BY Hulecki D., Pauhroszy litouskija Żyhimonta Staroha - nowaje w pytanniach wywuczennia i klasyfikacyi, Bankauski wiesnik, nr [357] 2006.pdf - Numizmatyka - Romaniek

Банкаўскi веснiк, КАСТРЫЧНIК 2006

çìåIáåÄíõäÄ

П аўгрошы літоўскія

новае ў пытаннях

вывучэння і класіфікацыі*

ÑÁÏiÚ˚ ÉìãÖñäI

ëﬂ·‡ ÅÂÎ‡ÛÒÍ‡„‡

ÌÛÏiÁÏ‡Ú˚˜Ì‡„‡ Ú‡‚‡˚ÒÚ‚‡

адзначалася ўнiкальнай для тага-

часнае Эўропы трываласцю i зруч-

насцю для разлiкаў. Нажаль, гэ-

тая сыстэма ўжо за часоў Жыгi-

монта Старога аказалася пад паг-

розай знiкнення дзеля iмкнення

польскiх вярхоў, а разам з iмi i

ўсё болей i болей заангажаванага

ў польскiя iнтарэсы караля i вя-

лiкага князя, да ўсталявання адзi-

нае супольнае сыстэмы грашовых

намiналаў на ўсiх землях Поль-

шчы i ВКЛ.

Тым не менш монаметалiчная

дзесяцiчная сыстэма Вялiкага

княства Лiтоўскага здолела праiс-

наваць у нязменным выглядзе бо-

лей чым да канца кiравання Жы-

гiмонта, а яе асноўны прадукт —

паўгрошы панавалi ў абарачэннi

нашай краiны яшчэ доўгi час, сус-

тракаючыся ў скарбах ажно да па-

ловы XVII стагоддзя.

Гэтыя манеты былi адносна до-

бра даследаваныя ўжо ў пазамiну-

лым стагоддзi, хаця iм i не надава-

лася вялiкага значання. Ажно да-

гэтуль не iснуе падрабязнае кла-

сыфiкацыi i раскладу па рэдчынi

тыпаў iх штэмпеляў паводле вары-

янтаў малюнку i легендаў (за вы-

няткам далёка няпоўнае працы

Януша Курпеўскага [1]), не развя-

занае пытанне ўмоўных абазна-

чэнняў на паўгрошах. Першыя

спробы па iканаграфiчным выраз-

неннi гербаў ВКЛ i Ягайлавiчаў

былi зробленыя аўтарам [2] у рам-

ках прэзентацыi на Вiленскай ну-

мiзматычнай канферэнцыi ў 2006

годзе.

Дачасныя класыфiкацыi ката-

логавага тыпу грунтавалiся на

канстатаваннi датаў, колькасцi

кропак у канцох легендаў, вары-

янтаў напiсання лiчбаў i легендаў,

зрэдчасу — пазавыяўных знакаў.

Адсутнасць заканамернасцяў у ва-

рыяцыях гэтых элементаў тлума-

чылася недастатковасцю матар’я-

лаў альбо не трактавалася ўвогу-

ле. Здымкi рэдкiх падтыпаў амаль

не публiкавалiся, што прыводзiла

да паўтарэння памылак ад выдан-

ня ў выданне. Гэтак, Станiслаў

Саяўскi i Дамiнiк Каўбрыс у сваiм

каталозе [3] паўтарылi памылку

ўраджэнца Мiншчыны графа Эме-

рыка Гутэн-Чапскага [4] ў дачы-

неннi да паўгрошаў 1509 года.

Апошнi аднатаваў у сваёй публiка-

цыi шэраг варыянтаў з вялiкiм ну-

лём у даце (1509) i шэраг варыян-

таў з малым (1509). Насамрэч, у

практыцы нуль заўсёды аднолька-

вы для ўсiх манетаў гэтага года.

Адлi трэба прызнаць, што некато-

рыя аўтары ўсё ж такi наваж-

валiся выкiдаць з сваiх каталогаў

падазроныя i малаверагодныя ты-

пы, грунтуючыся на собскiм до-

сведзе.

На сённяшнi дзень расклад па

рэдчынi ў поўнай меры праводзiў-

ся толькi ў адносiнах да даты вы-

бiцця манетаў. Найбольш даклад-

на ступенi рэдчынi паўгрошаў па

гадох былi вызначаныя Яўгенам

Іваноўскiм i Робэртам Дучысам

[5], што пацвярджаецца практыч-

нымi звесткамi пра скарбы, вялi-

кую долю ў якiх складалi гэтыя

манеты ( таблiца 1 ). Для пабудовы

таблiцы ўзятыя зборныя дадзеныя

пра знаходкi паўгрошаў Жыгiмон-

та Старога на тэрыторыях Украi-

ны, Беларусi i Польшчы, апублi-

каваныя праз Андрэя Мiкалайчы-

ка [6], а таксама тыя скарбы, улу-

чаныя ў апрацаванне Яўгена Іва-

П аўгрошы Вялiкага княства

Лiтоўскага XVI стагоддзя пакiну-

лi вялiкi след у грашовым абара-

чэннi нашае дзяржавы. Яны ста-

лiся галоўным аплотам iснавання

адметнае вялiкалiтоўскае манет-

нае сыстэмы, якая нарадзiлася

яшчэ ў канцы XIV стагоддзя i

* Друкуецца на мове прадстаўленага аўтарам арыгiнала з захаваннем стылю i арфаграфii.

Жыгімонта Старога:

í‡·Îiˆ‡ 1

Колькасць i адсоткi паўгрошаў Жыгiмонта Старога

ў буйных скарбах

åiÍ‡Î‡È˜˚Í ëÍ‡· 27 1 ëÍ‡· 35 ëÍ‡· 43 ëÍ‡· 49 ëÍ‡· 52 ëÍ‡· 53 ëÍ‡· 62 ëÍ‡· 72 ñ‡ÎÍ‡Ï F

¯Ú. % ¯Ú. % ¯Ú. % ¯Ú. % ¯Ú. % ¯Ú. % ¯Ú. % ¯Ú. % ¯Ú. % ¯Ú. %

1508

0,22

0,07

0,5

1509

108

11,9

8,57

8,9

7,69

6,21

12,6

13,2

8,6

285

9,65

1510

10,4

9,42

10,5

12,3

11,6

10,3

15,8

7,41

10,9

303

10,3

1511

10,8

6,4

9,95

7,69

5,81

8,28

6,32

11,6

7,47

253

8,57

1512

116

12,7

122

14,7

12,6

12,3

12,8

12,4

15,8

6,35

379

12,8

1513

131

14,4

15,2

16,9

9,3

13,1

10,5

13,2

12,4

387

13,1 100

1514

10,3

9,42

14,1

9,23

5,81

5,26

9,52

9,28

290

9,82

1515

3,51

4,35

2,62

4,62

5,81

3,45

3,16

3,7

3,62

112

3,79

1516

0,55

1,81

0,52

2,33

0,69

2,11

0,53

0,68

1,02

7,8

1517

2,2

1,57

0,52

2,33

2,07

1,05

2,12

1,13

1,66

1518

3,06

5,43

3,14

1,54

9,3

0,69

1,05

2,65

4,07

113

3,82

1519

3,44

5,19

3,14

4,62

8,14

4,83

3,16

5,82

7,24

143

4,85

1520

4,69

4,71

1,05

3,08

8,14

6,21

7,37

2,12

4,07

131

4,43

1521

3,54

3,99

4,19

1,54

3,49

2,76

2,11

2,65

4,07

106

3,6

1522

1,87

2,54

1,57

6,15

1,38

1,06

2,49

2,03

1523

1,54

2,05

1,57

1,54

3,49

2,76

1,05

0,53

2,26

1,83

1524

0,44

1,33

3,08

1,16

1,05

0,45

0,71

5,4

1525

0,44

1,09

1,54

1,06

1,81

0,81

6,2

1526

1,1

0,72

0,52

1,54

0,68

0,71

5,4

1527

0,11

0,6

1,05

1,54

2,33

1,05

0,68

0,51

3,9

1528

0,33

1,09

0,52

0,69

0,53

0,68

0,61

4,7

1529

0,11

0,23

0,07

0,5

Не вы-

значаных

154

5,22

Разам

911

828

191

145

189

442

2952

Тут i далей у таблiцы нумар скарбу паводле [7].

Банкаўскi веснiк, КАСТРЫЧНIК 2006

çìåIáåÄíõäÄ

ноўскага [7], у якiх было знойдзе-

на не меней за 50 паўгрошаў. Як

мы бачым, агульная тэндэнцыя

даволi стабiльная. Каэфiцыэнт

часцiнi сустраканасцi, паказаны ў

апошнiм слупку F, атрыманы як

адсотак ад дзялення колькасцi

апiсаных паўгрошаў дадзенага го-

да на колькасць паўгрошаў, дата-

ваных найбольш часта сустрака-

ным годам (1513 — 387 штук), i

таму для гэнага году складае 100.

Каэфiцыэнты засталых датаў да-

кладна паўтараюць ацэнкi пагадо-

вае рэдчынi Іваноўскага [5], дзе

ступеням U i RRRR адказвае F<1,

RRR — Fє(1;7], RR — Fє(7;20], R

— Fє(20;50], без пазнакi рэдчынi

— Fє(50;100]. Невызначанай за-

сталася дата больш як 5 адсоткаў

манетаў.

Таблiца яскрава дэманструе,

што павелiчэнне тэмпаў бiцця паў-

грошаў у 1512—1513 гадох у па-

раўнаннi з папярэднiмi гадамi ад-

былося не ў 3 разы, як падлiчыў

Мар’ян Гумоўскi [8], а толькi на

30—40 адсоткаў. Нават улiчваючы

няпоўнасць нашых дадзеных, та-

кую вялiкую рознiцу можна пат-

лумачыць тым, што Гумоўскi зы-

ходзiў з прыбыткаў каралеўскага

скарбцу не толькi ад мынцы, але i

з iншых жаролаў, i палiчыў iх усе

толькi за мынцавыя.

Калi з датамi ўсё больш-менш

ясна, дык мала хто звяртаў раней

увагу на эвалюцыю выяваў Пагонi

i Арла на працягу ўсяго перыяду

выбiцця паўгрошаў. Але ж у су-

купнасцi з аналiзам змены шрыф-

тоў i памылак гравiроўкi i выбiц-

ця класыфiкацыя выяваў дае вы-

чарпальны метадычны матар’ял

для даследнiкаў i працаўнiкоў му-

зеяў, што звядзе колькасць неат-

рыбутаваных манетаў да мiнiму-

му. Да таго ж, паглыбленне ў iка-

награфiю манетаў можа адкрыць

нам новыя факты i разуменне пра-

цэсаў, якiя адбывалiся ў Вiлен-

скай мынцы ў пачатку XVI ста-

годдзя. Гэта няпросты, але неаб-

ходны шлях, бо пiсьмовых жаро-

лаў пра яе дзейнасць захавалася

вобмаль.

Найбольш каштоўным з iх ёсць

лiчбазданне аб даходах мынцы з

1510 года. Яно адзiнае, з якога мы

можам ацэньваць наклад манетаў.

У 1514 годзе лiчбазданне па мын-

цы было аб’яднана ў комплекснае

паквiтаванне “всих пожитков до

скарбу прыходячих” [9] за два з па-

ловай гады. У адзiнаццатай кнiзе

метрыкi ВКЛ [10] ёсць таксама

згадка пра тое, што “...потом лета

Божего тисяча пятсотъ шостогона-

десят м(есе)ца июня осмогонадцать

дня, ..., в середу давал намъ личбу

вышеиреченыи подскарбии нашъ

земъскии, пан Аврамъ Езофовичъ

перед всими паны радами нашими

у Вилне...”. Гэткая прадстаўнiчая

камiсiя, што прымала рахункi ў

падскарб’я, сведчыць аб дзяржаў-

ным узроўнi падзеi. І хаця ў гэтым

дакуменце не кажацца наўпрост

пра характар лiчбаздання, можна

прыняць, што яно мела такi ж са-

мы комплексны характар, як i вы-

шэйзгаданае з 1514 года. Да таго ж

дата прыйма выбудоўвае лагiчны

ланцуг з амаль 2,5-гадовых адцiн-

каў часу (03.10.1511 — 06.03.1514

— 18.06.1516). Гэты тэрмiн, ува

ўмовах палiтычнае стабiльнасцi i

знаходжання мынцы фактычна ў

адных руках (Ульрыка Гоза) ў часе

ўсяе эмiсii паўгрошаў, мог наагул

заставацца нязменным да пачатку

1529 года. Гэткае прыпушчэнне

выглядае праўдападобна, але яшчэ

вымагае простых цi ўскосных да-

кументальных пацверджанняў.

Такiм чынам, адцiнкi часу памiж

перакантрактаваннямi i лiчбаздан-

нямi маглi выглядаць гэтак: канец

1510 года — пачатак 1514 года —

канец 1516 года — пачатак 1519

года — канец 1521 года — пачатак

1524 года — канец 1526 года — па-

чатак 1529 года. Іканаграфiчныя

змены штэмпеляў не супярэчаць

гэткай перыядызацыi, а пры яе па-

цвярджэннi i дэталiзацыi яна мо-

жа стаць ключом да расшыфроўкi

сэнсу ўмоўных абазначэнняў на

разгляданых манетах.

Раней [2] было вызначана 9 вы-

разна адрозных тыпаў выявы Па-

гонi i 8 тыпаў выявы Арла, а так-

сама шэраг iх падтыпаў. Не выклi-

кала сумневаў, што пры далей-

шым даследваннi будуць адкры-

тыя новыя iканаграфiчныя падты-

пы, а магчыма, й тыпы. Гэтак i ад-

былося — ужо неўзабаве аўтар су-

тыкнуўся з манетай, якая мае не

апiсаны раней падтып Пагонi 3b

(4b у новай класыфiкацыi). Блi-

жэйшае азнаямленне з якаснай

выявай унiкальнага паўгроша

1508 года паказала, што ўсе яго-

ныя элементы вартыя выдзялення

ў асобную групу. Дзеля палягчэн-

ня далейшых пошукаў разгледзiм

тут адметныя рысы кожнае вы-

явы.

ßÍ‡Ì‡„‡Ù¥˜Ì˚ﬂ Ú˚Ô˚

è‡„ÓÌ¥ È ÄÎ‡ Ì‡ Ô‡Ÿ„Ó¯‡ı

Ü˚„¥ÏÓÌÚ‡ ëÚ‡Ó„‡

Першы тып Пагонi вядомы з

узорнага паўгроша 1508 года. Ма-

нета, верагодна, была пробная, i

ўсе яе выявы i шрыфты заўважна

розняцца ад якiх-кольвек пазней-

шых.

З 1509 па 1516 год з зусiм не-

вялiкiмi зменамi ўжываецца

тып 2: вершнiк не мае похвы для

меча, а мае круглую астрогу, як i

ў тыпе 1 (насамрэч магло б падац-

ца, што астрогi няма наагул, але

нягледзячы на тое, што часам яна

таўсцейшая за саму нагу вершнi-

ка, гэта не пятка, а менавiта аст-

рога, што вiдаць пры значным па-

велiчэннi выявы добра захаваных

манетаў. Да таго ж Юры Бохан

[11] натуе, хаця i як вынятак, та-

кi выгляд астрогаў пад тыпам

III(A). Падобна, што разьбяр гэтае

матрыцы наследаваў тыпу 1 (меў

яго перад вачыма). Нягледзячы на

не цалкам дакладнае паўтарэнне,

атрымалася вельмi якасная вы-

ява. Падтып 2а выдзелены праз

наяўнасць колца на рукаёмцы ме-

ча. Такi падтып сустракаецца ў

1509—1510 гадох.

Вядома i адзiная манета 1512

года, Пагоня ў якой мае зоркавiд-

ную астрогу [12]. Пры цалкам

выкшталчаным паўтарэннi iншых

рысаў дызайну тыпу 2 яна выдзя-

ляецца вiдавочна нiзкай пробай.

Гэтая манета можа адносiцца да

тагачасных фальшэрстваў, хоць,

магчыма, i мынцавага паходжан-

ня. Таму да з’яўлення другое гэт-

кае манеты, якая б не выклiкала

падазрэнняў, было пастаноўлена

не ўлучаць яе ў класыфiкацыю.

Банкаўскi веснiк, КАСТРЫЧНIК 2006

çìåIáåÄíõäÄ

Зусiм новыя тыпы (4а, 5) з’яў-

ляюцца ў 1517 годзе. Больш за

тое, яны характэрныя амаль толь-

кi й вылучна яму. Хiба тып 4 паў-

тараецца ў 1518 годзе. Усе яны

выступаюць на познегатычных ма-

нетах i маюць зоркавiдныя астро-

гi. Для тыпу 4 характэрна выка-

рыстанне простых лiнiяў, несувы-

мернае патаўшчэнне тулаваў каня

й чалавека блiжэй да галавы i ка-

Тып 3 сустракаецца ў некато-

рых паўгрошаў 1509 года. Ён вы-

дзелены нядаўна [12], нягледзячы

на iстотныя адрозненнi ад тыпу 2.

Найвялiкшая з iх — наяўнасць по-

хвы для меча. Штэмпелi з гэтым

тыпам часта адзначаюцца таксама

адзiнкавымi колцамi ў якасцi

раздзяляльнiкаў замест звыклага

для паўгрошаў Жыгiмонта Старо-

га двухкроп’я.

роткi меч. Конь падтыпу 4a мае аз-

добу ў выглядзе чыста драконаў-

скiх шыпоў на хвасце. У падтыпе

4b бракуе астрогi.

Тып 5 — больш кампактная i

найлепш упiсаная ў кола выява

Пагонi, без недарэчнасцяў тыпу 4.

Падтып 5a ўпершыню з 1510 года

iзноў мае колца на рукаёмцы меча.

Яўген Іваноўскi [5] натуе i

паўгрош 1517 года, дзе вершнiк

мае тарчу. Нажаль, на гэты мо-

мант, нават з дапамогай аўтара, не

ўдалося знайсцi чагосьцi падобна-

га ў жаднай калекцыi, але новае

з’яўленне гэтае рэдкае манеты не

вылучана.

Тып 6 звязаны з познегатыч-

ным дызайнам паўгроша 1518 го-

да, а таксама рэнесансавымi

1519—1522 гадоў. Характэрныя

асаблiвасцi: зоркавiдная астрога,

тоўстыя пярэднiя ногi каня з па-

раўнальна вялiкiм радыюсам загi-

ну, заднiя ногi каня выяўленыя

пад невялiчкiм кутом адна да дру-

гое, меч даволi кароткi (галава

дзелiць яго не болей як 1:2). Пад-

тып 6a не мае астрогi.

Банкаўскi веснiк, КАСТРЫЧНIК 2006

çìåIáåÄíõäÄ

дыюс загiну, яны тоншыя, а

заднiя складзеныя разам. Вядомы

такi штэмпель i з 1521 года.

У 1522 годзе апошнi раз трап-

ляецца выява тыпу 6, а на замену

прыходзiць тып 9 — падобны па

ўласцiвасьцях да тыпу 8, але на-

шмат больш ахайна зроблены, ло-

каць вершнiка пазначаны акурат-

10a

10b

У 1518 годзе апошнi раз Паго-

ня выяўляецца з похвай у тыпе 7.

Характэрнае тут i вялiкае разыхо-

джанне пярэднiх ног каня.

Сярод рэнесансавых штэмпе-

ляў 1519 года, шмат з якiх мес-

цяць выяву Пагонi тыпу 6 цi 6a,

нярэдка трапляюцца i новыя вы-

явы — тыпу 8. Пярэднiя ногi каня

на гэткiх манетах маюць малы ра-

ным i прыгожым колцам. У пад-

тыпе 9а ёсць яшчэ i два колцы на

коневым азадку.

Праiснаваўшы год, тып iзноў

змяняецца, i назусiм. Дзесяты, i

апошнi iканаграфiчны тып Паго-

нi мае, як i раней, складзеныя ра-

зам заднiя ногi каня i тонкiя пя-

рэднiя, але з вялiкiм радыюсам

загiну. Плячо адзначанае малень-

BY Hulecki D., Pauhroszy litouskija Żyhimonta Staroha - nowaje w pytanniach wywuczennia i klasyfikacyi, Bankauski wiesnik, nr [357] 2006.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: