Szkoła bez lęku. Argumenty, nr 42(436), 1966.pdf

http://autonom.edu.pl

Mazur Marian, 1966, Szkoła bez lęku . Argumenty, nr 42 (436), rok X, 16 października,

Warszawa, s. 5 i 10. Z cyklu „O szkole cybernetycznie”.

Zeskanował i opracował Mirosław Rusek ( mirrusek@poczta.onet.pl ).

Na sali sądowej znajdowali się sami oskarżeni – obecność publiczności nie była

przewidziana. W pewnej chwili wszedł do sali nobliwie wyglądający pan i powiedział do

oskarżonych: Jestem waszym adwokatem. Przyznajcie mi się szczerze do wszystkiego, gdyż

tylko wtedy będę mógł wam pomóc . Po wysłuchaniu zwierzeń oskarżonych powiedział:

Przestałem być waszym adwokatem, staję się zaś waszym prokuratorem . Po przesłuchaniu

oskarżonych i sporządzeniu aktu oskarżenia odezwał się jeszcze raz: A teraz jestem waszym

sędzią i wydam sprawiedliwy wyrok .

Takiej parodii sądownictwa nie ma w żadnym sądzie. Ale coś w tym rodzaju odbywa

się codziennie we wszystkich szkołach. Najpierw nauczyciel–adwokat spieszy uczniom

z pomocą objaśniając im nową lekcję, a nawet dopytuje się, czy może ktoś czegoś nie

zrozumiał; gdy się tacy znajdą, udziela im wyjaśnień. Nazajutrz ta sama osoba, ale już jako

nauczyciel–prokurator, zadaje uczniom wnikliwe pytania zmierzające do zdemaskowania ich

niewiedzy, po czym, jako nauczyciel–sędzia, stawia stopień.

Niektórzy młodzi uczniowie, a więc jeszcze naiwni, dają się nabierać na nauczyciela–

adwokata i przyznają się, że nie wszystko zrozumieli (zdarza się to na lekcjach fizyki lub

matematyki). Nauczyciel powtarza objaśnienia, po czym już tylko do „wychylających się”

zwraca się z zapytaniem, czy teraz wszystko jest dla nich jasne. Przeważnie nie jest jasne, bo

za drugim razem nauczyciel nie powiedział nic innego niż za pierwszym, ale nie rozumiejący

uczniowie tracą ochotę do szczerości, aby nie zarobić sobie na opinię tępaków. Co nie

przeszkadza, że następnego dnia nauczyciel-prokurator ich przede wszystkim wyrwie do

odpowiedzi.

Drugą nauczkę naiwny uczeń dostaje, gdy spróbuje dać do zrozumienia, że ocena

otrzymana od nauczyciela-sędziego wydaje mu się niesprawiedliwa. Szybko będzie mógł się

przekonać, że nie ma do czynienia z osobą nieomylną.

Rzecz jasna, uczeń to nie oskarżony, niemniej we wskazanej przeze mnie

„trójosobowej” roli nauczyciela wobec ucznia tkwi pewien element, z którego nauczyciele nie

zdają sobie sprawy.

Postaram się to objaśnić odwołując się do Pawłowa. Powszechnie znane są

eksperymenty, w których Pawłow wywoływał u psów skojarzenia widoku mięsa z dźwiękiem

dzwonka. W wyniku wytworzonego w ten sposób odruchu warunkowego sam dźwięk

dzwonka wystarczał, żeby pies zaczął przejawiać apetyt na mięso. Natomiast mało kto wie

o następującym

eksperymencie.

Pawłow

sporządził

dwie

plansze,

których

jedna

przedstawiała koło, druga zaś elipsę i nauczył psa, że gdy widać elipsę, to zaraz będzie mięso,

a gdy koło, to o mięsie mowy nie ma. W tym stanie rzeczy Pawłow zaczął stopniowo

pokazywać psu plansze z coraz szerszymi elipsami. Początkowo pies uważał, że elipsa wąska

czy nieco szersza to zawsze przecież elipsa, czyli zapowiedź mięsa. W końcu jednak elipsa

stała się tak szeroka, że pies stracił orientację, czy to, co mu się pokazuje, jest elipsą czy

kołem, a więc czy ma się nastawiać na otrzymanie mięsa czy nie. Wynikiem eksperymentu

było silne rozdrażnienie psa.

Uczeń w szkole znajduje się właśnie w roli takiego psa. W pewnym okresie zaczyna

on tracić orientację, czy nauczyciel jest jego sprzymierzeńcem, któremu można się zwierzać,

czy też przeciwnikiem, którego należy się strzec. Szereg przykrych doświadczeń skłania go

wreszcie do drugiego z tych przypuszczeń. Tu tkwi przyczyna znanego faktu, że z każdym

rokiem przebywania ucznia w szkole nauczyciel traci jego sympatię (co prawda, po latach

wspomina się z sentymentem szkołę i nawet najbardziej antypatycznych nauczycieli, ale jest

to tylko sentyment dla własnej odległej już młodości i wszystkiego co się z nią wiązało).

Utyskiwanie nauczycieli na trudności w zdobywaniu zaufania młodzieży wynikają

z niezrozumienia, że chcąc to zaufanie zdobyć nie można być na przemian elipsą i kołem.

Nauczyciel-prokurator, a zarazem nauczyciel-sędzia, to człowiek budzący lęk

i niechęć, a elementem utrzymującym te uczucia jest egzaminowanie w najszerszym tego

słowa znaczeniu (odpowiedzi ustne, wypracowania domowe i klasowe, egzaminy końcowe).

Egzaminowanie jest czynnością nauczycieli od tak dawna zakorzenioną, że w końcu

wszyscy przywykli do niej jak do czegoś nieuchronnego i oczywistego. Rozlegające się

nieraz głosy krytyki nie dotyczą egzaminowania w ogóle, lecz co najwyżej jednej z jego

postaci (potocznie zwanej właśnie „egzaminem”), przy czym najczęściej chodzi o egzaminy

maturalne, ale i w tym przypadku nie sięga się istoty sprawy lecz okoliczności

drugorzędnych, jak np. zakres egzaminu, sposób jego przeprowadzania (pisemny czy ustny)

itp.

Dopiero cybernetyka postawiła całe zagadnienie w zupełnie nowym świetle oraz

znalazła środki jego rozwiązania. Zanim przejdę do ich omówienia, chciałbym wymienić

mankamenty tradycyjnego egzaminowania. Można tu wymienić co najmniej pięć zarzutów.

Po pierwsze, szkoła wymaga stale od ucznia natychmiastowej gotowości do poddania

się egzaminowaniu. Gdy nauczyciel, wodząc wzrokiem po liście uczniów cedzi: a teraz... do

tablicy... przyjdzie... cała klasa zamiera w oczekiwaniu, kto będzie następnym delikwentem.

Gdy wreszcie padnie czyjeś nazwisko, reszta uczniów odpręża się z uczuciem ulgi. Również

zadania klasowe są najczęściej urządzane znienacka. Dopiero egzamin maturalny ma

przynajmniej tę kulturalną cechę, że jego termin jest zawczasu podawany do wiadomości

zdających. Doprawdy, czyżby nikt we władzach szkolnych nie zdawał sobie sprawy, że

utrzymywanie dzieci w ciągłym napięciu jest okrucieństwem? Niechby kto od dorosłych,

w pracy zawodowej, zechciał wymagać w każdej chwili gotowości do natychmiastowego

udzielenia żądanych informacji, i to bez możności posługiwania się dokumentami, notatkami

i innymi środkami pomocniczymi... Szkoła spekuluje na nieświadomości młodzieży w tym

względzie.

Po drugie, egzaminowanie odbywa się w sposób wyrywkowy, to znaczy, że o wiedzy

ucznia nauczyciel wnioskuje na podstawie sprawdzenia jej niewielkiego fragmentu. Na

zadanie wszystkich możliwych pytań nauczyciel nie ma czasu, a ponadto nie mógłby na tej

samej lekcji zadać tych samych pytań innym uczniom, skoro słyszeli oni dopiero co

odpowiedzi poprzednika. Oczywiście, pytanie pytaniu nierówne, toteż egzaminowanie

wyrywkowe jest obarczone ryzykiem znacznego błędu. Wprawdzie w skali całego roku

szkolnego wpływ przypadkowości maleje, ale nie zmienia to faktu, że dla ucznia

egzaminowanie go przez nauczyciela ma posmak loterii. Szkoda wynika stąd taka, że uczeń,

zamiast na zdobywanie wiedzy dla własnego dobra, nastawia się do zajęć szkolnych jak do

gry, w której przeciwnikiem jest nauczyciel i z której trzeba wyjść obronną ręką.

Po trzecie, zakres podlegający egzaminowaniu nie jest dokładnie określony.

W zasadzie od ucznia wymaga się znajomości informacji podanych w podręczniku, ale

między tym co wchodzi a tym co nie wchodzi w ich zakres jest mglista strefa pograniczna,

która dla egzaminowanego ucznia jest zawsze źródłem niepokoju i zdenerwowania.

W dodatku większość nauczycieli lubuje się w zadawaniu pytań z tej właśnie strefy, jak

gdyby w obawie, że zadawanie prostych pytań dotyczących głównych spraw przedmiotu nie

przyczyni egzaminowanemu trudności i wobec tego mija się z celem egzaminowania.

Po czwarte, w szkole nie przyznaje się uczniom prawa do wielokrotnego

odpowiadania z tego samego zestawu pytań. Jest w tym jakieś pomieszanie pojęć co do zadań

szkoły. Przecież nie o to chodzi, żeby egzaminowanie traktować jako turniej, w którym uczeń

ma coś do wygrania lub przegrania, lecz o doprowadzenie wiedzy ucznia do wymaganego

stanu, przy czym jest obojętne, czy stwierdzenie tego stanu nastąpi za pierwszym czy np. za

piątym razem. Jeżeli egzamin na samochodowe prawo jazdy lub egzamin pływacki można

powtarzać wiele razy aż do skutku, to nie widać powodów, dlaczego takie samo traktowanie

egzaminów miałoby być niemożliwe w szkole.

I wreszcie, po piąte, egzaminowanie w szkole jest głęboko niemoralne. Cóż bowiem

jest przedmiotem egzaminowania? Rzecz jasna, wiedza egzaminowanego ucznia. Ale wiedza

ta jest produktem dwóch czynników: starań nauczyciela i starań ucznia. A zatem

odpowiedzialność za ujemny wynik egzaminu powinna obciążać zarówno nauczyciela jak

i ucznia, a co najwyżej mogłaby być mowa o proporcjach rozdziału tej odpowiedzialności na

każdego z nich w konkretnych przypadkach. Tymczasem traktuje się sprawę tak, jak gdyby

tylko starania ucznia decydowały o jego wiedzy (przecież gdyby tak było naprawdę, to

nauczyciele byliby niepotrzebni). Co więcej, w razie ujemnych wyników wspólnego trudu

nauczyciela i ucznia konsekwencje w stosunku do jednego z tych wspólników wymierza

drugi wspólnik!

Wszystkie te trudności cybernetyka rozwiązała przez wprowadzenie tzw. nauczania

programowanego, opartego na posługiwaniu się maszynami uczącymi i maszynami

egzaminującymi.

Na temat nauczania programowanego istnieje już dość obszerna literatura 1) . Zajmuje

się ona rozmaitymi systemami nauczania programowanego, konstrukcją maszyn stosowanych

do tego celu i relacjonowaniem przeprowadzonych eksperymentów, toteż ograniczę się tylko

do omówienia wpływu, jaki ta metoda nauczania może wywrzeć na styl pracy w szkole.

Maszyna ucząca jest zaprogramowana w postaci dialogu między uczniem a maszyną.

W dialogu tym uczeń otrzymuje od maszyny pewną ilość wiadomości, pytania sprawdzające

opanowanie tych wiadomości przez ucznia, przy czym uczeń, odpowiadając na pytania, ma

możność upewnienia się, czy jego odpowiedzi są trafne. W porównaniu z nauczycielem

maszyny uczące mają wiele zalet. A więc program maszyny jest opracowany w sposób

metodyczny, wnikliwy i staranny przez zespół autorów o najwyższych kwalifikacjach

dydaktycznych. Dzięki temu program ten jest o wiele lepszy od toku lekcyjnego, jaki może

zapewnić nauczyciel z reguły improwizujący, nieraz zmęczony, niewyspany, niezdrów,

skłopotany sprawami osobistymi, niezdolny lub po prostu znudzony powtarzaniem tego

samego kursu przez wiele lat.

Posługując się maszyną uczącą uczeń jest aktywny przez cały czas, natomiast na lekcji

z nauczycielem jest przeważnie biernym słuchaczem.

Czytelnikom, którzy pragnęliby zapoznać się z podstawami nauczania programowanego, mógłbym zalecić

lekturę mojej publikacji „Nauczanie programowane”. Kwartalnik Pedagogiczny nr 1, 1964.

Przy nauczaniu lekcyjnym tempo pracy wyznacza nauczyciel, przy czym jest ono

dostosowane do uczniów o przeciętnych zdolnościach, toteż jest ono zbyt powolne dla

uczniów zdolnych, a zbyt szybkie dla mniej zdolnych. Lekcja taka dla zdolnych uczniów staje

się redundancją (powtarzaniem tych samych informacji) a dla mniej zdolnych szumem

informacyjnym (informacjami niezrozumiałymi), wskutek czego jedni i drudzy zaczynają się

nudzić i zabawiać czym innym, rozmawiać, zakłócać tok lekcji. Natomiast tempo pracy

z maszyną uczącą wyznacza sam uczeń. Nikt go nie popędza, ani nie hamuje, opanowując

szybko wiadomości zyskuje sporo wolnego czasu. Gdy ma trudności, może się zatrzymać nad

nimi dłużej, nikomu tym nie przeszkadzając. Okoliczność, że przy pracy z maszyną uczeń jest

stroną dyrygującą (a nie dyrygowaną jak na lekcji z nauczycielem) wyrabia w nim

samodzielność, poczucie odpowiedzialności i umiejętność koncentrowania uwagi.

Maszyna ucząca jest cierpliwa – jej program może być powtarzany tyle razy, ile uczeń

potrzebuje.

Maszyna ucząca nie objawia żadnych emocji, nie zżyma się gdy uczeń powoli

pojmuje przekazywane mu wiadomości, nie irytuje się, dzięki czemu nauczanie przebiega

w zupełnym spokoju. Również i uczeń nie ma tendencji do dąsania się, opryskliwości lub

złośliwości, bo przecież nie znalazłoby to u maszyny żadnego odzewu. Oprócz maszyn

uczących istnieją również maszyny egzaminujące, różniące się od maszyn uczących tym, że

nie podają żadnych wiadomości, a zawierają tylko same pytania, z kontrolą trafności

odpowiedzi. Zazwyczaj działanie ich polega na tym, że przy poszczególnych pytaniach uczeń

otrzymuje kilka (np. pięć) propozycji odpowiedzi i ma spośród nich wskazać (przez

naciśnięcie odpowiedniego przycisku) tę, którą uważa za trafną. W razie wskazania

odpowiedzi błędnej musi wskazać inną odpowiedź itd., aż do skutku; bez dojścia do

odpowiedzi trafnej blokada mechanizmu maszyny uniemożliwia uczniowi przejście do

następnego pytania. Maszyna egzaminująca jest wyposażona w licznik zliczający wszystkie

odpowiedzi (trafne i błędne) udzielone przez uczniów. Na przykład, jeżeli włożona do

maszyny taśma zawiera sto pytań, to w wyniku egzaminowania ucznia, który na każde

pytanie udzielił od razu trafnej odpowiedzi, licznik wskaże sto odpowiedzi. Na odwrót, jeżeli

uczeń nie potrafił odpowiedzieć na żadne pytanie (tj. na każde z nich dał cztery błędne

odpowiedzi, a więc pozostało mu tylko wskazać piątą, nareszcie trafną odpowiedź), to licznik

wskaże pięćset odpowiedzi. Wskazania licznika zawierają się więc między tymi skrajnymi

liczbami i stanowią zarazem ocenę wiadomości ucznia.

Maszyna egzaminująca pozwala sprawdzić, czy uczeń przyswoił sobie wszystkie

wymagane

wiadomości,

odróżnieniu

wyrywkowego

ich

sprawdzania

przy

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: