Bulhak-Dezinformacja.pdf

W ładysłaW B ułhak , IPN

krÓtki kUrs DezinFormacJi

W siedemdziesiątą rocznicę wybuchu II wojny światowej Centralne

Archiwum Służby Wywiadu Zagranicznego Federacji Rosyjskiej (CA

SWZ FR) zaprezentowało obszerny tom dokumentów Tajemnice pol-

skiej polityki. Zbiór dokumentów 1935–1945 , pod redakcją gen. Lwa

F. Sockowa. Publikację tę poprzedziła kampania „kontrolowanych

przecieków”. Zapowiadane w jej trakcie rozmaite „sensacje” miały

skompromitować polską politykę zagraniczną końca epoki między-

wojennej i jej sternika, Józefa Becka.

Pierwsze polskie reakcje były poważne i bardzo ostre. Tymczasem wydawnictwo poka-

zuje pokojowe założenia polskiej polityki zagranicznej epoki międzywojennej, dotyka kwe-

stii wsparcia sowieckiego wysiłku zbrojnego przez wywiad AK i maluje szeroki rozmach pol-

skich zakulisowych działań, które mogły skrócić II wojnę światową. Dzięki niemu możemy

też podziwiać sprawność, skuteczność i wyrainowane metody działania polskiego przedwo-

jennego wywiadu i kontrwywiadu, legendarnej „dwójki”. Wiele publikowanych dokumentów

to w istocie przykłady polskiej akcji inspiracyjnej (dezinformacyjnej). Niejako na marginesie

dowiadujemy się o roli, jaką w zwalczaniu inicjatyw polskiej wojennej tajnej dyplomacji od-

grywali osławieni sowieccy szpiedzy – Kim Philby i Anthony Blunt.

Tajemnice spisu treści

Poważne zaskoczenie dla czytelnika stanowi już spis treści omawianego tomu. Wydawa-

ło mi się, że otrzymałem wadliwy egzemplarz, w którym zabrakło dokumentów z kluczowe-

go okresu 1939–1942. Ciągłość paginacji wskazuje jednak, że jest inaczej. Więcej, udało mi

się nawet, po dłuższej chwili, odszukać „zaginiony” rok 1941... w rozdziale opisującym wy-

darzenia z roku 1938. Dla odmiany rok 1938 urywa się – nie wiedzieć czemu – już w lutym.

Początkowo nasuwa się naiwny wniosek, że autorowi wyboru nie udało się znaleźć ani jed-

nego dokumentu, który stawiałby w niekorzystnym świetle polską politykę w latach 1938–

–1940 (także w roku 1942). A może pragnął uniknąć publikowania materiałów pokazujących

kluczową rolę Polski i samego Józefa Becka w wysiłkach europejskiej dyplomacji, która dą-

żyła do powstrzymania Adolfa Hitlera w dramatycznym roku 1939, albo ukazujących dokład-

nie przeciwne działania strony niemieckiej i sowieckiej, czyli genezę i ocenę geopolitycznych

skutków tzw. paktu Ribbentrop-Mołotow.

Rzeczywiste wytłumaczenie powstania owej luki czasowej jest zupełnie inne i też dość

dwuznaczne z punktu widzenia spadkobierców „świetlanych” tradycji Czeka, NKWD i KGB.

Należy bowiem zauważyć, że odpowiada ona czasom, w których na polecenie Józefa Stali-

na wymordowano kierownictwo sowieckiego wywiadu, a agenturę działającą przeciw Pol-

sce uznano za prowokatorów. Oskarżono wówczas o współpracę z polskim wywiadem wiele

osób, m.in. sowieckiego asa wywiadu Artura Artuzowa. Efektem brutalnych czystek był pa-

1 Siekriety polskoj politiki. Sbornik dokumientow (1935–1945) , wstęp, wybór i oprac. Lew F. Sockow, Moskwa

2009, s. 381.

raliż działań i poważne zachwianie dopływu informacji na samym progu wojny. Pisał o tym

w swoich znanych książkach brytyjski historyk wywiadu posługujący się nazwiskiem Chri-

stopher Andrew, opierając się m.in. na informacjach pochodzących od Olega Gordijewskiego

i Wasilija Mitrochina, znanych uciekinierów z moskiewskich służb 2 .

To dlatego zapewne brak tutaj dokumentów dotyczących takich wydarzeń z 1938 r. jak an-

szlus czy kryzys czechosłowacki, w których to kwestiach (zwłaszcza w tej drugiej) polska dy-

plomacja rzeczywiście nie ustrzegła się poważnych błędów i złych kalkulacji. W omawianym

tomie zostały też pominięte, pochodzące z tego samego okresu, bardzo ważne dokumenty ujaw-

niające porażający obraz antypolskich obsesji sowieckich władz i samego Stalina oraz genezę

ludobójczych działań, skierowanych przeciwko polskiej mniejszości w Związku Sowieckim 3 .

Cały tom pozbawiony jest w zasadzie aparatu naukowego. Króciutkie metryczki (regesty)

poszczególnych dokumentów nie zawsze oddają precyzyjnie treść publikowanego dokumen-

tu, która zresztą bywa dużo bogatsza, niż obiecuje edytor. Nie prostuje się też oczywistych

pomyłek, jak np. informacji, jakoby w 1936 r. Polska miała swojego posła w Kownie, czy też

błędów w transkrypcji „łacińskich” nazwisk.

Kilkustronicowy wstęp trudno uznać, przy najlepszej woli, za standardową „notę od edy-

tora”. Jest to w istocie krótki przegląd postsowieckich mitów, stereotypów i półprawd odno-

szących się do polskiej polityki lat trzydziestych ubiegłego wieku, na czele z próbą przerzu-

cenia na Polskę odpowiedzialności za wybuch II wojny światowej, co miało być wynikiem

rzekomego przekonania władz polskich o wspólnocie dalekosiężnych wschodnich interesów

Polski i Niemiec. Większość owych twierdzeń nie tylko pozostaje w sprzeczności z zawartoś-

cią tomu, ale dotyczy okresu w ogóle w nim nieuwzględnionego (lata 1938–1939). Podobne

interpretacje pojawiały się też w wywiadach udzielanych przez autora wyboru, gen. Socko-

wa, m.in. przy okazji publicznej prezentacji omawianego tomu (1 września 2009 r.). Dopraw-

dy, trudno komentować sytuację, w której doświadczony oicer i badacz dziejów wywiadu

publicznie udaje, że nie rozumie kontekstów, treści i sensu dokumentów, które sam wybrał do

publikacji. Można tylko powiedzieć: służba nie drużba 4 .

Na szczęście, w każdej edycji źródłowej najważniejszy nie jest wstęp czy merytoryczny

poziom aparatu naukowego, ale jakość oraz dobór publikowanych materiałów. A ten dokona-

ny przez gen. Sockowa jest naprawdę interesujący, chociaż trochę chaotyczny. Można sądzić,

że czasami natura historyka brała w nim górę nad naturą czekisty. W tomie znalazły się zatem

dokumenty, które traiały do informacyjnego obiegu sowieckich władz najwyższego szczeb-

la (doniesienia agenturalne, oryginalne dokumenty pozyskane ze źródeł agenturalnych i, być

może, drogą wywiadu radiowego, wreszcie oparte na nich opracowania informacyjno-anali-

tyczne, odnoszące się do wewnętrznej i zagranicznej sytuacji Polski).

2 C. Andrew, O. Gordijewski, KGB , Warszawa 1997, s. 216; C. Andrew, W. Mitrochin, Archiwum Mitrochina I.

KGB w Europie i na Zachodzie , Poznań 2009, s. 143–144; zob. Łubianka. Stalin i Gławnoje Uprawlenije Gosbie-

zopasnosti NKWD 1937–1938 , oprac. W.N. Chałstow, W.P. Naumow, N.S. Płotnikowa, Moskwa 2004, s. 312 (pol-

ski aspekt sprawy).

3 Ibidem , s. 41–44, 303–321, 345–346, 362–365, 373–374, 519–526; M. Iwanow, Pierwszy naród ukarany. Polacy

w Związku Radzieckim 1921–1939 , Wrocław 1991.

4 Zob. wypowiedź gen. L.F. Sockowa dla agencji RIA Nowosti z 1 IX 2009 r. (internet); jego własny dorobek zob.

idem , Nieizwiestnyj sieparatizm. Na służbie u SD i Abwiera. Iz siekrietnych dos’ je razwiedki , Moskwa 2003;

idem , Kod opieracii „Tarantełła”, Iz archiwa wnieszniej razwiedki Rossii , Moskwa 2007; Pribałtika i gieopo-

litika. 1935–1945 gg. Rassiekrieczennyje dokumienty Służby Wnieszniej Razwiedki Rossijskoj Fiedieracii , red.

L.F. Sockow, Moskwa 2009. O rosyjskiej polityce historycznej ostatnich lat zob. L. Pietrzak, B. Cichocki, Propa-

ganda historyczna Rosji w latach 2004–2009 , Warszawa 2009.

Wśród publikowanych dokumentów najbardziej obicie reprezentowane są materiały pol-

skiego MSZ z lat 1935–1937 (tłumaczone na bieżąco na język rosyjski), w tym depesze, pis-

ma i notatki takich polskich dyplomatów, jak: Jan Szembek, Tadeusz Kobylański, Edward

Raczyński, Józef Lipski, Jerzy Potocki, Alfred Wysocki, Juliusz Łukasiewicz, Wacław Grzy-

bowski, Michał Sokolnicki, Władysław Skrzyński, Karol Dubicz-Penther, Kazimierz Papée,

Franciszek Chorwat, Gustaw Potworowski, Wacław Przesmycki, Roman Dębicki, Mirosław

Arciszewski i płk Antoni Szymański. Nie układają się one w żaden merytoryczny porządek,

poza tym że pochodzą w większości od jednego agenta (z jednego źródła), który był najbar-

dziej aktywny w 1937 r. Wbrew informacjom prasowym, wydawca nie skorzystał z prze-

chwyconych w różnych okolicznościach przez Sowietów zbiorów polskich dokumentów dy-

plomatycznych i wywiadowczych.

Zapewne przyczyną takiego doboru materiałów była po prostu wygoda (dokumenty zgro-

madzone w jednym archiwum). Podstawowa praca wydawcy polegała zatem na ich przepisa-

niu, a następnie ułożeniu w porządku chronologicznym. Edytor założył przy tym, że rozdziały

winny odpowiadać kolejnym latom 5 . Poszczególne pozycje spisu treści najczęściej odpowia-

dają jednemu dokumentowi, czasem jednak całym ich kolekcjom. Omawiana edycja oparta

jest w dużej części na „roboczych” kopiach publikowanych dokumentów (tzw. minutach), czę-

sto niedatowanych. Niestety, wydawca nie wpadł na pomysł porównania ich z wersjami osta-

tecznymi (czystopisami), przechowywanymi w innych rosyjskich archiwach, np. w Zespo-

le Stalina w Rosyjskim Państwowym Archiwum Historii Społeczno-Politycznej (RGASPI),

nie wspominając nawet o wykorzystaniu oryginałów owych dokumentów, które można zna-

leźć w polskich zbiorach archiwalnych i publikacjach źródłowych 6 .

W rezultacie nawet dokumenty kluczowe dla fałszywych tez upowszechnianych przez wydaw-

cę, czyli opracowania INO GUGB NKWD (Wydziału Zagranicznego Głównego Zarządu Bezpie-

czeństwa Państwowego NKWD), odnoszące się do sprawy rzekomej antysowieckiej zmowy Ber-

lina i Warszawy, umieszczono w złej kolejności chronologicznej. W pierwszym z nich (s. 17–20)

jako naczelnik INO iguruje bowiem Abram Słuckij (został nim 21 maja 1935 r.), w drugim wid-

nieje jeszcze nazwisko jego poprzednika, Artura Artuzowa 7 (s. 22–30). Trzeci dokument z tej sa-

mej serii (ściśle związany z dokumentem podpisanym przez Słuckiego i wymienionym tutaj jako

pierwszy) umieszczono w wyjątkowo „pechowym” rozdziale poświęconym wydarzeniom z roku

1938 (s. 300–306). A pochodzi on najwyraźniej z września lub października 1935 r.! 8

Zlekceważenie pracy innych wydawców źródeł i historyków skutkowało nie tylko zabu-

rzeniami chronologii, ale czasem też wyważaniem otwartych drzwi. Jednym z „sekretów” pol-

skiej polityki miała być zatem treść rozmowy ówczesnego pruskiego premiera Hermanna Gö-

ringa z marsz. Edwardem Rydzem-Śmigłym, która odbyła się 16 lutego 1937 r. Tymczasem już

w 1940 r. rząd RP na uchodźstwie opublikował opis jej przebiegu (obszerny wyciąg z protokołu)

5 Rozdz. „1935” zawiera 8 pozycji; rozdz. „1936” – 9 pozycji; rozdz. „1937” – 44 pozycje; rozdz. „1938” pozornie

znów 9, tyle tylko że część materiałów odnosi się odpowiednio do lat 1935 i 1941 (co jest chyba pomyłką wynikłą

z pośpiechu), rozdz. „1943” – 3 pozycje, „1944” – 4; wreszcie rozdz. „1945” to tylko jeden krótki dokument.

6 Zob. SSSR – Giermanija, 1933–1941 , „Wiestnik Archiwa Priezidienta Rossijskoj Fiederacii”, Moskwa 2009,

s. 112–114 (doniesienie agenturalne z 18 III 1935 r., pochodzące najwyraźniej z tego samego „poważnego polskie-

go źródła” co dokument publikowany w omawianym tomie, por.: Siekriety polskoj politiki... Opracowanie szefa

INO GUGB NKWD Artura Artuzowa, b.d. [styczeń–luty 1935?], s. 28.

7 Słuckij i Artuzow nie przeżyli okresu czystek 1937–1938. Np. K. Diegtariew, A. Kołpakidi, Wnieszniaja ra-

zwiedka SSSR , Moskwa 2009, s. 310–313.

8 Siekriety polskoj politiki... , „Wewnątrzpolityczna sytuacja Polski”, opracowanie szefa INO Abrama Słuckiego,

[po 15 IX 1935 r.], s. 300–306.

w swojej „białej księdze” poświęconej stosunkom polsko-sowieckim i polsko-niemieckim.

Jest to dziś pozycja trudno dostępna (chociaż w Rosyjskiej Bibliotece Państwowej w Mos-

kwie akurat można ją znaleźć), czego jednak nie możemy powiedzieć o tomie VI wspólnego

wydawnictwa byłego Zakładu Stosunków Polsko-Radzieckich PAN i Instytutu Słowianoznaw-

stwa Akademii Nauk ZSRS „Dokumenty i materiały do historii stosunków polsko-radzieckich”,

w którym również znajdujemy fragment notatki opisującej przebieg wspomnianej rozmowy 9 .

Tom ten ukazał się w roku 1967, także w rosyjskiej wersji językowej 10 .

Z punktu widzenia zasad źródłowego edytorstwa trudno też wytłumaczyć dwukrotne pub-

likowanie tych samych w istocie dokumentów (względnie ich streszczeń i tzw. parafraz) 11 .

Tak uczyniono np. z serią wykradzionych polskich depesz dyplomatycznych. Tutaj wpad-

ka jest szczególnie wyrazista, bowiem dokładnie te same depesze raz są datowane na koniec

roku 1935, a innym razem wydają się pochodzić z roku 1936 12 . Przynajmniej badacze dzie-

jów wywiadu nie powinni jednak na to narzekać. Uzyskują bowiem rzadką możliwość zoba-

czenia od kuchni pracy sowieckich tajnych służb i „krzyżowego” porównania materiałów po-

chodzących z różnych źródeł – w tym konkretnym przypadku od dwóch kluczowych polskich

informatorów sowieckiego wywiadu w Warszawie i Bukareszcie 13 .

Dokument puentujący tom miał być zapewne w zamyśle prowokacyjnym uderzeniem

w drażliwą część polskiej pamięci. Wydawca tomu publikuje zatem notatkę, w której człon-

kom władz Powstania Warszawskiego przypisywana jest odpowiedzialność za rabunki na

ludności cywilnej miasta. Wypełnia ona cały odrębny rozdział (za rok 1945). Można byłoby

się oburzać, gdyby w istocie rzecz nie dotyczyła prób ukrócenia przez powstańcze służby bez-

pieczeństwa kompromitujących wyczynów ludzi z kierownictwa niewielkiej prosowieckiej

Polskiej Armii Ludowej (PAL), a konkretnie osławionego Juliusza Wilczura-Garzteckiego.

Jedyną w miarę wiarygodną informacją jest tutaj nieco tylko przekręcona nazwa ulicy, przy

której mieścił się pewien powstańczy urząd. Końcowy akord omawianego tomu byłby może

zatem po prostu zabawny, w duchu słynnych żartów o radiu Erewań, gdyby nie dotyczył naj-

większej polskiej tragedii w 1944 r. 14

Co Sowieci wiedzieli o polskiej polityce zagranicznej

w latach trzydziestych?

Jedną z niezaprzeczalnych zasług (inna sprawa czy zamierzonych) gen. Sockowa i irmo-

wanego przezeń wydawnictwa jest pokazanie na konkretnych przykładach, że w okresie po-

przedzającym czystki w Związku Sowieckim w latach 1937–1938 sowiecki wywiad dobrze

9 The Polish White Book. Oficial documents concerning Polish-German and Polish-Soviet relations, 1933–1939 ,

New York [1940], s. 36–38; Dokumenty i materiały do historii stosunków polsko-radzieckich , t. 6, red. T. Cieślak,

I.A. Chrienow, Warszawa 1967, s. 367–368.

10 Tekst znajdujący się w rosyjskim tomie jest obszerniejszy niż opublikowany w 1940 r. przez rząd polski; pod-

kreśla zresztą dodatkowo ostrożne stanowisko marsz. E. Rydza-Śmigłego.

11 Zob. Siekriety polskoj politiki... , s. 49, 64–73 i 98–105, a także 282–284 i 287–288.

12 Zob. Siekriety polskoj politiki... , s. 46–47 i 107–108.

13 P. Wieczorkiewicz, Uwagi o działalności agentury sowieckiej na odcinku polskim po roku 1921 , [w:] Polski wy-

wiad wojskowy 1918–1945 , [red.] P. Kołakowski, A. Pepłoński, Toruń 2006, s. 111 (przyp. 41).

14 Siekriety polskoj politiki ..., Notatka, [Moskwa, 3 II 1945], s. 381; J. Marszalec, Ochrona porządku i bezpieczeń-

stwa publicznego w Powstaniu Warszawskim , Warszawa 1999, s. 123, 134, 137, 140–141; W. Bułhak, A.K. Kunert,

Kontrwywiad podziemnej Warszawy. Struktura, zadania i obsada personalna kontrwywiadu Komendy Głównej

Obszaru Warszawa i Okręgu Warszawa ZWZ-AK w latach 1939–1944 , [w:] Wywiad i kontrwywiad Armii Krajo-

wej , red. W. Bułhak, Warszawa 2008, s. 284–289.

orientował się w rzeczywistych założeniach polskiej polityki zagranicznej wyznaczonej przez

Józefa Piłsudskiego i kontynuowanej przez Józefa Becka 15 . W pochodzącej zapewne z sierp-

nia 1936 r. obszernej analizie polityki wewnętrznej i zagranicznej Polski, opartej na doniesie-

niu „źródła znajdującego się blisko kręgu polskiego MSZ”, możemy zatem przeczytać, że płk

Beck: „[...] uważa Polskę za barierę, z jednej strony, pomiędzy ZSRS i Niemcami, a z drugiej

między dwoma wrogimi obozami ideologicznymi [faszystowskim i komunistycznym]. Nie

zamierza dołączać Polski do żadnego z tych obozów, tylko, opierając się na Anglii, utrzymy-

wać równowagę, tak długo jak to będzie możliwe, podtrzymując jednocześnie poprawne sto-

sunki z Niemcami i ZSRS i chroniąc swoje sojusze z Francją i Rumunią”. Szefowie sowie-

ckiego wywiadu (powielając – jak się wydaje – opinię swojego źródła) zastrzegali co prawda,

że w ostateczności Polska opowie się raczej po stronie faszystowskiej, a nie komunistycz-

nej, niemniej stwierdzali autorytatywnie, że żadna polsko-niemiecka współpraca w dziedzinie

wojskowej nie ma miejsca i że płk Beck nie tylko zdecydowanie odrzucił pomysły dołączenia

się do antykomunistycznego bloku montowanego m.in. z udziałem Węgier, ale nawet widzi

możliwość wspólnego z Sowietami wystąpienia przeciwko wszelkim pomysłom nawiązują-

cym do idei „paktu czterech” (rozstrzyganie trudnych kwestii w Europie przez Niemcy, Wło-

chy, Anglię i Francję). Nic dodać, nic ująć, bo takie właśnie były założenia polskiej polityki.

Polskiej dyplomacji (i działającemu w tym samym kierunku, ale innymi metodami, polskie-

mu wywiadowi) bardzo zależało, aby rozumiano to i doceniono także w Moskwie 16 .

Inspiracja i aktywność jako metody nowoczesnego wywiadu

Dalsze rozważania o rzeczywistej treści i kontekstach dokumentów opublikowanych w oma-

wianym tomie będą mało zrozumiałe, jeżeli nie przypomnimy o takim istotnym czynniku pol-

skiej dyplomacji owego czasu jak swoisty „duch Piłsudskiego”; to jest o przekonaniu, że w bru-

talnej międzynarodowej grze lękliwi czy też bierni niejako z zasady nie mają racji, a ryzykowne

„pokerowe” zagrywki bywają opłacalne, co pokazała choćby słynna sprawa „wojny prewencyj-

nej” 17 . Wysunięcie na stanowisko szefa polskiego MSZ dynamicznego wojskowego, płk. Józe-

fa Becka, było jawnym przejawem owego „ducha”. Podobny duch przepełniał też, pochodzą-

cą zresztą jeszcze z okresu „przedmajowego”, ściśle tajną instrukcję Oddziału II, zatytułowaną

„Inspiracja i aktywność jako metody nowoczesnego wywiadu”. Była ona przeznaczona dla

służbowego użytku różnych struktur polskiej „dwójki” (w tym ataszatów w Moskwie i Paryżu).

„Aktywne” działania inspiracyjne zostały przedstawione jako podstawowa forma działań wy-

wiadu (łączonego w jedno z dyplomacją). Autorzy instrukcji charakteryzują różne kategorie in-

spiracji, jej metody i techniki 18 , wreszcie zasady „akcji inspiracji polityczno-wojskowej” (pro-

wadzonej pod kierunkiem ministra spraw zagranicznych) 19 .

Najważniejsza była jednak następująca deinicja: „[...] zasadą [...] każdego oicera wywia-

dowczego [...] jest świadomość, iż [...] uderzenie jest najlepszą obroną. Ograniczenie się w pra-

15 Zob. Siekriety polskoj politiki ..., [Jakow] Agranow, zastępca szefa NKWD, do Stalina [1935], s. 33.

16 Siekriety polskoj politiki... , Analiza polityki wewnętrznej i zagranicznej Polski, [sierpień–wrzesień 1936],

s. 79–83, 85, 88, 91.

17 Np. H. Bułhak, Polska – Francja. Z dziejów sojuszu 1933–1936 , Warszawa 2000, s. 18–30.

18 AIPN 01299/1034, „Inspiracja i aktywność jako metody nowoczesnego wywiadu”, Warszawa, 1 V 1926 r., k. 14–20.

19 AIPN 01335/182, Inspiracja – metoda działania organów wywiadu i kontrwywiadu (Wybór materiałów Oddziału

II Sztabu Głównego z lat 1926–1929) , Warszawa 1962; z jednej z publikowanych tutaj instrukcji wynika, że „akcja

inspiracji polityczno-wojskowej winna być każdorazowo uzgadniana z Min[isterstwem] Spraw Zagranicznych”; mi-

nister spraw zagranicznych miał też opracowywać „plan inspiracji politycznej i potrzeb”, ibidem , k. 86.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: