NIEPRZEWIDYWALNA PRZYSZŁOŚĆ NAUKI.pdf

Nieprzewidywalna

przysz¸oæ

nauki

Sir John Maddox

Najwi«kszych odkry najbliýszego p¸wiecza

nie sposb sobie dziæ nawet wyobrazi

cigu najbliýszych 50 lat nauka

b«dzie zajmowa si« w coraz wi«k-

szej mierze zagadnieniami, ktre

dziæ nawet nie przychodz nam do

g¸owy. Tak wynika z doæwiadczeÄ

przesz¸oæci. Przypomnijmy, jaki by¸

stan nauki przed wiekiem, w roku

1899. Podobnie jak obecnie ludzie podsumowywa-

li dorobek minionych stu lat. Powaýnym osi-

gni«ciem by¸o udowodnienie w 1808 roku przez

Johna Daltona, ýe materia jest zbudowana z ato-

mw. Innym Ð wykazanie (przez Jamesa Prescotta

JouleÕa w roku 1851) prawdziwoæci prawa zacho-

wania energii i wczeæniejsza teza (francuskiego fi-

zyka Nicolasa Lonarda Sadiego Carnota), ýe wy-

dajnoæ zamiany jednej postaci energii w inn jest

z natury ograniczona Ð odkrycia te z¸oýy¸y si« na

termodynamik« i uæwiadomi¸y ludziom, ýe najbar-

dziej podstawowe prawa przyrody uwzgl«dniaj

ãstrza¸k« czasuÓ.

By¸ takýe Karol Darwin, ktry w dziele O powsta-

waniu gatunkw (opublikowanym w 1859 roku) pod-

j¸ si« wyjaænienia rýnorodnoæci form ýycia na Zie-

mi, nie wspomnia¸ natomiast o mechanizmach

dziedziczenia i nie prbowa¸ wyt¸umaczy, dla-

czego potomstwo osobnikw naleýcych do rý-

nych, cho spokrewnionych gatunkw, jest zazwy-

czaj bezp¸odne. XIX-wieczny katalog sukcesw

wieÄczy moýliwoæ powizania elektrycznoæci z ma-

gnetyzmem za pomoc zestawu czysto newtonow-

skich rwnaÄ Jamesa Clerka Maxwella. Zasady

Newtona zosta¸y tak szczeg¸owo opracowane, ýe

pozwala¸y przedstawi rozwizanie dowolnego pro-

blemu w realnym æwiecie, jeæli tylko da¸o si« go wy-

starczajco dok¸adnie zdefiniowa. Cý za wspania-

¸e XIX stulecie!

Tylko najbystrzejsze umys¸y zdawa¸y sobie w 1899

roku spraw« z niedostatkw takiej wizji. Jednym z

nich by¸ Hendrik Antoon Lorentz z Uniwersytetu

w Lejdzie, ktry dostrzeg¸ sprzecznoæ ukryt w teo-

rii Maxwella. Zak¸ada¸a ona istnienie wszechobec-

nego eteru, w ktrym rozchodzi¸y si« rzekomo za-

burzenia elektromagnetyczne Ð o wiele proæciej jed-

nak by¸o przyj, ýe czas p¸ynie wolniej na obiekcie

poruszajcym si« wzgl«dem obserwatora. Std juý

tylko ma¸y krok (wykonany za poærednictwem Hen-

riego Poincargo z Universit de Paris) do Einstei-

nowskiej szczeglnej teorii wzgl«dnoæci, opubliko-

wanej w 1905 roku. Wynika z niej, ýe pr«dkoæ

wzgl«dna cia¸ nie moýe przekracza pr«dkoæci æwia-

t¸a, a zatem podwaýa ona jedynie filozoficzne za¸o-

ýenia Newtona Ð czas ani przestrzeÄ nie mog juý

dostarczy niewidzialnego uk¸adu wsp¸rz«dnych,

wzgl«dem ktrych da¸oby si« jednoznacznie okre-

æli po¸oýenie danego cia¸a lub chwil«, kiedy si«

w tym po¸oýeniu znajdzie. Przed stu laty najwyra-

niej niewielu zdawa¸o sobie spraw«, ýe juý w latach

osiemdziesitych XIX wieku A. A. Michelson i E. W.

Morley przeprowadzili doæwiadczenie, ktrego naj-

prostsza interpretacja sprowadza¸a si« do wyklucze-

nia istnienia eteru postulowanego przez Maxwella.

Ci, ktrzy nie poddali si« panujcemu w 1899 ro-

ku entuzjazmowi, a moýe nawet czuli do niego nie-

ch«, przewidywali, przed jakimi problemami stan

nauki podstawowe. Atomy mia¸y by niepodziel-

ne, jak wi«c wyjaæni odkryte w 1897 roku czstki

atomw Ð elektrony i ãpromienieÓ wysy¸ane przez

atomy radioaktywne? Podobnie, mimo za¸oýenia

przyj«tego przez Darwina, ýe zmiany dziedziczne

(dziæ powiedzielibyæmy genetyczne) w organizmach

kolejnych osobnikw s nieskoÄczenie ma¸e, prace

Gregora Mendla z lat pi«dziesitych XIX wieku

(przypomniane g¸wnie dzi«ki Hugonowi de Vries

z Holandii) sugerowa¸y raczej, ýe samorzutne zmia-

ny genetyczne s doæ znaczne i nag¸e. Doprowa-

dzi¸o to do powstania pod wodz Thomasa Hunta

Ziemia widziana z Ksi«ýyca

symbolizuje nowe spojrzenie na nasz

æwiat i jego mieszkaÄcw, ale wnosi

niewiele do przysz¸ych odkry.

32 å WIAT N AUKI StyczeÄ 2000

Nasze zrozumienie zasad funkcjonowania

ludzkiego mzgu jest niekompletne:

nikt nie wie, w jaki sposb podejmowane

s decyzje i uruchamiana wyobrania.

nazwa ãrelatywistyczn teori grawi-

tacjiÓ, okaza¸a si« niespodziank dla

wszystkich oprcz szczeglnie wnikli-

wych czytelnikw Ernsta Macha, wie-

deÄskiego fizyka i filozofa pozytywi-

stycznego. Twierdzc, ýe si¸y ciýenia

s wsz«dzie przejawem pola grawita-

cyjnego, si«gajcego aý po najdalsze za-

ktki kosmosu, Einstein wysun¸

pogld, ýe budowa i ewolucja Wszech-

æwiata s æciæle zwizane. Ale nawet jego zasko-

czy¸o odkrycie dokonane w 1929 roku przez

Edwina HubbleÕa, ýe Wszechæwiat si« rozszerza.

Niespodziank« sprawi¸a takýe mechanika

kwantowa, chociaý juý od blisko p¸wiecza in-

teresowano si« w¸aæciwoæciami promieniowania

gorcych przedmiotw. Problem tkwi¸ w tym,

jak wyjaæni podstawow zaleýnoæ promienio-

wania wysy¸anego przez dane cia¸o od jego tem-

peratury, przejawiajc si« w tym, ýe dominu-

jca cz«stoæ widma emisyjnego jest wprost

proporcjonalna do temperatury obiektu, przy-

najmniej mierzonej od zera bezwzgl«dnego

(273¡C poniýej punktu zamarzania wody), zde-

finiowanego zreszt juý przez XIX-wieczn ter-

modynamik«. W 1900 roku Max Planck zapro-

ponowa¸ rozwizanie: gorce cia¸o przekazuje

energi« otoczeniu tylko skoÄczonymi (acz ma-

leÄkimi) porcjami, nazwanymi kwantami. Iloæ

energii przypadajca na kwant zaleýy od cz«-

stoæci promieniowania i jest do niej wprost pro-

porcjonalna. Planck wyzna¸ wwczas, ýe nie ma

poj«cia, co to znaczy, i spodziewa¸ si«, ýe wsp¸-

czeæni takýe b«d zdezorientowani.

Trzeba by¸o wierwiecza, by rozstrzygn

kwesti« postawion przez Plancka, a dokonali

tego Niels Bohr, Werner Heisenberg, Erwin

Schrdinger i Paul Dirac wraz z ma¸ armi

najt«ýszych umys¸w obecnego stulecia. Ktý

w 1900 roku przypuszcza¸by, ýe Planck za-

pocztkowa¸ opracowanie nowego systemu

mechaniki, rwnie kompletnej jak Newtonow-

ska w tym sensie, ýe moýna j zastosowa do

wszelkich poprawnie sformu¸owanych proble-

mw, tyle ýe odnoszcych si« do czsteczek

chemicznych, atomw i ich czstek, takich jak

elektrony.

Nawet dziæ niektrzy twierdz, ýe mechani-

ka kwantowa jest pe¸na paradoksw, ale wyni-

ka to z rozmyælnie tendencyjnego (cz«sto per-

fidnego) odczytania tego, co zasz¸o w pierwszej

wierci obecnego stulecia. Nasze intuicyjne ro-

zumienie zachowania przedmiotw w æwiecie

makroskopowym (uj«tego w zasady Newtona)

opiera si« na postrzeganiu zmys¸ami, a te z

kolei s ewolucyjnym wytworem doboru na-

turalnego, w ktrym unikanie makroskopo-

wych obiektw (np. drapieýnikw) lub ich zdo-

bywanie (np. poýywienia) warunkowa¸o prze-

trwanie gatunku. Trudno sobie wyobrazi ko-

rzyæci selekcyjne dla naszych przodkw, wyni-

kajce z wyczuwania zachowaÄ czstek sub-

atomowych. Mechanika kwantowa nie jest wi«c

paradoksem, lecz odkryciem istoty rzeczywi-

stoæci w bardzo ma¸ych skalach czasu i prze-

strzeni. Jego efektem jest nasze dzisiejsze rozu-

Jedno z prze¸omowych

osigni« nauki

XX wieku, oglna teoria

wzgl«dnoæci Einsteina,

doprowadzi¸o

do zredefiniowania

grawitacji jako

zakrzywienia

czasoprzestrzeni,

przewidujc odchylenie

promieni æwietlnych

przez wielkie masy.

Efektownym przyk¸adem

tego zjawiska jest

obraz zwany Krzyýem

Einsteina, uzyskany

za pomoc Kosmicznego

Teleskopu HubbleÕa.

Wok¸ galaktyki,

dzia¸ajcej jak soczewka

grawitacyjna, wida

poczwrny obraz

kwazara.

Morgana w nowojorskim Columbia University

twierdzy ãgenetyki klasycznejÓ (poj«cie ukute

dopiero w 1906 roku) i zauwaýenia w latach

trzydziestych XX wieku, ýe sprzecznoæ mi«dzy

darwinizmem a mendelizmem-morganizmem

(okreælenie pogldw szko¸y skupionej wok¸

Columbia University

stosowane przez na-

uk« radzieck w la-

tach pi«dziesitych)

nie jest tak ostra, jak

si« pocztkowo wy-

dawa¸o.

Dziæ podziwiamy

sposb uporania si«

z tymi sprzecznoæcia-

mi. Satysfakcja z do-

robku naszego stule-

cia przewyýsza t« z

1899 roku. Nie bez

znaczenia jest poczu-

cie swobody, ktre za-

wdzi«czamy prakty-

cznym zastosowaniom

nauki, zainicjowanym

w pierwszych latach

XX wieku Ð Marco-

ni po¸czy¸ falami ra-

diowymi dwa brzegi

Atlantyku, a bracia

Wright przelecieli mi-

l« maszyn latajc

ci«ýsz od powietrza.

(Wilbur i Orville zbudowali w swojej bazie

w Ohio prymitywny tunel aerodynamiczny, za-

nim zaryzykowali wzbicie si« w przestworza.)

Tak powsta¸y branýe telekomunikacyjna i lot-

nicza. Na naszych biurkach stoj dziæ nies¸ycha-

nie wydajne maszyny liczce, o ktrych nie æni-

¸o si« nikomu w 1900 roku. A przy tym jesteæmy

zdrowsi: pomyælmy o penicylinie!

Katalog sukcesw

W naukach podstawowych moýemy si« po-

szczyci osigni«ciami co najmniej na miar«

wieku XIX, a pewnie nawet wi«kszymi. Szcze-

glna teoria wzgl«dnoæci to juý nie tylko filozo-

ficzne wyzwanie dla Newtona. Wynikajcy

z niej postulat rwnorz«dnoæci czasu i przestrze-

ni sta¸ si« zasadniczym sprawdzianem s¸uszno-

æci teorii w fizyce teoretycznej.

Takýe trzy inne prze¸omowe osigni«cia w na-

ukach podstawowych naszego stulecia by¸y w¸a-

æciwie zaskoczeniem. Oglna teoria wzgl«dno-

æci Einsteina z 1915 roku, ktr lepiej by¸oby

34 å WIAT N AUKI StyczeÄ 2000

mienie budowy czstek jdrowych, z¸oýonych

z kwarkw i podobnych bytw Ð wyjtkowe

osigni«cie rozumu, choby mia¸o si« okaza

tymczasowe.

Trzecia niespodzianka tego stulecia zwiza-

na jest z odkryciem struktury DNA przez Jame-

sa D. Watsona i Francisa Cricka w 1953 roku.

Nie sugeruj«, ýe nie uæwiadamiali oni sobie je-

go znaczenia. Na pocztku lat pi«dziesitych

zaczyna¸o by irytujce, ýe genom, po¸oýonym li-

niowo na chromosomach, jak wykazali genety-

cy ze szko¸y nowojorskiej, wciý nie udaje si«

przypisa okreælonej struktury chemicznej. Za-

skoczeniem by¸o to, ýe kod okreælony budow

DNA odpowiada nie tylko za mechanizm prze-

kazywania cech rodzicw potomstwu, ale tak-

ýe za przebieg wszystkich procesw, zachodz-

cych w organizmie w sposb ukszta¸towany

przez dobr naturalny. Tajemnica ýycia zosta¸a

odkryta.

Katalog niewiadomych

Zarwno mechanika kwantowa, jak i pozna-

nie budowy DNA pozwoli¸y nam o wiele lepiej

zrozumie æwiat, niý sdzili ich twrcy. Nie da

si« przewidzie, ktry kamyk z dorobku najbliý-

szych 50 lat stanie si« zacztkiem nowego

obszaru w nauce. Moýemy dziæ jedynie ograni-

czy si« do sporzdzenia wykazu brakw w na-

szej wiedzy Ð a jest ich sporo Ð i na tej podstawie

przewidzie tendencje rozwoju badaÄ na-

ukowych. Wystarcza to, aby stwierdzi, ýe li-

sta zagadnieÄ, czekajcych na rozwizanie w

przysz¸ym p¸wieczu, dorwnuje rang i atrak-

cyjnoæci rozstrzygni«tym w mijajcym stule-

ciu. Nasze dzieci i wnuki b«d mia¸y czym si«

fascynowa.

Jesteæmy tuý-tuý odtworzenia genetycznej

przesz¸oæci rodzaju ludzkiego. Powaýnym osi-

gni«ciem ostatniego dziesi«ciolecia by¸o po-

znanie genetyki ontogenezy, czyli rozwoju osob-

niczego, dzi«ki ktremu zap¸odnione jajo

przekszta¸ca si« poprzez zarodek w osobnika

doros¸ego. Plan budowy cia¸a zwierz«cia bd

roæliny wydaje si« pocztkowo kszta¸towany

przez geny, naleýce do wsplnej grupy, zwa-

ne homeotycznymi ( hox ), a pniej przez geny

rozwojowe swoiste dla danego gatunku. Cho-

ciaý biolodzy molekularni wciý jeszcze nie

poznali sposobu regulacji hierarchicznej se-

kwencji genw sterujcych rozwojem zarodko-

wym, a takýe wy¸czania tych genw, ktre spe¸-

ni¸y juý swoje zadanie, sporzdzenie pe¸nej listy

genw, uczestniczcych w poszczeglnych sta-

diach rozwoju cz¸owieka, i to w kolejnoæci ich

w¸czania si« do tego procesu, jest tylko kwe-

sti czasu.

Gdy stanie si« moýliwe porwnanie genw

cz¸owieka i, powiedzmy, szympansa, wwczas

uda si« stwierdzi, kiedy i jak pojawi¸y si« za-

sadnicze rýnice mi«dzy ludmi a ma¸pami cz¸e-

kokszta¸tnymi. Zr«by tej historii znamy z zapi-

su kopalnego: w cigu minionych 4.5 mln lat

rozrasta¸a si« kora mzgowa hominidw, przed

2.1 mln lat pojawi¸ si« cz¸owiek wyprostowany

( Homo erectus ), a mowa upowszechni¸a si« praw-

dopodobnie dopiero w czasach mitochondrial-

nej Ewy Ð 125 tys. lat temu. Poznanie genetycz-

nego pod¸oýa tych przemian pozwoli nam wi«cej

dowiedzie si« o dziejach Homo sapiens i lepiej

zrozumie nasze miejsce w przyrodzie.

By moýe na podstawie tego uda si« wywnio-

skowa, dlaczego niektre gatunki hominidw,

na przyk¸ad neandertalczyk, nie przetrwa¸y do

naszych czasw. Co waýniejsze, genetyczna hi-

storia H. sapiens b«dzie zapewne sprawdzianem

hipotez dotyczcych mechanizmw specjacji.

Chociaý Darwin w tytule swego dzie¸a uýy¸

zwrotu ãpowstawanie gatunkwÓ, nie mia¸ nic

do powiedzenia na temat, dlaczego przedsta-

wiciele rýnych gatunkw zazwyczaj nie mog

mie ze sob potomstwa. Tymczasem najbar-

dziej istotna genetyczna rýnica mi«dzy lud-

mi a ma¸pami cz¸ekokszta¸tnymi polega na tym,

ýe my mamy 46 chromosomw (23 pary), a na-

si najbliýsi krewni Ð 48. (Wi«kszoæ brakujcego

ma¸piego chromosomu znajduje si« na d¸uý-

szym ramieniu ludzkiego chromosomu 2, ale

inne fragmenty rozrzucone s rwnieý gdzie in-

dziej w genomie, szczeglnie w chromosomie X).

Wyjaænienie, czy te przetasowania chromoso-

mw by¸y praprzyczyn ewolucji cz¸owieka,

czy tylko wtrn konsekwencj mutacji gene-

tycznej, b«dzie dla biologii niezwykle istotne.

Nadchodzcych 50 lat powinno by takýe

okresem wzmoýenia dotychczasowych wysi¸-

kw w kierunku oglniejszego rozpoznania ge-

Odkrycie struktury DNA

w 1953 roku przez

Jamesa D. Watsona

(z lewej) i Francisa

H. C. Cricka ods¸oni¸o

tajemnic« ýycia

i zapocztkowa¸o

spektakularny post«p

medycyny i biologii

molekularnej. Ich

model struktury

tej czsteczki Ð

podwjna helisa

Ð sta¸ si« symbolem

nauki.

å WIAT N AUKI StyczeÄ 2000 35

Mechanika kwantowa

Ð inne pomnikowe

osigni«cie

intelektualne XX wieku Ð

ukaza¸a istot«

zjawisk mikroæwiata.

Potrafimy dziæ

manipulowa

pojedynczymi atomami

i falami kwantowymi.

Ten obraz ze

skaningowego mikroskopu

tunelujcego przedstawia

ãkwantow zagrod«Ó

dla fal kwantowych

elektronw, zbudowan

z 48 atomw ýelaza

na pod¸oýu z miedzi.

netycznych odpowiednikw ewolucji. Porw-

nywanie sekwencji aminokwasw analogicz-

nych bia¸ek albo sekwencji nukleotydw w od-

powiadajcych sobie odcinkach kwasw

nukleinowych (g¸wnie w czsteczkach rybo-

somowego RNA) blisko spokrewnionych ga-

tunkw pozwala oszacowa wiek ich wsplne-

go przodka. Trzeba jednak zna tempo mutacji

tych czsteczek w naturze.

A to nie takie proste... Tempo mutacji bywa

rozmaite dla poszczeglnych bia¸ek czy kwa-

sw nukleinowych i w rýnych odcinkach ich

czsteczek. W najbliýszej przysz¸oæci naleýy za-

tem skonstruowa dok¸adniejszy ãzegar moleku-

larnyÓ. (Jest to zadanie podobne do usi¸owaÄ

kosmologw, by stworzy we Wszechæwiecie

wiarygodn skal« odleg¸oæci, cho moýe nawet

trudniejsze.) Kiedy do tego dojdzie, powinni-

æmy pozna przyczyny punktw zwrotnych

w ewolucji ýycia na Ziemi: powstania cyklu

Krebsa, s¸uýcego wszystkim komrkom (prcz

bakteryjnych) do uzyskiwania energii z czste-

czek chemicznych; pocztkw fotosyntezy; po-

jawienia si« pierwszych organizmw wieloko-

mrkowych (dziæ wiemy, ýe musia¸o to nastpi

przesz¸o 2.5 mld lat temu).

Przy odrobinie szcz«æcia z tych samych ba-

daÄ dowiemy si« czegoæ o roli czynnikw wi-

rusopodobnych we wczesnych etapach ewolu-

cji ýycia. W genomie cz¸owieka pe¸no jest se-

kwencji DNA, ktre wygldaj na nukleinowe

skamienia¸oæci z czasw, kiedy informacja ge-

netyczna by¸a ¸atwo przekazywana pomi«dzy

rýnymi gatunkami, mniej wi«cej w ten sposb,

w jaki wsp¸czesne bakterie nabywaj pewne

cechy (np. opornoæ na antybiotyki), wymienia-

jc zbudowane z DNA elementy zwane plazmi-

dami. Nie poznamy naszego prawdziwego miej-

sca w przyrodzie, dopki nie zrozumiemy

wk¸adu takich bezuýytecznych na pozr frag-

mentw DNA (ktre Crick pierwszy nazwa¸

ãæmieciowymÓ DNA) w nasz ewolucj«.

Samo rozszyfrowanie tajemnic wszystkich ge-

nomw, ktrych budow« poznamy w ca¸oæci, nie

wyjaæni kwestii powstania ýycia. Powinno jed-

nak rzuci wi«cej æwiat¸a na charakter istot ýy-

wych w tzw. æwiecie RNA, ktry mia¸ poprzedza

otaczajce nas ýycie, oparte g¸wnie na DNA.

Uderzajce i waýne jest to, ýe komrki do dziæ

wykorzystuj czsteczki RNA do pewnych pod-

stawowych funkcji ýyciowych, na przyk¸ad do

redagowania DNA w jdrze komrkowym czy ja-

ko matrycy przy produkcji telomerw Ð koÄco-

wych odcinkw chromosomw je stabilizujcych.

W pewnym momencie, cho zapewne jeszcze

nie za 50 lat, ktoæ podejmie prb« otrzymania

w laboratorium, wychodzc od RNA, ýywego

organizmu. Kwestia powstania ýycia z substan-

cji nieorganicznych wymaga jednak wiedzy, kt-

rej wciý nie mamy, przyznajmy, na temat d¸u-

gotrwa¸ego wp¸ywu promieniowania, na przy-

k¸ad wysy¸anego przez S¸oÄce, na tworzenie si«

bardziej z¸oýonych zwizkw chemicznych

z prostszych substancji. Wiadomo, ýe coæ takie-

go zachodzi w ogromnych ob¸okach molekular-

nych naszej Galaktyki, gdzie radioastronomo-

wie odkrywaj coraz bardziej z¸oýone zwizki Ð

ostatnio fullereny majce kuliste czsteczki C 60 .

Konieczne jest zrozumienie zaleýnoæci mi«dzy

strumieniem promieniowania a z¸oýonoæci. Jest

to problem z zakresu termodynamiki nieodwra-

calnej, ktrej poæwi«cono jak dotd zbyt ma¸o

uwagi.

Biolodzy nie zaj«li si« iloæciowymi aspekta-

mi swej pracy w minionych kilkudziesi«ciu la-

tach. Wydaje si« to zrozumia¸e, gdy do zebra-

nia jest tyle ciekawych (i waýnych) informacji.

Doszliæmy juý jednak do momentu, kiedy g¸«b-

sze zrozumienie na przyk¸ad funkcjonowania

komrki jest ograniczone przez nadmierne

uproszczenia rzeczywistoæci, powszechne we

wsp¸czesnej cytologii oraz genetyce i przez za-

lew gromadzonych wsz«dzie danych. Uprosz-

czenie? W genetyce nagminne jest poszukiwanie

(i omawianie) ãfunkcjiÓ nowo odkrytego genu.

A jeæli wi«kszoæ genw ludzkiego genomu, al-

bo przynajmniej ich bia¸kowe produkty, ma licz-

ne ãfunkcjeÓ, moýe nawet wzajemnie przeciw-

stawne? Opowiadanie o procesach komr-

kowych potocznym j«zykiem okaýe si« ww-

czas mylce lub nonsensowne, jeæli nie zostanie

wsparte modelami iloæciowymi.

Typowym przyk¸adem jest cykl podzia¸u ko-

mrkowego Ð od kilku lat mniej wi«cej co ty-

36 å WIAT N AUKI StyczeÄ 2000

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: