

Praca wykonana w ramach grantu Komitetu Badañ Nauko-

wych nr 3 P05D 030 22.

Miêdzynarodowym Koordynatorem badañ jest dr C. Currie

(Uniwersytet w Edynburgu, Szkocja), Kierownikiem Miêdzy-

narodowego Banku Danych – dr O. Samdal (Uniwersytet

w Bergen, Norwegia), Kierownikiem badañ w Polsce jest

prof. B. Woynarowska (Uniwersytet Warszawski).

PIŒMIENNICTWO:

1. Daee A., Robinson P., Lawson M., Turpin J. A., Gregory B., Tobias J. D. Psychologic and physiologic effects of dieting in adolescence. South.

Med. J. 2002, 95 (9), 1032-1041.

2. Utter J., Neumark-Sztainer D., Wall M., Story M. Reading magazine articles about dieting and associated weight controll behaviors among

adolescents. J. Adolesc. Health 2002, 32 (1), 78-82.

200 PRZEGL¥D PEDIATRYCZNY 2004, VOL 34, NO 3/4

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: