Polska po śmierci Bolesława III Krzywoustego 1138-1202.docx

Polska po śmierci Bolesława III Krzywoustego

Założenia ustawy sukcesyjnej

Książę Bolesław, mając w pamięci własne walki z bratem Zbigniewem, postanowił tak uporządkować sprawy następstwa tronu, aby każdy z jego synów miał własne władztwo terytorialne. Stworzył własny porządek sukcesyjny.

Zostało to uregulowane w ustawie sukcesyjnej, która została uchwalona na kilka lat przed śmiercią księcia na wiecu ogólnopaństwowym. Prawdopodobnie te postanowienia zostały zatwierdzone przez papieża.

Krzywousty zostawił po sobie pięciu synów. 1105 roku narodził się Władysław II Wygnaniec z matki Zbysławy. Pozostali byli synami Salomei, córki hrabiego Bergu. W 1121 roku przyszedł na świat Bolesław IV Kędzierzawy, Mieszko III Stary przed 1125 rokiem. Około 1130 roku urodził się Henryk Sandomierski. Ostatni z nich, Kazimierz II Sprawiedliwy, przyszedł na świat w 1138 roku.

Mistrz Wincenty zapisał, że intencją Krzywoustego było, żeby o następstwie tronu decydowało starszeństwo wieku – seniorat oraz racja pierworództwa – primogenitura. Te sprzeczne dane wyjaśnia dopiero bulla Innocentego III z 1210 roku. Henryk I Brodaty zwrócił się wtedy do papieża, aby przywrócić w Polsce zasadę zarządzania państwa Bolesława III. W bulli zapisano, że władzę ma dziedziczyć najstarszy w rodzie.

Po śmierci księcia Bolesława działała zasada senioratu. Naruszył ją dopiero Kazimierz II Sprawiedliwy, który nie będąc seniorem został pryncepsem. Później władzę chciał przekazać jednemu ze swoich synów. Z tym środowiskiem związany był Mistrz Wincenty, stąd te zamieszanie pojęciowe.

Rocznik magdeburski: Bolesław pozostawił po sobie 5 synów, między których podzielił państwo.

Rocznik poeldajski: Bolesław podzielił księstwo między 3 synów.

Dokument biskupa wrocławskiego Roberta z 1139 roku: „Władysław w Krakowie, Bolesław na Mazowszu i Mieszko w Poznaniu”.

Zatem po śmierci Krzywoustego powstały trzy dzielnice dla synów w wieku sprawnym. Henryk miał wówczas 8 lat a Kazimierz był niemowlęciem. W przypadku Henryka, gdy osiągnął wiek sprawny, nastąpiła korekta statutu sukcesyjnego i otrzymał swoje uposażenie. Kazimierz II pozostawał pod opieką matki, która otrzymała ziemię łęczycką i sieradzką.

Ustawa sukcesyjna wprowadzała dwie kategorie władzy: zwierzchnią (prynceps), która miała strzec jedności państwa, oraz prowincjonalną, która przysługiwała wszystkim członkom dynastii.

Kompetencje pryncepsa:

·         Prowadzenie wojny, ale musieli w niej brać udział pozostali książęta;

·         Reprezentowanie państwa;

·         Zawierania traktatów;

·         Inwestytura arcybiskupa i biskupów;

·         Powoływanie palatyna i prawdopodobnie kasztelanów głównych grodów;

·         Władza sądownicza i rozjemcza między poszczególnymi dzielnicami;

Podstawą władzy pryncepsa była dzielnica, która nie była dziedziczona, lecz powinna przechodzić na seniora dynastii. Pozostała część była dzielnicami dziedzicznymi. Każdy książę powinien ją posiadać i nie tracił jej, kiedy zostawał seniorem. Istnieje hipoteza, że dzielnica wielkoksiążęca rozciągała się pasem od Krakowa po Pomorze Gdańskie.

Dzielnicami dziedzicznymi były Śląsk, który przypadł Władysławowi II Wygnańcowi, Mazowsze dla Bolesława IV Kędzierzawego, Wielkopolska dla Mieszka III Starego. Kujawy prawdopodobnie były podzielone między dzielnicę wielkopolską i mazowiecką.

Wygnanie Władysława

Władzę wielkoksiążęcą po Bolesławie III objął Władysław II Wygnaniec. Bolesław IV i Mieszko III objęli swoje dzielnice. Kiedy do lat sprawnych doszedł Henryk Sandomierski otrzymał swoje dożywocie.

Porządek w państwie został zachwiany  ze względów rodzinnych. Matką Władysława II była Zbysława, pozostałych dzieci Salomea. Zimą 1141 roku juniorzy i Salomea naruszyli prawa wielkoksiążęce. Do Łęczycy zwołano wiec, w którym nie wziął udziału. Miano podjąć tam decyzję o wydaniu za mąż trzyletniej córki Krzywoustego, Agnieszki. Sprawa ta miała jednak ogólnopaństwowy wymiar, bo dotyczyła małżeństwa w dynastii. Z relacji mnichów benedyktyńskich ze Zwielfalten, odnotowanej w klasztornej kronice, wiemy, że był on skierowany przeciwko Władysławowi. Małżonkiem Agnieszki miał być książę ruski Mścisław II Chrobry. Chodziło im o uprzedzenie pryncepsa w staraniach o przyjaźń Rusi.

W 1142 roku Władysław zapewnił sobie pomoc ruską i zajął kilka grodów swoich braci. Umocnił swoje związki z Rusią przez małżeństwo syna Bolesława I Wysokiego z księżniczką ruską Zwinisławą. Również w tym kierunku poszły zainteresowania Bolesława IV Kędzierzawego, który ożenił się z Wierzchosławą, córką Wsiewołoda, księcia Wielkiego Nowgorodu.

Konflikt między braćmi wzmógł się po śmierci Salomei w 1144 roku. Spór dotyczył dzielnicy wdowy, którą zajęli juniorzy, choć prawo do niej miał wielki książę. W następnym roku senior, z pomocą Rusinów, zaatakował braci. Za pomoc zapłacił Rusinom ziemią wizneńską.

Wraz z rozwojem działań wojennych nastroje możnych i rycerstwa zaczęły zwracać się przeciwko Władysławowi II. W obronie juniorów wystąpił palatyn księcia – Piotr Włostowic. W ramach zemsty został oślepiony i ucięto mu język.

Kiedy juniorzy zostali zepchnięci do Poznania, ujął się za nimi arcybiskup Jakub ze Żnina. Rzucił on klątwę na Władysława, co ujęło mu zwolenników. Rycerze zebrani wokół juniorów odparli pryncepsa spod Poznania, a nad Pilicą zadali mu ciężką klęskę.

Władysław opuścił kraj i udał się do cesarza. Pościg za nim dotarł aż do Krakowa, który został zniszczony.

W 1146 roku papież Eugeniusz III kazał biskupowi morawskiemu zdjąć klątwę nałożoną na polskiego seniora. Cesarz Konrad III zorganizował przeciwko juniorom wyprawę, która jednak nie dotarła nawet do Polski.

W czasie, gdy Władysław II zabiegał o pomoc na zachodzie, chrześcijański świat zajęty był przygotowaniami do II krucjaty. Sprawa polskiego księcia schodziła na drugi plan. Bardziej liczyli się juniorzy, jako ewentualni uczestnicy krucjat przeciwko Słowianom Połabskim lub Prusom.

6 stycznia 1148 roku zostało zawarte przymierze między polskimi juniorami a panami saskimi. Sojusz został umocniony małżeństwem siostry juniorów, Judyty, z Ottonem, synem margrabiego brandenburskiego Albrechta Niedźwiedzia.

W tym samym roku dwór cesarski znowu zainteresował się polskim wygnańcem. Stało się to za sprawą jego żony Agnieszki, spokrewnionej z panującą dynastią. Dzięki interwencji syna cesarza, Henryka, papież Eugeniusz III wysłał do Polski legata Gwidona. Ten rzucił na juniorów klątwę i obłożył państwo interdyktem. Nie były one jednak w kraju przestrzegane, także za sprawą Kościoła polskiego. Konieczna była interwencja zbrojna, ale zarówno Henryk jak i Konrad III zmarli (1150 i 1152 rok). Ich zobowiązania przeszły na Fryderyka I Barbarossę.

Wyprawa doszła do skutku w roku 1157. Cesarz nagabywany prośbami Władysława, słał poselstwa do Bolesława Kędzierzawego i domagał się udziału wygnańca w ojcowiźnie. Ten nie odpowiedział na ultimatum cesarza. Fryderyk wyruszył w końcu na Bolesława. Ten jednak nie przyjmował walnej bitwy, lecz odcinał cesarzowi zaopatrzenie. To wersja Wincentego Kadłubka.

Według kroniki Rahewina podkreśla trudności w przekroczeniu Odry. Później wspomina o zdobyciu Głogowa nadodrzańskiego i Głogowa. Wojska cesarza przeszły przez diecezję wrocławską i poszły do poznańskiej. Wtedy Bolesław prosił i błagał cesarza, aby przyjął go pod rzymskie władztwo. W Krzyszkowie złożył hołd i przysiągł, że Władysław nie został wygnany by znieważyć tym cesarza. Zapłacił 2000 grzywien cesarzowi i 1000 grzywien panom. Obiecał wziąć udział w wyprawie do Włoch. Zobowiązał się zjawić na zjazd do Magdeburga, gdzie miała być rozstrzygana sprawa Władysława.

Bolesław nie przywrócił na tron Władysława II oraz nie oddał mu należnej dzielnicy. Na pewno też nie wsparł wyprawy włoskiej.

W 1159 roku Władysław II Wygnaniec zmarł na wygnaniu. Do kraju powrócili dopiero jego synowie.

Po wygnaniu najstarszego brata pryncepsem został Bolesław IV Kędzierzawy. Po jego śmierci do władzy próbował dojść Kazimierz II Sprawiedliwy, omijając seniora Mieszka III Starego. Nie doszło jednak do tego i wielkim księciem został Mieszko III.

Kazimierz II, w wyniku układów Krzyszkowskich, został wzięty przez cesarza Fryderyka jako zakładnik wraz z innymi przedstawicielami elity. Powrócił prawdopodobnie w roku 1163, kiedy to nastąpiła restytucja synów Władysława II na Śląsku.

Rozbicie polityczne Polski
Po śmierci Henryka Sandomierskiego jego dzielnica została podzielona między trzech braci. Jej najważniejszą część otrzymał Bolesław Kędzierzawy. Był to pierwszy wyłom w ustawie sukcesyjnej Krzywoustego. Zgodnie z nią dzielnica sandomierska powinna zostać włączona do pryncypackiej.

W 1163 roku do kraju powrócili synowie trzej synowie Władysława Wygnańca – Bolesław I Wysoki, Mieszko Plątonogi i małoletni Konrad. Osadzili się na Śląsku, dzielnicy ich ojca. Bracia nie podzielili się dzielnicą, rządy sprawował Bolesław Wysoki. Mieszko był albo wyłączony albo  współrządził z bratem, ale stał się w końcu malkontentem politycznym. Wsparł go syn Bolesława, Jarosław. Jemu zagrażali dwaj synowie Bolesław Wysokiego z drugiej żony, obwiał się o swoją sukcesję. Mieszko Plątonogi wszedł wtedy  w układy z Bolesławem Kędzierzawym, w wyniku których Bolesław Wysoki został wygnany. Ważną rolę odegrało to, że rościł sobie prawa do tronu wielkiego księcia po ojcu.

W roku 1173 Fryderyk Rudobrody wyprawił się do Polski, tym razem w obronie Bolesława Wysokiego. Nie przekroczył jednak granicy, bo Kędzierzawy uległ i przyjął Wysokiego z powrotem. Po jego powrocie doszło do podziału Śląska na trzy dzielnice. Główną jego część Bolesław zatrzymał sobie, Mieszko Plątonogi otrzymał ziemie raciborskie, a Jarosław księstwo opolskie.

Pomorze Zachodnie

Po podboju Pomorza przez Krzywoustego nie wytworzyła się więź polityczna między podbitym terytorium a państwem polskim. Pomorze Zachodnie zachowało rodzimą dynastię, jedynie Pomorze Gdańskie miało stałego namiestnika. Dodatkowo łączyła je silna więź z polskim Kościołem, związane było z diecezją kujawską i gnieźnieńską. Na Pomorzu Zachodnim Kościół niemiecki przeszkadzał w utworzeniu sufraganii gnieźnieńskiej. Biskupstwo wolińskie, później przeniesione do Kamienia, podlegało bezpośrednio Stolicy Apostolskiej.

Warcisława łączył stosunek lenny zawsze z wielkim księciem. Walki wewnętrzne w kraju, wygnanie pryncepsa i problemy z tym związane nie sprzyjały umacnianiu więzi Pomorza Zachodniego z Polską. Dodatkowo w tym kierunku zmierzała polityka możnych niemieckich.

Zbliżenia z Pomorzem szukał Mieszko III Stary. Wydał on swoją córkę Anastazję za księcia pomorskiego Bogusława I, zaś drugą Salomeę za jego syna Racibora. Niedługo po tym załamały się rządy Mieszka w Polsce, pozbawiono go władzy pryncypackiej i wygnano z kraju. Pomocy szukał na Pomorzu i u cesarza. Udało mu się powrócić do Polski z pomocą Fryderyka I i Bogusława I.

Zmierzch senioratu

W kwietniu 1173 roku zmarł senior dynastii, Bolesław IV Kędzierzawy. Jego syn Bolesław zmarł jeszcze przed nim, a Leszek nie był jeszcze w wieku sprawnym. Opiekunem młodszego syna wyznaczył Kazimierza II Sprawiedliwego, pomijając całkowicie Mieszka III Starego. Tron krakowski objął wtedy właśnie Mieszko.

Za rządów Mieszka Starego doszło do tzw. buntu juniorów, który stanowił rozprawę z senioratem. Wybuchł on w roku 1177, w Krakowie wystąpiono przeciwko Mieszkowi. Oskarżano go o nadmierny fiskalizm i rządy autokratyczne. Zwrócono się głównie przeciwko jego urzędnikom, których przywiózł ze sobą z Wielkopolski.

Z cienia wysunął się w tym czasie Kazimierz II Sprawiedliwy. Przejął on władzę wielkoksiążęcą wbrew zasadzie senioratu, bo żył jeszcze przecież Mieszko Stary i syn Władysława Wygnańca – Bolesław Wysoki.

Mieszko natrafił w Wielkopolsce na bunt swojego syna Odona, który zbrojnie zmusił ojca do opuszczenia państwa Piastów. Odon obawiał się swoich braci przyrodnich, którzy mogli zagrozić jego rządom w Wielkopolsce. Mieszko Stary udał się wtedy na Pomorze Zachodnie.

Bunt juniorów ogarnął także Śląsk. Przeciwko Bolesławowi I Wysokiemu wystąpili jego młodsi bracia Mieszko Plątonogi i Konrad, a także Jarosław. Sprzymierzeńcem seniora śląskiego był Kazimierz II, z kolei Mieszko Stary wspierał Mieszka Plątonogiego.

Plątonogi pokonał i zmusił starszego brata do wydzielenia juniorom dzielnic. Sam otrzymał kasztelanię raciborską, Konrad kasztelanię głogowską, Jarosław zaś opolską. Aby bardziej zadowolić Mieszka Plątonogiego, Kazimierz Sprawiedliwy wydzielił dla niego ze swojej dzielnicy część ziemi. W 1201 roku, po śmierci Jarosława, zajął on dzielnicę opolską.

Mieszko III Stary szukał wsparcia u cesarza Fryderyka I. Dzięki swoim pomorskim zięciom odzyskał większość Wielkopolski. Doszedł do porozumienia z Odonem, który władał południową Wielkopolską.

Kazimierz II Sprawiedliwy w 1180 roku zwołał do Łęczycy ogólnopolski wiec. Na jego wezwanie stawił się cały episkopat i władcy dzielnicowi. Uchwalono zniesienie pewnych nadużyć urzędników książęcych wobec dóbr kościelnych w zakresie egzekwowania tzw. stacji i podwód oraz ius spolii – prawa zagrabiania, które dotyczyło mienia po zmarłych biskupach.

Poprzez zjawienie się całego episkopatu polskiego władza pryncypacka Kazimierza II została legitymizowana. Według Kadłubka pryncypat zatwierdził papież i cesarz.

Polityka zagraniczna Kazimierza II

Kazimierz II bardzo interesował się Rusią, a zwłaszcza Rusią halicko-włodzimierską, która w tamtym czasie stanowiła zainteresowanie Węgier.

W 1187 roku tron halicki zajął Włodzimierz, Kazimierz II popierał zaś Romana, syna Mścisława II Chrobrego i Agnieszki, córki Bolesława Krzywoustego. W 1188 roku Roman zajął Halicz, a Włodzimierz schronił się na Węgrzech, gdzie zjednał sobie Belę III. Król węgierski wyprawił się na Ruś, zajął Halicz i poczuł się jego władcą. Na tronie halickim osadził swojego syna Andrzeja. Włodzimierza uwięził zaś na Węgrzech. Roman szukał pomocy u Kazimierza II Sprawiedliwego, ale sprzeciwiało się temu rycerstwo krakowskie, które obawiało się konfliktu z Węgrami.

Włodzimierz Rościsławic zbiegł z niewoli węgierskiej i udał się do cesarza Fryderyka I. Ten polecił Kazimierzowi osadzić Włodzimierza na tronie halickim, co ten uczynił w roku 1190. Ta uległość wobec cesarza i zepsucie stosunków z Węgrami wywołały bunt rycerstwa w 1191 roku. Do Krakowa powrócił wtedy Mieszko III Stary.

Kazimierz Sprawiedliwy jako jeden z pierwszych podjął walkę z Jaćwingami. W tym czasie zapuszczali się ono na terytorium państwa Piastów.

Po śmierci Bolesława Kędzierzawego objął Kazimierz rządy opiekuńcze wobec nieletniego Leszka. Po powrocie z wygnania Mieszko Stary przejął rządy opiekuńcze. Namiestnikiem w niej miał zostać jego syn, Mieszko. Leszek postanowił znowu oddać się pod opiekę Kazimierza II. Na wypadek swojej śmierci zapisał swoją dzielnicę Sprawiedliwemu. W 1186 roku zmarł Leszek, Mazowsze i Kujawy stały się dzielnicami Kazimierza II. W ten sposób jego państwo zaczęło stykać się z Prusami i Jaćwingami.

W 1190 roku Kazimierz wyprawił się na Jaćwież i zadał temu plemieniu klęskę.

W 1194 roku Kazimierz II Sprawiedliwy zmarł, prawdopodobnie otruty, jak podaje Mistrz Wincenty.

Kryzys pryncypatu

Okres ten to próby odzyskania przez Mieszka III Krakowa i utrzymaniu senioratu. Kazimierz Sprawiedliwy zaś chciał zachować pryncypat, ale dążył do dziedziczności dzielnicy krakowskiej w jego linii. Seniorat miała zastąpić primogenitura. Inni książęta dążyli do uzyskania całkowitej suwerenności swoich księstw.

Po śmierci Kazimierza II, Mieszko III usiłował zająć Kraków. W bitwie nad Mozgawą koło Jędrzejowa w 1195 roku, został pokonany przez palatyna Mikołaja. Z pomocą dla Mieszka nie zdążył Mieszko Plątonogii, z kolei palatyna miał wesprzeć kasztelan sandomierski Goworek. Doszło wtedy do drugiej bitwy, w której Plątonogi pokonał Goworka i wziął go do niewoli.

Możni krakowscy ustanowili w Krakowie rządy regencyjne w imieniu nieletniego Leszka Białego. Regentami byli: Helena, wdowa po Kazimierzu, biskup Pełka i palatyn Mikołaj. Nieporozumienia w ich łonie sprawiły, iż Helena wezwała Mieszka Starego. Musiał on uznać prawo do tronu dzielnicy pryncypackiej Leszka Białego. Zgodził się na to i objął rządy opiekuńcze.