K. Liedel.doc

Krzysztof Liedel

Paulina Piasecka

Ochrona obywateli i instytucji publicznych
przed atakami terroryzmu i przemocy - poradnik

Wprowadzenie

Terroryzm międzynarodowy jest zjawiskiem, które od dawna towarzyszy państwom Europy i całego świata. Jednak dopiero ataki na World Trade Center, na londyńskie metro
i madryckie pociągi sprawiły, że jest silnie obecny w świadomości nie tylko osób i instytucji odpowiedzialnych za bezpieczeństwo państw, ale także ich obywateli.

         Terroryzmu jest przede wszystkim tak skonstruowaną metodą osiągania celów politycznych, aby wywoływać dalekosiężne skutki, m.in. psychologiczne. Podstawowym narzędziem, którym się posługuje, jest przemoc lub groźba jej użycia. Rzadko właściwym celem ataku terrorystycznego są osoby, które są pokrzywdzone w trakcie jego przebiegu. Podstawowym celem oddziaływania są ludzie, którzy atak obserwują. Jak stwierdził jeden ze znawców zagadnienia: atak terrorystyczny jest to swoisty teatr i tylko dla widzów funkcjonuje.

Obywatele kraju, który bierze aktywny udział w działaniach koalicji antyterrorystycznej, powinni zdawać sobie sprawę z istniejącego zagrożenia. Dotyczy to także Polaków. Przyswojenie wiedzy o tym, jak się zachować podczas zamachu terrorystycznego, może uratować życie wielu osób. Autorzy poradnika mają nadzieję, że w praktyce Czytelnicy nigdy nie zostaną zmuszeni do korzystania z zawartych w nim rad i zaleceń.

Autorzy, opracowując poradnik, skorzystali z materiałów udostępnionych przez wiele instytucji i organizacji, które posiadają doświadczenie w kształtowaniu właściwych mechanizmów zachowań w sytuacjach zagrożenia i sytuacjach kryzysowych. Wśród nich znalazły się m.in.: Departament Stanu i Departament Obrony Stanów Zjednoczonych, międzynarodowe organizacje pozarządowe, misje pokojowe i misje wsparcia, instytucje akademickie (np. Idaho State University), Ministerstwo Spraw Zagranicznych Wielkiej Brytanii, Międzynarodowy Komitet Czerwonego Krzyża.

1. Terroryzm – najważniejsze informacje
o zagadnieniu

1.1. Definicje terroryzmu

      Terror nie jest zjawiskiem nowym. Towarzyszy on od wieków zbiorowościom ludzkim. Termin terror wywodzi się z języka łacińskiego i oznacza „stosowanie przemocy, gwałtu, okrucieństwa w celu zastraszenia kogoś”[1]. Zaś „oddziaływanie za pomocą strachu, gwałtu, represji, groźby, stosowania terroru wobec kogoś, prześladowania” nazywane jest terroryzowaniem[2]. Jednakże w miarę rozwoju społecznego zbiorowości ludzkich ta forma oddziaływania rozszerza swój zakres podmiotowy i przedmiotowy. Początkowo terroryzm był narzędziem władzy służącym utrzymaniu poddanych w posłuszeństwie. Obecnie staje się środkiem oddziaływania wąskich grup ludzi na państwa, organizacje i społeczność międzynarodową. W dobie globalizacji zjawisko, określane nazwą terroryzmu stało się problemem o międzynarodowym znaczeniu. Terroryzm, bowiem pociąga za sobą coraz poważniejsze konsekwencje działań, za które zmuszone są płacić społeczeństwa niebędące stroną konfliktu.

Działalność terrorystyczna stanowi zagrożenie nie tylko dla życia i własności poszczególnych jednostek. Jest poważnym problemem współczesnego świata, gdyż
z uwagi na swoją istotę może zagrażać porządkowi społecznemu, stosunkom międzynarodowym a przy zastosowaniu środków masowej zagłady wręcz istnieniu ludzkości. Dlatego też terroryzm uznaje się za akt gwałtu o znaczeniu międzynarodowym.

Pomimo uznawania terroryzmu za istotny problem międzynarodowy nie udało się dotąd osiągnąć na forum międzynarodowym porozumienia w sprawie prawnego określenia tego pojęcia.

W literaturze przedmiotu występuje około 200 definicji terroryzmu. Federalne Biuro Śledcze (FBI) za terroryzm uznaje bezprawne użycie siły lub przemocy wobec osób lub mienia, w celu zastraszenia lub wywarcia przymusu na rząd, ludność cywilną albo część wyżej wymienionych, co zmierza do promocji celów politycznych lub społecznych.[3] Departament Obrony USA stwierdza natomiast, że terroryzm to „bezprawne użycie – lub groźba użycia – siły czy przemocy wobec osoby lub mienia, by wymuszać lub zastraszać rządy czy społeczeństwa, często dla osiągnięcia celów politycznych, religijnych lub ideologicznych”.[4]

Z punktu widzenia walki z terroryzmem i ochrony przed nim, najsłuszniejsze jest stosowanie definicji funkcjonalnej, odnoszącej się do realnego wpływu zjawiska terroryzmu na rzeczywistość społeczną.

Brak definicji terroryzmu, przyjmowanej powszechnie na arenie międzynarodowej, stanowi bardzo poważny problem w walce z tym zjawiskiem. Terroryzm jest, bowiem podobny do walki narodowowyzwoleńczej, którą prawo międzynarodowe uznaje za legalną formę realizacji prawa narodów do samostanowienia. Bez obowiązującej definicji terroryzmu nie można jednoznacznie określić, jakie działania należy uznać za nielegalne i zwalczać je, a jakie stanowią dopuszczalna formę walki politycznej. Przyczynami nie przyjęcia powszechnej definicji terroryzmu na gruncie prawa międzynarodowego są:

1)     swobodne i zależne od swych interesów interpretowanie przez państwa pojęcia terroryzmu,

2)     rozbieżność stanowisk państw rozwijających się i rozwiniętych na kwestię oceny działań grup stosujących metody terrorystyczne w walce narodowowyzwoleńczej,

3)     rozbieżność państw w ocenie stopnia zagrożenia tym zjawiskiem dla swojego bezpieczeństwa,

4)     prowadzenie przez państwa polityki podejmowania bardziej zdecydowanych działań wobec terroryzmu dopiero po spektakularnych aktach terroru (polityka last outrage).[5]

Analiza dorobku naukowego w zakresie zjawiska terroryzmu pozwala na stwierdzenie, że terroryzm:

• jest nieodłącznie polityczny, jeżeli chodzi o cele i motywacje;

• jest tak zaplanowany, by nieść dalekosiężne reperkusje psychologiczne wykraczające poza bezpośrednią ofiarę czy cel;

• jest stosowany przez organizacje o dającej się zidentyfikować hierarchii przywódczej czy o konspiracyjnej strukturze komórek, której członkowie nie noszą mundurów ani znaczków identyfikacyjnych;

• jest dokonywany przez ugrupowanie subnarodowe albo twór niepaństwowy;

• stosuje przemoc, albo – co równie ważne – grozi jej zastosowaniem.[6]

Powyższa formuła terroryzmu wyraźnie akcentuje na pierwszym miejscu jego polityczny charakter. Sedno, bowiem terroryzmu stanowi zamiar sprawcy i cel, do jakiego on dąży. Analiza zamiaru sprawcy (sprawców) i jego celu pozwala na odróżnienie terrorystów od innych przestępców, a terroryzmu od innych form zbrodni, przestępstw czy różnorodnych negatywnie ocenianych zjawisk społecznych. W literaturze przedmiotu w zasadzie nie zalicza się do terroryzmu aktów o charakterze kryminalnym i walki ruchów narodowowyzwoleńczych.

1.2. Cele terroryzmu

              Celem terroryzmu jest wzbudzenie strachu i zdobycie za jego pomocą dominacji oraz kontroli nad obserwatorami aktu terrorystycznego.[7] Konieczność dotarcia do „publiczności”, a nie tylko do bezpośrednich ofiar zamachu, wymaga od terrorystów takiego zaplanowania ataku, by przyciągnąć uwagę telewizji, prasy i radia. Stąd media stają się przekaźnikiem żądań terrorystycznych i prezentacji głoszonych poglądów przez ugrupowania terrorystyczne, a ponadto służą demonstracji (podobnie jak i ataki) siły tych ugrupowań.[8] Z kolei dla mediów informacje o akcie terroryzmu stanowią wiadomość sensacyjną i przyciągającą uwagę.

              Zainteresowanie mediów aktem terrorystycznym nieraz negatywnie wpływa na podejmowane działania zapobiegawcze. Może nawet znacznie utrudnić przeprowadzenie akcji służb antyterrorystycznych. Sytuacje takie wynikają z celowego działania mediów, lecz ze sprzeczności celów między środkami przekazu (dążącymi do jak najszybszego przekazania wiadomości), a instytucjami zapewniającymi porządek publiczny, (dla których tajność działań jest warunkiem powodzenia działań antyterrorystycznych). Ponadto media prezentując zdobyte przez siebie informacje skracają czas potrzebny rządom i administracji na podejmowanie decyzji i reakcje na akty terrorystyczne. Szybkie i powierzchowne informowanie społeczeństwa, nazywane „syndromem CNN”, oraz komentowanie tych informacji wytwarza swoistą presję mediów na rząd, by jak najszybciej zareagował czy przedstawił plan działania. Takie funkcjonowanie mediów powoduje, że działania podejmowane przez władze pod silną presją często okazują się pochopnymi lub błędnymi, jak również składane wtedy deklaracje ograniczają władzom pole manewru i trudno potem się
z nich wycofać. Wywołana przez media koncentracja uwagi społeczeństwa na akcie terrorystycznym wymusza na politykach podjęcie rozmów z terrorystami, a to z kolei jest ich sukcesem, bo pozwala im wymusić ustępstwa władz.[9] W efekcie rośnie poczucie zagrożenia w społeczeństwie oraz poczucie bezsilności władz państwowych wobec zaistniałej sytuacji.

Terroryzm zmierza do wywołania:

● celu pierwotnego (głównego), którym jest zmuszenie do pożądanych – z punktu widzenia terroryzmu – zachowań rządu, przedstawicieli władzy lub określonej populacji: grupy społecznej, klasy, partii albo jednostki;

● celu instrumentalnego (ubocznego, pośredniego) stanowiącego techniczny środek realizacji celu głównego (cel ten osiągany jest poprzez różne sposoby atakowania dóbr pozostających pod ochroną prawa).

W każdym ataku terrorystycznym cele te są precyzowane. Cel pośredni osiągany jest zazwyczaj poprzez zachowania przestępne skierowane na człowieka, rzecz lub środowisko.

Natomiast cel pierwotny może przyjąć jedną z następujących postaci:

a)     uzyskanie ustępstw lub korzyści, takich jak wypłacenie okupu, zwolnienie więźniów lub publikacja orędzia terrorystów;

b)     „reklamy” – terroryści chcą zwrócić uwagę świata na sprawę, o którą walczą, aby skupić na sobie jak największe zainteresowanie; z tych powodów ich akcje przeprowadzane są w sposób spektakularny, są odpowiednio wyreżyserowane, tak by mogły się stać teatrem dla tych, którzy będą je oglądać lub czytać o nich reportaże;

c)      siania niepokoju i zamętu, demoralizacji społeczeństwa i załamania istniejącego ust...