IPN-Kapłani niezłomni.pdf

Przez Morze Czerwone

Kościół w Polsce Pod rządami Komunistów

niezłomni

Kapłani

niezłomni

dodatku do „Gościa Niedzielnego” podejmuje próbę

przybliżenia czytelnikom najnowszej historii Polski, ze

szczególnym uwzględnieniem kwestii funkcjonowania

Kościoła katolickiego w Polsce Ludowej. Był to dla

Kościoła „czas niewoli”, ograniczania praw i wypy-

chania z życia publicznego. Władze komunistyczne

traktowały Kościół, a przede wszystkim duchownych,

jako wroga w budowaniu „socjalistycznego raju”.

Serię zatytułowaną Przez Morze Czerwone. Kościół w Polsce

pod rządami komunistów otwiera numer poświęcony

księżom niezłomnym, represjonowanym przez reżim

komunistyczny w Polsce Ludowej. Prezentujemy skalę

zjawiska, rodzaje represji stosowanych wobec księży

oraz sióstr zakonnych, jak i sylwetki niektórych repre-

sjonowanych. W kolejnym numerze, który ukaże się w

listopadzie br., zostanie przedstawiona kwestia działań

wobec Kościoła, podejmowanych przez partię komuni-

styczną PPR/PZPR – mózg polityki antykościelnej.

A dAM d ziurok

Uderzenie w Kościół

Bilans represji wobec duchowieństwa

na obszarze Polski w obecnym kształcie

geograficznym należy rozpocząć

od momentu, gdy na tereny Polski,

z których odchodził jeden totalitaryzm

– narodowosocjalistyczny – wkraczał

drugi, nie mniej groźny dla Kościoła

– komunistyczny.

rysie jest zbieżna z walką systemu komu-

nistycznego wobec opozycji politycznej

w Polsce. Po likwidacji zbrojnego podzie-

mia i wyeliminowania opozycyjnych par-

tii politycznych z życia publicznego, to

jest po 1947 roku, władze komunistycz-

ne podjęły zdecydowane działania repre-

syjne wobec jedynego przeciwnika, jaki

jeszcze wówczas pozostał, a mianowicie

Kościoła rzymskokatolickiego.

Szczególne nasilenie re-

presji wystąpiło w latach

1945–1956. Statystyka jest

tego znamiennym dowodem.

W 1945 roku odnotowano

zatrzymania lub wyroki w

91 sprawach obejmujących

duchownych, w 1949 roku

takich spraw było już 117,

w 1951 – 157. Rekordowym

pod względem zatrzymań

i wydanych wyroków był

rok 1952: 218 zatrzymań,

aresztów i wydanych wy-

roków w sprawach obej-

mujących duchownych. W

tym okresie represje wobec

duchowieństwa objęły wszystkie

diecezje i większość dużych zgro-

madzeń zakonnych. Szacunkowo

oblicza się, że w okresie 1944/45–

1956 przez więzienia i areszty w

Polsce Ludowej przeszło ponad

1000 duchownych diecezjalnych i

zakonnych. Ponadto w 1954 r. ze

swoich klasztorów zostało wygnanych ok.

1400 sióstr zakonnych.

W 1956 roku wszyscy duchowni prze-

bywający w więzieniach i odsiadujący

wyroki, często wieloletnie i dożywotnie,

zostali wypuszczeni z więzień, ale tylko

niektórzy doczekali się rehabilitacji. Od-

tąd duchowni o wiele rzadziej trafiali do

więzień, ale nie zaprzestano samych re-

presji. Władze państwowe zdecydowały

się tylko na inną ich formę – represję fi-

zyczną zamieniono na bardziej „cywilizo-

waną”, ale nie mniej uciążliwą: kolegia

karne, nękanie, przesłuchania, szantaż,

domiary podatkowe itp.

Na podstawie danych Stolicy Apostol-

skiej, w krajach bloku wschodniego po

wojnie (stan z połowy 1949 roku) zginęło

gwałtowną śmiercią 246 biskupów i księ-

ży, 404 deportowano na Syberię, 1065

znalazło się w więzieniu, 585 zaginęło

bez śladu.

Na tym tle należy umieścić represje za-

stosowane wobec ducho-

wieństwa w Polsce w la-

tach 1944–1953 (są to ob-

liczenia nadal szacunkowe).

W literaturze przedmiotu

przyjmuje się, że do 1953

roku więzionych lub wygna-

nych z diecezji było 12 bi-

skupów, 4 księży rozstrze-

lanych lub powieszonych po

wyroku sądu, 37 księży za-

mordowanych, 260 zmarło

lub zaginęło, 350 zesłano, ok.

1000 przebywało w więzie-

niu, ok. 1200 usunięto przy-

musowo z parafii. Do tego

należy doliczyć także straty du-

chowieństwa zakonnego: 54 za-

bitych, 200 zesłanych, 170 uwię-

zionych, 300 wygnanych.

Represje wobec duchowień-

stwa w postaci aresztów i wię-

zień nie skończyły się w 1956

roku; po 1981 roku wzmogła

się nowa fala represji, których najdobit-

niejszym przykładem są zabójstwa księży:

Jerzego Popiełuszki, Stefana Niedzielaka,

Stanisława Suchowolca, Stanisława Pali-

mąki i o. Stanisława Kowalczyka. Wszyst-

kie te przypadki do dzisiaj nie zostały

w pełni wyjaśnione, podobnie jak i inne

śmiertelne wypadki księży, które wliczono

do liczby zgonów z powodu choroby lub

wyczerpania organizmu (ks. Władysław

Findysz, ks. Roman Kotlarz).

ks . J erzy M yszor

Dzwonkowskiego, w przede-

dniu wybuchu II wojny świa-

towej na terenie Związku Radzieckiego

pozostało przy życiu i duszpasterzowało

w ograniczonym stopniu tylko dwóch

księży katolickich. Inni duchowni kato-

liccy, po odbyciu kary więzienia, zosta-

li wysłani za granicę, rozstrzelani albo

zmarli w więzieniu, łagrze czy na zesła-

niu. Takiego scenariusza wydarzeń nale-

żało spodziewać się również w Polsce.

Gdy front przesuwał się przez ziemie

polskie od strony wschodniej w kierunku

granicy Niemiec, w granicach sprzed 1938 r.,

duchowni katoliccy byli mordowani za-

równo ze względów narodowościowych

(Niemcy), jak i z nienawiści do Kościoła ka-

tolickiego. W pierwszym okresie, po wej-

ściu NKWD na teren diecezji warmińskiej

w 1945 roku, zostało zamordowanych 24

duchownych niemieckich. W archidiece-

zji wrocławskiej, po wejściu wojsk sowie-

ckich, zginęło, jak się ostrożnie oblicza,

16 duchownych diecezjalnych i zakon-

nych. Do tej liczby dodajmy 24 siostry za-

konne, zamordowane przez czerwonoar-

mistów w pierwszych dniach po wejściu

Armii Czerwonej na Ziemie Zachodnie w

1945 roku oraz kolejnych 15 sióstr, które

zmarły po usunięciu z Nysy na skutek szy-

kan, gwałtów, bicia.

Represje zastosowane wobec ducho-

wieństwa posiadają swoją wewnętrzną

periodyzację, która tylko w ogólnym za-

„Leksykon

duchowieństwa

represjonowanego

w PRL” przypomina

męczęńską drogę

ludzi Kościoła

w tym czasie

Wstęp

I nstytut Pamięci Narodowej w formule specjalnego

W edług ustaleń ks. Romana

represje

Tylko nie męczennicy

Walka z Kościołem katolickim,

a w szczególności z duchownymi, była

prowadzona głównie pod sztandarem

zwalczania „rozpolitykowanego kleru”.

nych wrogich wystąpień w powia-

tach i 340 w miastach wojewódzkich, w

tym 1076 faktów nielegalnego budowni-

ctwa sakralnego i zbiórek publicznych,

610 prób organizowania pielgrzymek,

obozów i innych zgromadzeń, 557 anty-

państwowych wystąpień z ambon, 126

faktów kolportażu ulotek, odezw, niele-

galnej literatury, 109 faktów pogróżek i

naruszeń wolności sumienia.

przeciwdziałając wrogim wystąpieniom

kleru i elementów klerykalnych, stoso-

wano: areszty, zatrzymania, rozmowy

profilaktyczne. powodowano także kary

pieniężne.

W omawianym okresie aresztowano 121

osób, w tym około 30-tu księży. W 1960

roku aresztowano 368 osób, z tego

293 w związku z zajściami na tle fanaty-

zmu religijnego w Nowej Hucie, Zielonej

Górze i Gliwicach.

Sprawozdanie Departamentu III MSW

za 1961 rok, 20 II 1962 r

Podczas narady kierownictwa pionu IV SB

w styczniu 1969 r. wiceminister spraw we-

wnętrznych Franciszek Szlachcic wskazał,

że należy „wypowiedzieć klerowi wojnę

psychologiczną. Rozszerzaniem wewnętrz-

nych trudności robić im kłopoty i zmusić

do defensywy”. W tym duchu prowadzono

działania dezintegracyjne, mające rozbić

jedność Kościoła, skłócić duchowieństwo,

skompromitować je w oczach społeczeń-

stwa. Rozrastająca się sieć tajnych współ-

pracowników miała pomagać w polityce

zakładającej „inspirację fermentu i kształ-

towanie postaw lojalności”. Tajni współpra-

cownicy byli głównym narzędziem w pracy

operacyjnej SB, stąd nie dziwi determinacja

w akcji werbunkowej.

Duchowieństwo, jako jedyna grupa

społeczna, pozostawało w całości pod kon-

trolą SB. Od 1963 r. na każdego kapłana (a

nawet kandydata do kapłaństwa w semi-

narium) prowadzono osobną teczkę, zwa-

ną TEOK – teczka ewidencji operacyjnej

na księdza. W ramach taktyki rozpoznania

wroga zbierano tam szereg informacji o

jego działalności, kontaktach itd. Kontro-

la, rozpracowanie, profilaktyka i działania

dezintegracyjne stały się na długie lata ka-

nonem działań wobec duchowieństwa. Naj-

bardziej wyrafinowane działania operacyj-

ne stosowano w latach osiemdziesiątych,

kiedy to sięgano również po rozwiązania

nawiązujące do terroru bezpośredniego

okresu stalinowskiego.

przekonać społeczeństwo, że nie

walczą z całym Kościołem, religią

czy Bogiem. Działalność duchowieństwa

stanowiła dla komunistów zagrożenie ideo-

logiczne i polityczne, a w jednym z doku-

mentów SB księży katolickich nazwano

wprost „nosicielami obcej nam ideologii”.

W pierwszych latach po wojnie za wrogów

uznawano głównie księży zaangażowanych

w działalność podziemia niepodległościo-

wego. Z czasem rozszerzał się krąg podej-

rzanych – stali się nimi duchowni i zakonni-

ce nauczające w szkołach oraz prowadzący

działalność stowarzyszeń katolickich, a od

końca lat 40. „figurantem” (obiektem do

rozpracowania) stało się już całe ducho-

wieństwo katolickie.

Nie męczennicy, lecz przestępcy

Represje wobec księży, zakonników i

zakonnic przybierały różnorakie formy i

stosowane były z różnym natężeniem. Ko-

muniści, dbając o pozory legalizmu, stara-

li się stawiać duchownych przed sądami,

pokazując społeczeństwu, że rozprawia-

ją się z przestępcami, winnymi szpiego-

stwa, nadużyć finansowych, ogólnie ła-

mania obowiązującego w Polsce Ludowej

prawa. Widać tutaj analogię do metody

stosowanej w latach 30. przez nazistów,

którzy walkę z Kościołem prowadzili w

myśl hasła „Nie męczennicy, lecz prze-

stępcy”. Nagłośnienie pokazowych pro-

cesów „duchownych-przestępców” miało

odsunąć niebezpieczeństwo przybierania

przez Kościół szat męczeństwa. Szukanie

za wszelką cenę argumentów prawnych

prowadziło do takich sytuacji, że odczyta-

nie w 1952 r. listu pasterskiego biskupów

katowickich w obronie nauki religii zosta-

ło potraktowane jako działalność godząca

w interesy państwa polskiego. Sam dekret

o wygnaniu biskupów z diecezji na 5 lat

wydała Komisja do Walki z Nadużyciami i

Szkodnictwem Gospodarczym!

Na znacznie szerszą skalę stosowa-

no mniej widoczne dla społeczeństwa

formy szykanowania duchownych. Były

nimi rozliczne represje administracyjne,

paraliżujące pracę Kościoła. Pozbawianie

prawa nauczania w szkołach, wyrzucanie

z posługi w szpitalach, domach dziecka,

wymierzane grzywny, kolegia, olbrzymie

podatki – to tylko niektóre z całego kata-

logu środków represyjnych. Specyficzną

i eksperymentalną formą szykan jeszcze

na etapie seminarium było powoływanie

kleryków do wojska. Z nadzieją, że pobyt

w wojsku doprowadzi do opuszczenia

seminarium. W latach 1960–1980 przy-

musową służbę wojskową musiało odbyć

kilka tysięcy alumnów.

Wojna psychologiczna

Od końca lat 40. władze starały się

doprowadzić do podziałów wśród du-

chowieństwa, w myśl zalecenia Stalina,

że „bez rozłamu wśród kleru nic nie wyj-

dzie”. Montowanie ruchu księży lojal-

nie ustosunkowanych do władzy komuni-

stycznej (zwanych „księżmi patriotami”)

nie przyniosło spodziewanych efektów.

Równie nieskuteczne okazały się próby

wywoływania konfliktów między „klerem

dołowym” a hierarchią kościelną.

Po przełomie 1956 r. w ramach nowej

taktyki walki z Kościołem ograniczano dzia-

łalność represyjną i formy śledcze, skupia-

jąc się w większym zakresie na działaniach

operacyjnych (m.in. stosowano na szeroką

skalę podsłuchy, kontrolę korespondencji

itd.). Zadania te podejmowała rozrastająca

się struktura Służby Bezpieczeństwa, zaj-

mująca się walką z Kościołem – w 1962 r.

powołano słynny Departament IV MSW.

A dAM d ziurok

miła o kilku wypadkach szantażo-

wania przez Służbę Bezpieczeństwa i

namawiania do „współpracy” alumnów

Wyższego Seminarium Duchownego

w Łodzi. [...] Służba Bezpieczeństwa

niepokoi nie tylko samych alumnów,

ale także ich rodziców i innych człon-

ków rodzin. [...] Funkcjonariusze Służby

Bezpieczeństwa, proponując „współpra-

cę”, podszywają się nawet pod współ-

pracowników Episkopatu, następnie

proponują wysokie stypendia pienięż-

ne. Gdy to nie daje rezultatów, szyka-

nują swoje ofiary i przy okazji zdradzają

cel swoich wysiłków. Twierdzą także, że

„polska jest krajem, gdzie wszystko jest

pod kontrolą”.

„Pro memoria” episkopatu w sprawie

dyskryminacji religijnej w PRL,

18 IX 1974 r.

WRogie WystąPieNia

w 1961 roku zanotowano 2339 róż-

W ładze komunistyczne starały się

szyKaNują

K uria Diecezjalna w Łodzi zawiado-

ofiary Armii Czerwonej

Na sowieckich

bagnetach

Pielęgnowana przez dziesięciolecia

propagandowa wersja wyzwolenia przez

Armię Czerwoną zamykała w Polsce usta

wszystkim, którzy byli świadkami tamtych

wydarzeń i oceniali je zupełnie inaczej.

Lokalne społeczności zachowywały jednak

w pamięci obraz okrucieństwa i terroru,

jaki nadciągał wraz z krasnoarmiejcami.

nienawiść do religii i osób wierzą-

cych stawały się przyczyną profa-

nowania sfery sacrum przez wielu czer-

wonoarmistów: dewastowania obiektów

sakralnych, bezczeszczenia symboli reli-

gijnych czy kradzieży przedmiotów kultu

(m.in. naczyń liturgicznych, ornatów).

ofiara ks. Frenzla

Nie sposób opisać wszystkich drama-

tycznych okoliczności i miejsc, w któ-

rych duchowni ginęli za wiarę z rąk Armii

Czerwonej. W diecezji gliwickiej zginął

m.in. ks. Jan Frenzel. Pracował on jako wi-

kariusz w parafii w Miechowicach (obec-

nie dzielnica Bytomia). W styczniu 1945

r., kiedy miejscowość zajęła już Armia

Czerwona, został wezwany do konające-

go chłopca. Udał się do piwnicy, w której

schroniła się rodzina i udzielił umiera-

jącemu Wiatyku. Kiedy spowiadał krew-

nych chłopca, do piwnicy weszli krasno-

armiejcy i zauważywszy kapłana, zabrali

go z sobą. Szarpany i bity, pozbawiony

stuły i bursy, nazwany „cziornym czor-

tem”, został zaprowadzony do dowód-

cy. Tam najpierw poddano go torturom,

potem zastrzelono, a właściwie dobito.

Miejscowa ludność po koloratce rozpo-

znała kapłana, którego zmasakrowane i

pozbawione odzienia ciało leżało wśród

innych zabitych. Męczeńską śmierć kapła-

na upamiętnia jedna z ulic miejscowości

nazwana jego imieniem.

Napady na klasztory

Miejscami masowych zbrodni na

osobach duchownych były klasztory ze

względu na fakt zgromadzenia w jed-

nym miejscu wielu osób. Oprócz perswa-

zji, prób unikania kontaktu czy biernego

oporu wobec napastników osoby

zakonne nie mogły, ani nie mia-

ły szans podjęcia z nimi walki.

Szczególnie tragiczna była sytu-

acja w klasztorach żeńskich, do

których wkraczali Sowieci. Bez-

bronność zgromadzonych tam

sióstr potęgowała poczucie bez-

karności napastujących je żołnie-

rzy. Habit zakonny nie stanowił

żadnego hamulca. Trudno odno-

tować wszystkie pobicia, zniewagi i upo-

korzenia, które przyszło im znieść. Za-

konnice stawały się bardzo często ofiara-

mi gwałtów; na nic zdały się desperackie

próby obrony przed zhańbieniem. Nie-

jednokrotnie postawa sprzeciwu stawała

się przyczyną brutalnie zadanej im śmier-

ci. Jedno z takich tragicznych zdarzeń

miało miejsce w Lidzbarku Warmińskim

w klasztorze sióstr katarzynek (Zgroma-

dzenie Sióstr św. Katarzyny Dziewicy i

Męczennicy). Pijani żołnierze sowieccy

napastowali przebywające tam siostry.

Kiedy jeden z nich znęcał się nad 64-let-

nią siostrą przełożoną Sabinellą Angrick,

zdesperowane współsiostry stanęły w jej

obronie i doprowadziły do jej uwolnie-

nia z odosobnienia. Zemstą za ten czyn

było zastrzelenie z zimną krwią czterech

spośród nich, w tym także siostry prze-

łożonej. Egzekucja odbyła się w refek-

tarzu w obecności wszystkich zakonnic.

Siostry katarzynki poniosły śmierć także

w innych miejscowościach: w Olsztynie,

Kętrzynie, Ornecie i Gdańsku Wrzeszczu.

W 2004 r. w archidiecezji war-

mińskiej rozpoczął się proces

diecezjalny, mający prowadzić

do beatyfikacji 16 sióstr kata-

rzynek, które w 1945 r. poniosły

śmierć w obronie wiary

Podobnych masowych zbrod-

ni dokonano w Nysie w para-

fii św. Rocha (obecnie diecezja

opolska). Ofiarami Armii Czer-

wonej w marcu 1945 r. byli fran-

ciszkanie i siostry elżbietanki z usytuo-

wanych tam klasztorów.

Szczególnie na ziemiach należących

przed wojną do Rzeszy czynnikiem de-

cydującym o losie zarówno kapłana, jak i

ludności cywilnej był stosunek nadciąga-

jących żołnierzy do Niemców. W obliczu

zbliżającej się Armii Czerwonej musia-

ła zapaść decyzja o ewakuacji lub pozo-

staniu na miejscu. W wielu wypadkach,

mimo docierających wieści o wrogim

stosunku do ludności niemieckiej, kapła-

ni podejmowali decyzje o pozostaniu ze

swoimi parafianami. Ginęli w masowych

egzekucjach wraz z ludnością cywilną,

jak to miało miejsce m.in. w przypadku

ks. Antoniego Wernera z diecezji war-

mińskiej czy ks. Alojzego Zuga z diecezji

wrocławskiej. Ginęli także, stając w obro-

nie godności i czci napastowanych przez

czerwonoarmistów kobiet i dziewcząt,

jak ks. Teodor Walenta z diecezji katowi-

ckiej czy ks. Georg Michaletz z diecezji

wrocławskiej.

k orneliA B AnAś

A teizm, czasem pogarda, a nawet

Bohaterscy

kapłani

zamordowani

przez sowietów:

z lewej

ks. jan Frenzel,

z prawej

ks. teodor

Walenta

stalinowskie więzienia

W rękach oprawców

– Zostałem [...] wsadzony do samochodu,

w którym jeden z funkcjonariuszy [UB]

groził mi, abym siedział cicho. Przewinął

mi się wówczas przed oczami cały szereg

cierpień, jakie miałem przejść i dlatego za

wszelką cenę postanowiłem się wydostać.

IX, XI i XII, kard. Hlonda i Sapiehę, któ-

rego określił mianem większego szpiega

niż Hlond”.

Piętno pochodzenia

Istotny wyróżnik sytuacji więzionych

duchownych, in minus, to ich status spo-

łeczny. Ksiądz, obdarzony w swoim śro-

dowisku, zwłaszcza wiejskim, tradycyjnie

wysokim autorytetem, nie wytrzymywał,

zdarzało się, gwałtownej zmiany warun-

ków otoczenia i otaczającej go atmosfery.

Z wysokiego szczebla drabiny społecznej

spadał do pozycji pariasa, pozbawionego

częstokroć elementarnych praw ludzkich.

„Księży na spacerze nietrudno było

rozpoznać – spodnie zawsze mieli krót-

kie, najczęściej do łydek. Wystawały gołe

nogi lub kalesony. Spodnie najczęściej się

nie dopinały i zawiązane były kawałkami

sznurka: od guzika do dziurki w spod-

niach. Marynarki najczęściej również nie

dopinały się. Rękawy do łokci. Robili z

nich pośmiewisko na całe więzienie” –

wspominał Bogumił Studziński.

ofiary gwałtu

W końcu traciły te „okoliczności uwię-

zienia” znaczenie, gdy przychodziło zmie-

rzyć się z brutalną nagą siłą. Gdy przycho-

dziła śmierć. Ks. Józef Fudali zeznawał

jako świadek na „procesie kurii krakow-

skiej”, mówił niewyraźnie, bo w śledz-

twie oprawcy wybili mu zęby. Jako jedyny

z duchownych odwołał zeznania,

więc sędzia zwrócił mu uwagę,

że przed śledczymi przyznał się

do winy. Ksiądz począł strasznie

krzyczeć, że bili go żelaznym prę-

tem po głowie, kopali, miażdżyli

przyrodzenie. W śledztwie stra-

cił zupełnie zdrowie i posiwiał.

Dostał trzynaście lat więzienia.

Zmarł półtora roku później. Ks.

Piotr Oborski z diecezji kieleckiej

otrzymał dożywocie. Podczas rozprawy,

gdy sędzia zapytał, czy przyznaje się do

winy, odpowiedział: „Nie przyznaję się,

na co dowodem jest moje ciało”, po czym

zdjął część ubrania i pokazał obrażenia, ja-

kie powstały w wyniku tortur. „Osadzono

go – pisał ks. Przytocki – na Montelupich

w Krakowie. Przez sześć miesięcy był trzy-

many w norze bez okien, pod schodami,

przez którą przechodziły nieszczelne rury

kanalizacyjne. Wilgoć zalewała ściany i po-

sadzkę. Jedynymi towarzyszami jego nie-

doli były szczury. Ta gnojownia miała ks.

Oborskiego skruszyć [...]”.

ks. Bolesław Stefański. Z więzie-

nia wydostał się przeszło siedem

lat później – storturowany, kaleka bez

nogi, nędzarz, z widocznymi objawami

choroby umysłowej. Zmarł jako pensjona-

riusz domu starców, w wieku 54 lat.

inkwizycja

Zarówno stalinowskie śledztwo, jak i

przewód sądowy miały charakter wybitnie

inkwizycyjny, dotkliwy więc dla osób wy-

czulonych na wszelkie zarzuty o charakte-

rze etycznym, z sugestią „moralnego zgor-

szenia”. To, co bawić mogło osoby świe-

ckie, przyjmowane było nieraz z powagą

przez duchownych. Swe doświadczenia

sowieckie wspominał Stanisław Swianie-

wicz: „Perswazja śledczego „przyjmowała

nieraz charakter operetkowy; na przykład

gdy sędzia śledczy zaczynał rozczulać się

nad moim upadkiem moralnym i mówił:

»Powiedz wszystko, co wiesz, oczyść swo-

je sumienie, a zobaczysz, lżej ci będzie

na sercu«. Od swoich współlokatorów w

celi wiedziałem, że to odwoływanie się

do oczyszczenia sumienia było standardo-

wym chwytem sowieckiego śledztwa, któ-

ry również u wielu więźniów rosyjskich

wzbudzał śmiech; chociaż zapewne dla

wielu innych stwarzał psychiczną atmosfe-

rę do »przyznawania się«”.

Siostra Izabela Łuszczkiewicz, sza-

rytka, skazana trzykrotnie na śmierć za

kontakty z WiN-em, była okrutnie tortu-

rowana w śledztwie. Dręczono ją i w celi

śmierci: „Czekając trzy miesiące – pisała

później siostra – na wykonanie wyroku,

byłam ustawicznie wołana wieczorami, że

idę niby na wykonanie wyroku. Z począt-

ku ciężko to przechodziłam, ale wreszcie

przyzwyczaiłam się do tego i starałam się

być przygotowaną na śmierć”.

odpowiedzialność zbiorowa

Duchowni zmuszeni byli także, najczęś-

ciej w sposób dosłowny, odpowiadać indy-

widualnie za wszystkie zbiorowe „winy”

Kościoła. Pośród śledczych znajdował się

bowiem duży odsetek polskich oraz sowie-

ckich Żydów, zaś wśród strażników – ko-

munistów z Polonii francuskiej,

często nieznających nawet języka

polskiego. Pośród samych Polaków

był natomiast spory odsetek osób

bez żadnego wykształcenia, prosto

ze wsi, z ówczesnych społecznych

nizin. We wszystkich tych grupach

istniały mniejsze lub większe re-

sentymenty (religijne, społeczne,

narodowe), spotęgowane wyrwa-

niem z naturalnego środowiska, wyobco-

waniem i wykorzenieniem duchowym.

Jedno z przesłuchań na warszawskim

Mokotowie ks. Józef Zator-Przytocki

wspominał następująco: „Po przerwie,

gdy [śledczy] mnie wezwał, zaczął się po-

pisywać znajomością historii Kościoła.

[...] Poświęcił więc cały dzień śledztwa

popisywaniu się swoimi wiadomościami.

Nie mogąc dosięgnąć żadnej ze zmarłych

postaci, nienawiść do nich wyładowy-

wał na mojej skórze. Rozpoczął od św.

Stanisława Szczepanowskiego, poprzez

kardynała Oleśnickiego, Skargę, św. An-

drzeja Bobolę, Skorupkę, papieży: Piusa

J Acek Ż urek

M ówił podczas rozprawy sądowej

U góry: Ks. józef

zator-Przytocki

Powyżej: Wielu

duchownych

„przeszło” przez

więzienie przy

ul. Rakowieckiej

w Warszawie

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: