Majowie - grupa ludów indiańskich mówiących językami z rodziny maja, zamieszkujących pd.-wsch. Meksyk (płw. Jukatan i stan Chiapas), Gwatemalę, Belize i zach. Honduras; w węższym znaczeniu nazwę „Majowie” odnosi się wyłącznie do grupy zamieszkującej półwysep Jukatan (tzw. Majowie jukatańscy).
Majowie byli twórcami wysoko rozwiniętej cywilizacji, której początki sięgają okresu preklasycznego późnego (400 p.n.e.–250 n.e.), wg chronologii przyjętej dla kultur Mezoameryki. Okres wczesnoklasyczny (250–400 n.e.) charakteryzowało powstawanie miast (m.in. Tikal oraz Uaxactún) spełniających funkcje sakralno-administracyjnych, z monumentalnymi zespołami architektonicznymi. W okresie średnioklasycznym (400–700) wystąpiły lokalne kryzysy polit., w konsekwencji których w okresie późnoklasycznym (700–900) rozwinęły się style regionalne w architekturze i sztuce, a cywilizacja Majów osiągnęła swe apogeum. Pod koniec tego okresu w rejonie centrum doszło do załamania rozwoju cywilizacyjnego i opustoszenia miast. W okresie poklasycznym wczesnym (900–1200) pn. część Jukatanu znalazła się pod silnym wpływem kultury Tolteków ze środkowego Meksyku; najważniejszym miastem regionu pn. stało się Chichén Itzá; ok. 1200 utraciło ono supremację na rzecz Mayapán. Okres poklasyczny średni (1200–1450), trwający do upadku Mayapán, był okresem dekadencji i tarć politycznych między zwaśnionymi rodami arystokracji, władającymi licznymi, stosunkowo niewielkimi państewkami. Okres poklasyczny późny zakończył się wraz z podbojem hiszpańskim w XVI w., ale ostatnie niepodległe miasto-państwo Majów, Tayasal na jeziorze Petén Itzá w Gwatemali, zostało zdobyte dopiero w 1697r.
Główne osiągnięcia cywilizacji Majów w dziedzinie architektury stanowiły monumentalne zespoły przestrzenne, złożone ze świątyń na wysokich piramidach schodkowych, pałaców, tarasów, dziedzińców i kamiennych boisk do gry w piłkę, oraz zastosowanie w budownictwie tzw. fałszywego sklepienia; W dziedzinie sztuki — ozdoby ze stiuku, malowidła ścienne, rzeźby i płaskorzeźby z kamienia, drewna i kości, polichromowana ceramika oraz wyroby złotnicze. Majowie rozwinęli pismo hieroglificzne i dwudziestkowy system zapisu matematycznego, prowadzili obserwacje astronomiczne i posługiwali się precyzyjnymi systemami rachuby czasu. Po hiszpańskim podboju nastąpił całkowity upadek cywilizacji Majów; w okresie kolonialnym, a także po zdobyciu niepodległości przez Meksyk i inne kraje na pocz. XIX w., Majowie podejmowali wiele lokalnych zbrojnych prób odzyskania samodzielności politycznej (m.in. przez kilkadziesiąt lat, do przeł. XIX i XX w., utrzymywali kontrolę nad częścią terytorium Quintana Roo na Jukatanie).
Obecnie Majowie, w szerokim znaczeniu tej nazwy, stanowią w krajach zamieszkania przede wszystkim ludność wiejską, zajmującą się rolnictwem, hodowlą i rzemiosłem, które — zwł. tkactwo i garncarstwo — jest ważną częścią lokalnych przemysłów turystycznych; mówią ponad 20 językami i dialektami, większość posługuje się też językiem hiszpańskim; ich liczbę szacuje się na ok. 2 mln; w dużej mierze zachowali własną specyficzną kulturę.
Obecnie wszystkimi językami Majów posługuje się około 5 milionów ludzi.
Cywilizacja Majów – rozwinięta cywilizacja rolnicza i miejska, stworzona w czasach prekolumbijskich na obszarach Mezoameryki przez ludy z grupy językowej Majów.
Ponieważ większość współczesnej literatury majanistycznej wydawana jest w języku angielskim lub hiszpańskim, a jak dotąd nie utrwaliła się analogiczna polska terminologia fachowa, w tym artykule część ważniejszych terminów jest także podana w swym oryginalnym lub angielskim brzmieniu przy równoczesnym oznaczeniu ich kursywą. W taki sam sposób oznaczono terminy w językach Majów, nie będące imionami własnymi lub nazwami geograficznymi.
Region zamieszkany przez Majów dzieli się na trzy główne krainy historyczne:
+ Obszar Północny obejmujący większość właściwego Półwyspu Jukatan, głównie rozległe, krasowe niziny wapienne, w granicach meksykańskich stanów Jukatan, Campeche i Quintana Roo. Północna część półwyspu porośnięta jest przez niskie, kserofilne lasy i kolczaste zarośla, przechodzące ku południowi w tropikalny las podzwrotnikowy. Północna część obszaru pozbawiona jest zupełnie rzek i jezior, zaś jedynym źródłem wody są naturalne studnie (cenote), zaś na terenach pozbawionych takich studni (np. na wzgórzach Puuc), miejscowa ludność była zmuszona do wykuwania w skale zbiorników na wodę deszczową (chultunes).
+ Obszar Centralny obejmujący większość współczesnego terytorium Belize, północna, nizinna część Gwatemali (El Petén), południowe rejony meksykańskiego stanu Campeche, oraz pas ziemi od południowej granicy Belize i zachodniego Hondurasu, wzdłuż zlewiska rzeki Usumacinta aż do jej ujścia do Atlantyku (część meksykańskich stanów Chiapas i Tabasco). Obszar ten zajęty jest przez niziny i niskie wzgórza, porośnięte tropikalnym lasem podzwrotnikowym (Selva Maya), miejscami o charakterze nizinnego lasu deszczowego.
+ Obszar Południowy - obejmują pas łańcuchów górskich i wulkanów, mniej więcej od granic Salwadoru po wybrzeże atlantyckie stanu Tabasco, wzdłuż Pacyfiku; większa część tego obszaru znajduje się dziś w Gwatemali i częściowo meksykańskiego stanu Chiapas. Pierwotną roślinność tego terenu stanowią lasy dębowe, lasy sosnowe i górskie lasy mgliste [1].
Początki osadnictwa Majów w regionie zamieszkiwanym przez nich do dziś datuje się na okolice XXX wieku p.n.e., jednak podstawy późniejszej kultury Majów są widoczne dopiero u Olmeków. To oni właśnie mniej więcej w XVI wieku p.n.e. stworzyli wysoce rozwiniętą kulturę duchową i materialną. W miastach takich jak Tres Zapotes, La Venta i San Lorenzo wzniesiono m.in. niskie platformy i piramidy, a także pojawiła się symbolika związana z kultem zaświatów, jak na przykład przedstawienie wejścia w zaświaty za pomocą ust lub paszczy Potwora Ziemi (Earth Monster). Mniej więcej w tym samym czasie na terenach zamieszkanych przez Majów pojawiają się rolnictwo i ceramika, wyraźnie zapożyczone od Olmeków.
Po upadku cywilizacji olmeckiej w późnym okresie preklasycznym (Late Preclassic), to jest mniej więcej w V wieku p.n.e., na terenach Majów widoczne jest kilka centrów rozwoju:
+ Na wybrzeżu atlantyckim dzisiejszej Gwatemali kultura Epi-Olmeków (Epi-Olmecs) budowała m.in. stele, ołtarze, a także używała swoistego alfabetu, który miał wielki wpływ na późniejsze pismo Majów. Składał się on z około 400 znaków i używał systemu kropek i kresek na oznaczenie liczb, a także zbliżonego systemu kalendarzowego. W warstwie ikonograficznej, Epi-Olmekowie często utożsamiali jaskinie z wejściem w zaświaty.
+ W Petén powstały pierwsze większe zorganizowane wewnętrznie osady (m.in. El Mirador i Nakbé).
+ Na terenie dzisiejszego środkowego Belize pojawiają się pierwsze domy zdobione stiukiem i zbudowane wokół centralnego dziedzińca.
W tym okresie na wybrzeżu Pacyfiku i wyżynach Gwatemali pojawiło się wiele elementów typowych dla późniejszej kultury Majów. Prawdopodobnie dzięki ożywionym kontaktom handlowym między poszczególnymi osadami, a także dzięki początkom polityki dynastycznej i formowania się arystokracji (almehenob), zdobycze cywilizacyjne poszczególnych regionów a także innych kultur (jak Olmekowie), dość szybko rozpowszechniły się na całym obszarze. Już w środkowym okresie preklasycznym (Middle Preclassic) sposób wytwarzania ceramiki stał się ujednolicony, a różnice stały się głównie stylistyczne.
W tym okresie nastąpił również swoisty boom demograficzny na całym obszarze Mezoameryki, który zaowocował gwałtownym rozwojem miast, w których zaczęły pojawiać się większe budowle kamienne.
W późnym okresie preklasycznym (Late Preclassic) na całym obszarze kultury Majów notuje się stratyfikację społeczną, przejawiającą się między innymi w gwałtownym rozwoju ceremoniału związanego z pochówkiem zmarłych, a także związanych z nim kamiennych świątyń, bogato zdobionych motywami dynastycznymi i mitologicznymi. Pojawiają się też pierwsze przypadki użycia pisma, choć głównie w formie ideograficznej.
Pomiędzy I a połową III wieku naszej ery, a więc w tak zwanym schyłkowym okresie preklasycznym (Terminal Preclassic) powstają liczne miasta zorganizowane wokół kamiennych centrów ceremonialnych. Z tego okresu pochodzą m.in. słynne centra Nakbé, El Mirador i Cerros, z wysokimi piramidami (do 70 metrów) o bogatej symbolice i ornamentyce wyrażonej w stiukowych płaskorzeźbach, przedstawiających maski gigantycznego ptaka[2]. Motyw podobnego ptaka, któremu przypisywano cechy boskie lub demoniczne, literatura archeologiczna określa mianem "Głównego Bóstwa Ptasiego" (Principal Bird Deity - PBD) i utożsamia z Wuqub Kaquix (7-Ara), opisywanym w księdzie Popol Vuh, spisanej przez Majów Quiche w okresie kolonialnym[3]. Pod koniec okresu preklasycznego wielkie miasta basenu Mirador stopniowo podupadają i centra rozwoju kultury przenoszą się do innych ośrodków. Przyczyna tego upadku jest, jak dotąd, nieznana[4].
Za początek okresu klasycznego (Classic period) przyjmuje się zwykle okolice połowy III wieku, kiedy to na obszarze Majów pojawiają się pierwsze inskrypcje zawierające dane kalendarzowe zapisane przy użyciu Długiej Rachuby - tzw. Płytka z Leiden, znaleziona na dnie kanału na karaibskim wybrzeżu Gwatemali (z datą 320 r.) oraz Stela 29 w Tikal (z datą 292 r.)[5]. Powstały również pierwsze organizmy quasi-państwowe.
Państwa Majów epoki klasycznej często określa się mianem miast-państw - struktury takie obejmowały rozległe miasto stołeczne o luźnej, rozrzuconej zabudowie, oraz przyległe wioski i niekiedy kilka mniejszych ośrodków miejskich, powiązanych z centrum zależnościami o charakterze feudalnym. Związki między poszczególnymi państwami były dość luźne, a polityka międzynarodowa sprowadzała się głównie do małżeństw między panującymi dynastiami, hołdów lennych składanych przez słabszych władców silniejszym hegemonom, niekiedy również stosunków dyplomatycznych, np. uczestnictwa królewskich gości w intronizacji nowego władcy[6]. Inaczej niż w wojnach europejskich, u Majów głównym celem prowadzenia wojen i polityki było raczej utworzenie na podbitym obszarze nowej dynastii, bądź tylko wzięcie do niewoli nieprzyjacielskich wodzów i złożenie ich w ofierze bogom, niż rozciągnięcie nad pokonanym miastem władzy macierzystej metropolii. Historia polityczna Majów okresu klasycznego, zwłaszcza genealogia dynastii królewskich, wojny, sojusze i związki poszczególnych królów z fundacją poszczególnych budowli, są coraz dokładniej poznawane, w miarę jak postępuje odczytywanie inskrypcji hieroglificznych na stelach i budowlach publicznych.
W tym okresie w miastach Majów pojawia się podział na klasy społeczne (władców, arystokrację i lud). Bardzo rozwinięta sieć handlowa oraz prawdopodobnie migracje ludności, powodują import wielu wątków mitologicznych, nowinek technicznych i artystycznych z miasta Teotihuacan w środkowym Meksyku, prawdopodobnie stolicy rozległego, nie-majańskiego imperium. W połowie IV wieku doszło nawet do inwazji, prowadzonej przez osobnika o imieniu Sihyaj K'ahk', prawdopodobnie teotihuakańskiego generała. 14 Stycznia 378 roku, w dniu "przybycia" Sihyaj K'ahk' do miasta Tikal, zakończył życie Chak Tok Ich'aak I, ósmy król tego ośrodka. W tym samym roku, tron Tikalu objął Yax Nuun Ahiin, syn "Sowy Miotacza Oszczepów", nieznanej bliżej postaci, być może samego władcy Teotihuacan. Przybysz zainicjował powstanie nowej dynastii, a wpływy środkowomeksykańskie pojawiły się w wielu innych ośrodkach Majów, łącznie z odległym i izolowanym geograficznie Copan, którego dynastia również została założona w 426 r. przez innego przybysza z zachodu o imieniu K'inich Yax K'uk' Mo' [7]. Środkowomeksykańskie inwazje miały ogromne znaczenie dla przyszłego rozwoju kultury Majów, gdyż przejęli oni bardzo wiele elementów obcej kultury, zarówno w ikonografii, jak i architekturze.
Środkowy okres klasyczny (Middle classic period), między połową VI wieku a końcem VII wieku, jest dla Majów czasem wojen i niepokojów. Pierwszą z udokumentowanych wojen był konflikt między Tikal a Caracol, rozpoczęty w 556 roku. To drugie miasto początkowo wojnę przegrywało, zostało nawet zdobyte i złupione, jednak z czasem przyłączyły się doń inne miasta regionu i w 562 Tikal zostało ostatecznie pokonane przez króla Caracolu, Yajaw Te' K'inich II. Dominacja Tikal uległa załamaniu, na skutek czego przez 130 lat w mieście tym nie wznoszono żadnych nowych budowli publicznych[8]. W jego miejscu pojawia się nowa potęga regionalna - Calakmul, sprzymierzone z miastami Piedras Negras, Dos Pilas, El Perú i Naranjo[9]. W roku 636 na tron wstąpił najwybitniejszy z władców Calakmul, Yuknoom Ch'een II, którego panowanie trwało aż 50 lat[10].
W 695 roku królowi Tikalu, Jasaw Chan K'awiil I udało się pokonać armie Calakmul pod wodzą króla Yich'aak K'ahk' i wyzwolić spod jego dominacji[11]. Oba miasta wyszły jednak z konfliktu bardzo osłabione, a pozostałe miasta nie były w stanie objąć przywództwa nad regionem. W efekcie, na całym obszarze zamieszkanym przez Majów nastąpił kryzys tradycyjnej polityki międzynarodowej. Mniejsze miasta przestały uznawać przewodnią rolę tradycyjnych hegemonów. Np. 3 maja 738 K'ahk' Tiliw Chan Yopaat, władca niewielkiego ośrodka Quirigua, pokonał w ...
nelli235