IPN-Pisarze w PRL.pdf

VIII Nasz Dziennik Piàtek, 26 listopada 2010

DODATEK HISTORYCZNY IPN 11/2010 (42)

Dodatek historyczny IPN

11/2010 (42)

Pisarze w PRL

– szykanowani

i uwik∏ani

Pisarze

pod specjalnym

nadzorem

Dr Marek Klecel

Pisarze na us∏ugach komunistów w programach socrealizmu zast´powali

cz´sto polityków i propagandystów, stawali si´ piewcami, apologetami nie

tylko nowego ustroju, powstajàcego na gruzach wojennych, ale i nowej,

komunistycznej utopii

W 1948 roku zamkni´to redakcj´ katolickiego „Tygodnika War-

szawskiego”. Aresztowano ks. Zygmunta Kaczyƒskiego, który

by∏ redaktorem naczelnym, Jerzego Brauna, pisarza, filozofa,

wybitnego publicyst´, który faktycznie prowadzi∏ pismo, a tak˝e

wi´kszoÊç cz∏onków redakcji i wspó∏pracowników. Agent UB

„Niski” donosi∏ w tym czasie: „Z grona osób, które pracujà w

»Tygodniku Warszawskim«, najwi´cej daje krytyki antyrzàdowej

Jerzy Braun. (...) Jest tym oÊrodkiem, który promieniuje dalej”.

Wszystkich skazano na kary od kilku do kilkunastu lat wi´zienia.

Ksiàdz Kaczyƒski zmar∏ w wi´zieniu. Braun przesiedzia∏ osiem

ci´˝kich lat na Mokotowie, we Wronkach i Rawiczu. Brutalne

Êledztwo, nadzorowane przez Ró˝aƒskiego, w czasie którego

straci∏ jedno oko, opisywa∏ póêniej: „Mia∏em w ciàgu dwu i pó∏

lat Êledztwa oko∏o 250 przes∏uchaƒ, i to nieraz w gorszym stanie

zdrowia, gdy˝ w 1950 roku wystàpi∏y ci´˝kie ataki serca, po∏à-

czone nieraz z utratà przytomnoÊci. Spot´gowa∏y si´, gdy zosta-

∏em przeniesiony do karnej celi, potrójnie okratowanej i z oknem

zamkni´tym przez kosz ˝elazny. (...) Poniewa˝ oficerowie Êled-

czy robili nieraz wra˝enie furiatów lub ob∏àkanych, przes∏uchi-

wany cz´sto zgadza∏ si´ na ich wersj´, by przetrwaç te tortury

psychiczne (nie mówiàc ju˝ o fizycznych) i powróciç do celi”.

Poznaƒskiego poet´ Wojciecha Bàka zamkni´to na poczàtku

lat 50. w szpitalu psychiatrycznym. By∏a to wypróbowana sowiec-

ka metoda unieszkodliwiania niewygodnych pisarzy. Przyczynili

si´ do tego, niestety, tak˝e koledzy po piórze, którzy uwa˝ali, ˝e

nieprawomyÊlny Bàk Êciàgnie na nich k∏opoty. Pisarka Wanda Kar-

czewska donosi∏a w∏adzom Zwiàzku Literatów w Warszawie: „Ma-

jà go poddaç leczeniu wstrzàsami elektrycznymi (o ile do tej pory

sobie coÊ nie zrobi). Chce wyskoczyç oknem, le˝y zwiàzany”.

To pierwsze z brzegu przyk∏ady represji wobec pisarzy w PRL,

które szerzej przedstawia Joanna Siedlecka w swojej ksià˝ce

„Ob∏awa. Losy pisarzy represjonowanych” (Warszawa 2005).

Opisuje szczegó∏owo i konkretnie, opierajàc si´ na materia∏ach

archiwalnych i relacjach Êwiadków, losy pisarzy mniej znanych,

ale nie mniej przeÊladowanych ni˝ pisarze bardziej znani ze swej

twórczoÊci, nieaprobujàcy komunizmu.

Władzom „Polski Ludowej” specjalnie zależało, by mieć po swojej stronie twórców. Dziś

piszemy o tych, którzy –jak Wańkowicz czy Grzędziński –nie dali się przekonać do no-

wego ustroju, i o szczególnym przypadku Jana Dobraczyńskiego, pisarza katolickiego,

narodowca usidlonego przez komunizm. Sygnalizujemy też pojawienie się książki o II

wojnie światowej jako spisku prawie całej Europy przeciwko ZSRS i Rosjanom, autor-

stwa Jurija Muchina, znanego z przypisywania zbrodni w Katyniu Niemcom.

Ciàg dalszy na s. II-III

II Nasz Dziennik Piàtek, 26 listopada 2010

DODATEK HISTORYCZNY IPN 11/2010 (42)

Piàtek, 26 listopada 2010 Nasz Dziennik VII

Pisarze

pod specjalnym

nadzorem

Ciàg dalszy ze s. I

przyjdà momenta na Putramenta”, jednak˝e twórczoÊç Waƒkowicza zosta∏a

obj´ta ca∏kowitym zakazem druku. W wewn´trznej recenzji niewydanej ksià˝ki

o Kennedym pisa∏ Roman Werfel: „Waƒkowicz nie pisze j´zykiem marksistów,

nie ma naszej hierarchii wartoÊciowania i szeregowania faktów”. Ksià˝k´ „Po-

s∏annictwo i obcoÊç” o tematyce ˝ydowskiej ocenia∏ sam Wydzia∏ Kultury KC:

„jej opublikowanie nie wchodzi w rachub´, (...) jest s∏aba pod wzgl´dem fakto-

graficznym i literackim”. Rozwinà∏ t´ opini´ uczony specjalista od literatury w

MSW podpisany „wt”: „Jest przyk∏adem dyletanckiego opracowania „Misji na-

rodu ˝ydowskiego”. Autor nie ujawnia, co sk∏oni∏o go do podj´cia tematu, ani

te˝ nie przedstawia celu, jaki chcia∏by osiàgnàç. (...) Ca∏a pierwsza cz´Êç ty-

czàca pochodzenia narodu jest kompromitujàca (...) na str. 15 nast´puje

straszliwy rozgardiasz myÊli z powodu niesystematycznych, przypadkowych

materia∏ów, którymi operuje autor dla olÊnienia swà erudycjà (pozornà) czytel-

nika! (...) W sumie »nec sutor ultra crepidas« – a po polsku, niech szewc pilnu-

je kopyta, aby po rzymsku skoƒczyç”. WÊród licznych agentów, którzy Êledzili

Waƒkowicz, takich jak Lubicz, Krakus, Cezar, Alex, Ewa, 33, byli wi´c tak˝e fa-

chowcy znajàcy si´ na rzeczy, którzy musieli pocho-

dziç ze Êrodowiska literackiego.

Wybitny dramaturg Jerzy Szaniawski z powodu

swego majàtku ziemskiego w Zegrzynku ko∏o Seroc-

ka zosta∏ potraktowany jako „ku∏ak znad Narwi” i me-

todycznie zniszczony jako pisarz i cz∏owiek. Po jego

sztuce „Dwa teatry” z 1946 roku rozp´tano histerycz-

nà kampani´. Melania Kierczyƒska, naczelny ideolog

socrealizmu, zarzuca∏a Szaniawskiemu w specyficz-

nej nowomowie „apologi´ krzesania iskier ze s∏oƒca

szablami z tektury, propagand´ czystego irracjonali-

zmu, który ma wysoce reakcyjny spo∏eczno-politycz-

ny wydêwi´k i niedwuznaczne reakcyjno-polityczne

filiacje”. W tym czasie to by∏ wyrok, potwierdzi∏ go

„terroretyk”, jak mówiono, Adam Wa˝yk: „w sztuce

Szaniawskiego nie ma mistyki, jest tylko mistyfikacja.

Wiadomo, mistyfikacja nie ma nic wspólnego z po-

st´pem”. Odbierano Szaniawskiemu jego posia-

d∏oÊç, zmuszajàc do drakoƒskich podatków i kontyn-

gentów, czyli przymusowych dostaw p∏odów rolnych,

jakie obowiàzywa∏y wtedy rolników. Do koƒca ˝ycia w

1970 roku ˝y∏ niemal w n´dzy, zdany na okazjonalnà

pomoc znajomych i cz´Êci Êrodowiska literackiego.

Nawet po Êmierci zabrano reszt´ jego majàtku z pomini´ciem praw spadko-

bierców. Podupad∏y dworek w Zegrzynku wkrótce sp∏onà∏ wraz z r´kopisami i

pamiàtkami po pisarzu.

„Banda trojga”

Sprawa Paw∏a Jasienicy, pisarza historycznego, który w czasie wojny walczy∏

w partyzanckim oddziale „¸upaszki” na Wileƒszczyênie, szczególnie znienawi-

dzonego przez komunistów, by∏a bulwersujàca, choç dotàd nieznana w szcze-

gó∏ach. W Êrodowisku literackim bardzo aktywna by∏a agentka „Ewa”. Zaanga-

˝owa∏a si´ tak mocno w inwigilacj´ Jasienicy, ˝e sk∏oni∏a go do ma∏˝eƒstwa,

ale nie zdecydowa∏a si´ na „rozwód” z UB. Autorka i tu szerzej omawia t´ spra-

w´, opisujàc nawet dalsze losy „Ewy” i wynikajàce stàd komplikacje z wyda-

waniem utworów pisarza. Podobnie nowe rzeczy ujawnia Siedlecka o Jerzym

Zawieyskim i jego niby samobójczej Êmierci. By∏ on jedynym pos∏em z opozy-

cyjnego, katolickiego ko∏a „Znak”, który w PRL-owskim Sejmie zaprotestowa∏

przeciw represjom po wydarzeniach marcowych w 1968 roku. Zosta∏ usuni´ty

z Sejmu, a wkrótce dosta∏ zawa∏u. Wed∏ug oficjalnej wersji pope∏ni∏ samobój-

stwo, wyskakujàc z okna szpitala rzàdowego. Autorka znalaz∏a dowody i

Êwiadków na to, ˝e nie by∏o to samobójstwo.

Losy i postawy wielu pisarzy w czasach PRL Êwiadczà o represjach syste-

mu komunistycznego z jednej strony, ale z drugiej o oporze, przeciwstawianiu

si´ systemowi, zw∏aszcza po 1956 roku, a w koƒcu o wyraênej opozycji kultu-

rowej i politycznej. Byli przecie˝ pisarze, którzy nigdy nie zgodzili si´ na komu-

nizm i zostali uznani przez w∏adze PRL za pierwszoplanowych wrogów, jakby

rzeczywiÊcie mogli obaliç system. Jednà z takich ciekawszych postaci by∏ Ja-

nuary Grz´dziƒski. Razem ze Stefanem Kisielewskim i Paw∏em Jasienicà nale-

Budowaniu obrazu samotnych Rosjan walczàcych z hitlerowskà Europà s∏u˝à

liczne k∏amliwe twierdzenia szczegó∏owe. Muchin zamieszcza tabel´ z zestawie-

niem walczàcych przeciwko ZSRS ochotników, którzy dostali si´ do sowieckiej nie-

woli. Figuruje w niej 60.280 Polaków! (s. 18). Autor nie podaje êród∏a powy˝szej re-

welacji, ignorujàc nawet subiektywnà w doborze materia∏ów rosyjskà edycj´ doku-

mentów poÊwi´conych jeƒcom z lat 1939–1956, która nie potwierdza jego fanta-

stycznej tezy. ZmyÊlona informacja uruchamia u czytelników ciàg fa∏szywych do-

mniemaƒ: skoro kilkadziesiàt tysi´cy polskich ochotników dosta∏o si´ do niewoli,

to ilu w ogóle Polaków musia∏o zaciàgnàç si´ do walki przeciwko Zwiàzkowi So-

wieckiemu? Antypolska obsesja Muchina znalaz∏a nowe ujÊcie w umiejscowieniu

Polaków w jednym rz´dzie z ˝o∏nierzami rzeczywiÊcie walczàcych u boku Weh-

rmachtu formacji, takich jak wymienione w ksià˝ce ró˝nonarodowe dywizje Waffen

SS. PodkreÊlenie udzia∏u przedstawicieli wielu narodów, w tym z Europy Zachod-

niej, w hitlerowskiej machinie wojennej oraz dokonania przez niektóre kraje Euro-

py Ârodkowej proniemieckiej wolty (rzecz jasna – ani s∏owa o tym, ˝e dokonywa-

∏o si´ to pod presjà okolicznoÊci i w ramach diabelskiej alternatywy Stalin – Hitler),

zmieszane z wyssanymi z palca insynuacjami pod adresem innych, s∏u˝y budowie

absolutnie fa∏szywego obrazu: Zwiàzku Sowieckiego zawsze walczàcego z Niem-

cami i – pomimo zmowy z nimi innych narodów oraz zdrady niektórych grup na-

rodowych wewnàtrz kraju – zwyci´˝ajàcego w samotnym boju.

Zwiàzek Sowiecki, w pierwszym okresie wojny faktycznie sprzymierzony z

III Rzeszà, nabiera w tej egzegezie cech absolutnego zwyci´zcy i absolutnej ofia-

ry. A ka˝dy, kto przeczy takiej wizji miejsca ZSRS w wojnie, do∏àcza w oczach

Muchina do oszczerców chcàcych umniejszyç i zohydziç rol´ Rosji i Rosjan, za-

równo ówczesnych, jak i – co wa˝ne – wspó∏czesnych. Charakterystyczne dla

Muchina jest pe∏ne uto˝samienie ZSRS z Rosjà oraz kompletne pomieszanie

planu historycznego ze wspó∏czesnoÊcià.

Konstrukcja dziejów, w której prawdziwymi przeciwnikami nazizmu byli nie

cz∏onkowie koalicji antyhitlerowskiej, ju˝ nawet nie „narody Zwiàzku Sowieckie-

go”, lecz jedynie lojalni wobec komunistycznego re˝imu Rosjanie, prowadzi au-

tora do nast´pujàcej tezy: „Nale˝a∏o w przeddzieƒ wojny represjonowaç u siebie

w Kraju piàtà kolumn´ i tak zrobiono” (s. 444). Otrzymujemy uzasadnienie repre-

sji, deportacji i mordów na Polakach oraz innych narodach w latach 1939–1941

(a tak˝e wczeÊniej i póêniej). WÊród innych wniosków – owych „lekcji Wojny Oj-

czyênianej” – do których prowadzà zafa∏szowane przes∏anki, spotykamy twier-

dzenie, ˝e niepowodzenia Armii Czerwonej by∏y spowodowane b∏´dami i zdra-

dà dowódców wojskowych, a zwyci´stwo „zosta∏o zdeterminowane przez fakt,

i˝ Rosja by∏a komunistyczna, a na czele Kraju i armii sta∏ najbardziej utalentowa-

ny komunista – Józef Wissarionowicz Stalin” (s. 422, 445).

Warto zwróciç uwag´ na twierdzenie o wielkiej pozytywnej roli Stalina. Teza

Muchina pozostaje w sprzecznoÊci z czynionymi niekiedy w Rosji, i znacznie

cz´Êciej po sàsiedzku, próbami oddzielenia bohaterstwa i zas∏ug prostych czer-

wonoarmistów i „zwyk∏ych” Rosjan od stalinowskiego re˝imu. PodejÊcie takie

– bli˝sze zresztà poprawnoÊci politycznej ni˝ historycznej prawdzie o paƒstwie,

jego instytucjach i ludziach – nie stanowi jednak dominujàcego w Rosji sposobu

myÊlenia. We wspó∏czesnym rosyjskim dziejopisarstwie, jak i nade wszystko

kszta∏tujàcym ÊwiadomoÊç zbiorowà dziennikarstwie telewizyjnym dominuje

zdecydowana afirmacja roli Zwiàzku Sowieckiego oraz jego kierownictwa poli-

tycznego w latach 1939–1945. Zdaje sobie z tego spraw´ ka˝dy, kto stara si´ Êle-

dziç rosyjskie publikacje poÊwi´cone historii najnowszej czy te˝ Êledzi∏ w okoli-

cy 65. rocznicy zakoƒczenia II wojny Êwiatowej rosyjskie media elektroniczne.

Nie zmieni∏o tego stanu rzeczy w sposób g∏´boki i trwa∏y kilka pozytywnych sy-

gna∏ów wys∏anych z Kremla po tragedii smoleƒskiej.

Muchinowska narracja historyczna nie jest, na szcz´Êcie, bezwzgl´dnie i we

wszystkich szczegó∏ach reprezentatywna dla ca∏ej rosyjskiej opinii. Obcià˝anie

Zbrodnià Katyƒskà Niemców wÊród rzetelnych historyków uchodzi za ekstre-

mizm. W historiografii i publicystyce próbuje si´ podwa˝aç mit Stalina, podkre-

Êlajàc rol´ kadry oficerskiej (w czym pomocny jest mit marsza∏ka Georgija ˚uko-

Wszyscy, którzy nie deklarowali wsparcia dla systemu komunistycznego w Pol-

sce, byli przynajmniej podejrzani, jeÊli nie stawali si´ wprost wrogami, przeciw-

nikami, wed∏ug zasady: kto nie z nami, ten przeciw nam. Represje systemu PRL

sà ju˝ nieêle rozpoznane i przez historyków przypo-

minane, choç nadal nie sà pe∏niej przyswojone w

spo∏ecznej ÊwiadomoÊci. „Ob∏awa” wnosi tu wiele

nowych, istotnych faktów i szczegó∏ów o sposobie

dzia∏ania systemu komunistycznej opresji wobec

jednostek i ca∏ych grup ludzkich. Pokazuje metody

inwigilacji, osaczania i niszczenia ludzi, bezwzgl´d-

noÊç systemu indoktrynacji, fizyczne i psychiczne

maltretowanie, zastraszanie i konfliktowanie Êrodo-

wisk, rozbijanie ich przez wprowadzanie agentury,

atmosfer´ wzajemnych podejrzeƒ, strachu, psy-

chozy. Ksià˝ka pokazuje na przyk∏adach swych bo-

haterów wszechobejmujàcy koszmar ˝ycia przynaj-

mniej w niektórych Êrodowiskach PRL, zagro˝enie i

niepewnoÊç samego bytowania. Prezentuje ró˝ne,

niemal wyszukane sposoby ∏amania poszczegól-

nych osób, a tak˝e sk∏aniania ich do wspó∏pracy,

donoszenia na innych. Biografie wielu przeÊlado-

wanych sk∏adajà si´ na obraz systemu komuni-

stycznego jako jednego wielkiego aparatu w∏adzy

opartego na przemocy i inwigilacji, zmierzajàcego

do zdobycia totalnego wp∏ywu na umys∏y i dusze

ludzkie. Zarazem w losach tych wielu pisarzy uda∏o

si´ przedstawiç zró˝nicowane dzia∏ania systemu na przestrzeni lat, brutalne i

bezwzgl´dne w latach 40. i 50., póêniej mniej widoczne, pozorowane i poÊred-

nie, ale te˝ coraz bardziej wszechstronne i systematyczne, dzia∏ajàce ju˝ jako

sprawny system paƒstwowy a˝ do lat 90.

Kryptonim „Pisarz”

Oprócz mniej znanych pisarzy, takich jak: Stanis∏aw ¸oÊ, January Grz´dziƒski

czy Jerzy Kornacki, na którym ch´tnie zemszczono si´ jako odst´pcy od ko-

munizmu, a tak˝e m∏odszych pisarzy, którzy skoƒczyli tragicznie, jak Ireneusz

Iredyƒski i Jacek Bierezin, mowa w ksià˝ce Siedleckiej tak˝e o kilku wybitniej-

szych pisarzach, takich jak: Waƒkowicz, Szaniawski, Zawieyski, Jasienica. Ich

przypadki sà bardziej znane, ale i tu poznajemy wiele nowych szczegó∏ów i do-

wodów, które pokazujà w nowym Êwietle ich losy. Wiadomo, ˝e Waƒkowicz po

powrocie z emigracji w 1956 roku okaza∏ si´ tak niewygodny, ˝e aresztowano

go i wytoczono mu proces. Agent „Micha∏” donosi∏ na „Pisarza”: „Zosta∏ aresz-

towany, bo bluzga∏ na PRL. Napisa∏ ksià˝k´ o Polsce, w której zbyt daleko po-

sunà∏ si´ w krytycznych ocenach i opisach. Nasza cenzura tej ksià˝ki jeszcze

nie puÊci∏a, wobec czego przekaza∏ jà za granic´ i tam jest drukowana. O to

w∏aÊnie idzie. Jest groszorobem, a jak si´ okazuje – równie˝ Êwinià”. W 1964

roku zosta∏ skazany na 3 lata wi´zienia, ale nie odwa˝ono si´ go zamknàç ze

wzgl´du na popularnoÊç i niepotrzebny rozg∏os wokó∏ sprawy. Aresztowanie

Waƒkowicza wywo∏a∏o publiczne protesty, w archiwum MSW zachowa∏y si´

„wrogie w treÊci has∏a”, wyra˝ajàce poparcie dla pisarza: „Melchiorze, my m∏o-

dzi jesteÊmy z Tobà; Zostawcie Waƒkowicza w spokoju; ˚àdamy natychmia-

stowego uwolnienia Waƒkowicza; ˚àdamy wolnoÊci s∏owa; Wi´cej takich ludzi

jak Waƒkowicz”. Pocieszano si´ wprawdzie, ˝e „przysz∏a pora na Melchiora,

wa) w militarnym zwyci´stwie. Dzia∏alnoÊç Jurija Muchina – nie powinniÊmy mieç

co do tego najmniejszych z∏udzeƒ – nie stanowi jednak nic nieznaczàcego mar-

ginesu, jego poglàdy znajdujà rezonans spo∏eczny i bez wàtpienia cieszà si´ po-

parciem wÊród kremlowskich elit. Proponowany przez „czo∏owego historyka i

publicyst´ si∏ patriotycznych” – jak na stronie tytu∏owej Muchina anonsuje wy-

dawca – melan˝ wielkoruskiego szowinizmu i komunistycznej tradycji sowieckiej

jest w istocie zbie˝ny z obowiàzujàcym, przynajmniej od po∏owy lat 90. XX w.,

ideologicznym fundamentem sprawowanej z Kremla w∏adzy politycznej.

Oceniajàc prace Muchina, stale nale˝y pami´taç o zwiàzku – bez wàtpienia w

jego wydaniu patologicznym – polityki z historià. Tak jak walczymy na forum mi´-

dzynarodowym, równie˝ przy u˝yciu Êrodków dyplomatycznych, z okreÊlaniem

nazistowskich niemieckich obozów zag∏ady mianem „obozów polskich”, tak jak

przedstawiamy Polakom niebezpieczeƒstwa enuncjacji Eriki Steinbach, tak po-

winniÊmy stanowczo pi´tnowaç fa∏szowanie historii za naszà wschodnià grani-

cà, ka˝dorazowo stosujàc oczywiÊcie metody adekwatne do konkretnego fa∏szu

i jego wytwórcy. Niedopuszczalne jest wypisywanie bredni o dziesiàtkach tysi´-

cy polskich ˝o∏nierzy ochotniczo walczàcych po stronie III Rzeszy. Fa∏szerskiej

twórczoÊci Muchina, majàcej znamiona d∏ugotrwa∏ego i cieszàcego si´ popar-

ciem w∏adzy procederu, niestety nie mo˝na traktowaç tylko w kategoriach folk-

loru. Odpowiada ona niemo˝liwym do zaakceptowania poglàdom du˝ej cz´Êci

Rosjan, w tym tych z elity w∏adzy, a równoczeÊnie te poglàdy umacnia. Proceder

fa∏szowania historii i wykorzystywania fa∏szerstw przeciwko Polakom jest w Rosji

kontynuowany w 2010 r., w roku obchodów 70-lecia Zbrodni Katyƒskiej. Nale˝y

zdawaç sobie z tego stanu rzeczy spraw´, nie ˝ywiàc bezzasadnych z∏udzeƒ co

do zakresu ewolucji rosyjskiego spojrzenia na histori´ najnowszà.

DODATEK PRZYGOTOWUJE BIURO EDUKACJI PUBLICZNEJ IPN.

www.ipn.gov.pl

Redaktorzy:

dr Krzysztof Kaczmarski, krzysztof.kaczmarski@ipn.gov.pl (Rzeszów 017 860 60 25)

Romuald Niedzielko, romuald.niedzielko@ipn.gov.pl (Warszawa 022 431 83 73)

ADRES DO KORESPONDENCJI:

DODATEK IPN DO „Naszego Dziennika”

UL. TOWAROWA 28, 00-839 WARSZAWA

SPRZEDA˚ WYDAWNICTW IPN: TEL. (022) 581 88 72

Dr Marek Klecel

Jerzy Braun

VI Nasz Dziennik Piàtek, 26 listopada 2010

DODATEK HISTORYCZNY IPN 11/2010 (42)

Piàtek, 26 listopada 2010 Nasz Dziennik III

Dr Marek Klecel

Jan Dobraczyƒski

– pisarz w sieci

Dokoƒczenie ze s. IV-V

Ja si´ broni∏em przeciw temu. On w tym wzgl´dzie uleg∏ komuÊ. Przypuszczam,

˝e Rakowskiemu, w stosunku do którego mia∏ zawsze dziwnà s∏aboÊç”.

W „teczce” Dobraczyƒskiego zachowa∏a si´ anonimowa notatka biograficzna,

prawdopodobnie z koƒca lat 80., która zawiera doÊç niskà ocen´ jego przydat-

noÊci nawet dla PRON: „WÊród aktywu Biura Rady Krajowej PRON oraz Rad Wo-

jewódzkich Ruchu oceniany jest jako mierny organizator, niepotrafiàcy wywrzeç

znaczàcego, osobistego wp∏ywu na dzia∏alnoÊç pronowskà. Charakteryzowany

jest jako osoba szczególnie dba∏a o swój autorytet i presti˝. Twierdzi si´ wr´cz, i˝

ma tendencj´ do otaczania si´ osobami bezwzgl´dnie podporzàdkowanymi.

Szeroko znanà sta∏a si´ sprawa jego wystàpienia na Prezydium RK PRON, po-

przedzajàcym II Kongres Ruchu, w którym oÊwiadczy∏, ˝e nie jest zasadnym roz-

patrywanie innych kandydatur na przewodniczàcego ni˝ on, »poniewa˝ gen. Ja-

ruzelski widzi tylko jego na tym stanowisku«”.

Kilka dni po og∏oszeniu stanu wojennego w 1981 r., po tragedii w kopalni „Wu-

jek”, dwa dni przed Êwi´tami Bo˝ego Narodzenia, Dobraczyƒski pisa∏ w ankiecie

„˚o∏nierza wolnoÊci” (22 XII 1981 r.): „Mówi∏ ojciec Êwi´ty Jan Pawe∏ II, ˝e nie po-

winna laç si´ polska krew, gdy˝ jej wylano zbyt wiele. Mówi∏ o tym w swym prze-

mówieniu gen. Jaruzelski, przypominajàc, jak bardzo nasza ziemia jest nasiàkni´-

ta krwià. A jednak krew pola∏a si´. Kto nape∏ni∏ takà zawzi´toÊcià serca m∏odych

górników? Komu ta krew by∏a potrzebna? Pami´ç o niej zacià˝y boleÊnie nad my-

Êlami rodzin zabitych i rannych, tak˝e nas wszystkich w dniach Êwi´ta, które my,

katolicy, i równie˝ inni wychowani jednak w kulturze i tradycji polskiej, zwykli ob-

chodziç w duchu radoÊci, zgody i braterskiej mi∏oÊci”. S∏owa te Êwiadczà o naj-

g∏´bszym uwik∏aniu w system komunistyczny, niemal o uto˝samieniu si´ z nim, o

jego wewn´trznej obronie, o tragicznym zatraceniu si´ w nieprawdzie i fa∏szu, co

dla katolika i pisarza – rozró˝nienie prawdy i dobra – powinno byç najwa˝niejsze.

Przedruk z „Biuletynu IPN” 2007, nr 8-9 (Jan Dobraczyƒski – wielki pisarz, wielkie uwik∏anie).

˝a∏ do „bandy trojga”, jak ˝artobliwie mówiono, stale atakowanej przez w∏adze.

By∏ dawnym legionistà, adiutantem Pi∏sudskiego, z zawodu in˝ynierem lotnic-

twa, przed wojnà autorem ksià˝ek podró˝niczych i historycznych, a do tego

cz∏owiekiem z charakterem i fantazjà. Nie tylko nie da∏ si´ zastraszyç i podpo-

rzàdkowaç, ale pozwala∏ sobie nawet na kpiny i ˝arty z w∏adzy, co jà szczegól-

nie rozwÊciecza∏o. Podobnie jak Waƒkowicz, przyjecha∏ do kraju z wojennej

emigracji po 1956 roku, omin´∏y go wi´c wczeÊniejsze represje. Wkrótce sta∏

si´ jednak jednà z najbardziej znienawidzonych przez komunistów postaci w

Êrodowisku literackim. Mia∏ wczeÊniej kontakty z paryskà „Kulturà”, jego ˝ona

by∏a krewnà Giedroycia. Przesy∏a∏ do Pary˝a kompromitujàce materia∏y o PRL,

publikujàc je najpierw pod pseudonimem, póêniej oficjalnie. Wywo∏ywa∏o to

wÊciek∏oÊç w∏adz. Rozpracowywa∏o go razem z siostrà Nelly Strugowà, wdo-

wà po pisarzu Andrzeju Strugu, pod kryptonimem „Dyplomata” kilkunastu

agentów, z czego pozosta∏o dziewi´ç tomów akt. „Jest ostro˝ny i przebieg∏y

– ubolewa∏ jeden z nich w donosie – ˝yje w sposób niemal konspiracyjny, pod-

kreÊla, ˝e jego telefon jest na pods∏uchu i nie wdaje si´ w szersze telefoniczne

rozmowy”. Najgroêniejszym, bo majàcym dost´p do prywatnego ˝ycia Grz´-

dziƒskich, agentem by∏ „Garda”, ich krewny, zarazem pracownik Urz´du Bez-

pieczeƒstwa. Jego raporty by∏y tak dok∏adne i szczegó∏owe, ˝e chwilami za-

bawne: „przygotowuje dla »Gedroycia« kolejne odcinki swego tekstu »W cie-

niu ojca Wergiliusza«, trzyma je u siostry w lodówce, zamierza wys∏aç w termo-

sie przez nieustalonà na razie osob´, czy te˝ w opakowaniu ksià˝ki Struga

»Wielki dzieƒ«. Jest w posiadaniu pewnej sumy pieni´dzy, planuje razem z sio-

strà gdzieÊ jà ulokowaç, kupiç parcel´, ewentualnie samochód”.

Systematycznie konfiskowano r´kopisy Grz´dziƒskiego, prace przygotowa-

ne do druku, a tak˝e maszyny do pisania. W 1965 roku protestowa∏ w liÊcie do

ministra kultury Lucjana Motyki: „Warsztat mój zosta∏ zdemolowany jak po na-

jeêdzie Tatarów. Napisa∏em do Zenona Kliszki, ˝e gdy inni piszà dziÊ do szufla-

dy, ja wprost … dla UB. (...) W tych warunkach musz´ kirem pokryç swój

warsztat. Nie zdaj´ sobie sprawy, czy Obywatel Minister chce i mo˝e coÊ w tym

stanie zmieniç. JeÊli zaÊ nie, prosz´ o udzielenie zgody na publikowanie za

granicà”. Takiej zgody oczywiÊcie nie dosta∏, przemyca∏ wi´c swe prace do

„Kultury”, podpisujàc je ju˝ w∏asnym nazwiskiem. W 1966 roku tajny wspó∏pra-

cownik „Ludwik” donosi∏, ˝e „figurant prosi∏ go, aby podczas pobytu we Fran-

cji przekaza∏ profesorowi Langrodowi has∏o – Wonder, czyli Grz´dziƒski czuje

si´ dobrze i czeka na dzieci, czyli pieniàdze”.

Podobnie jak w przypadku Wojciecha Bàka, najwy˝sze w∏adze PRL, proku-

ratura i MSW zaanga˝owa∏y si´ w to, by niewygodnego Grz´dziƒskiego ubez-

w∏asnowolniç i zamknàç w szpitalu psychiatrycznym, „izolowaç w Tworkach

bezterminowo, a˝ do wyzdrowienia”. Ostatecznà diagnoz´ wyda∏o Biuro Âled-

cze na poczàtku 1968 roku: „Bioràc pod uwag´ wyjàtkowà niepoprawnoÊç

Grz´dziƒskiego i du˝à szkodliwoÊç jego dzia∏alnoÊci, zachodzi koniecznoÊç

szybkiego izolowania go w zak∏adzie zamkni´tym”. Zorganizowano specjalne

komisje lekarskie, dr Flatau-Kruszewska wyda∏a orzeczenie, ˝e „wykazuje on

lekkomyÊlny stosunek do ˝ycia i nie docenia pob∏a˝liwoÊci w∏adz, nale˝y prze-

to poddaç go obserwacji w zamkni´tym zak∏adzie psychiatrycznym”. Na co

Grz´dziƒski mia∏ odpowiedzieç: „Temu lekkomyÊlnemu stosunkowi do ˝ycia

zawdzi´czam Virtuti Militari”.

Po zdj´ciu przedstawienia „Dziadów” w Teatrze Narodowym na poczàtku

1968 roku mia∏ b∏yskotliwe wystàpienie na nadzwyczajnym zebraniu literatów,

w którym dowodzi∏, ˝e rosyjskie w∏adze zaborcze z Nowosilcowem na czele

by∏y ∏askawsze dla opozycyjnych filaretów wileƒskich ni˝ w∏adze PRL. „Nie

ukrywam wi´c – podsumowa∏ Grz´dziƒski – ˝e gdybym mia∏, w interesie kultu-

ry polskiej, wybieraç mi´dzy Motykà a Nowosilcowem, wybra∏bym Nowosilco-

wa” (chodzi∏o o ministra kultury Lucjana Motyk´).

Odtàd jego ˝ycie polega∏o na ucieczce przed Tworkami. Siostra i przyjacie-

le „ukrywali” go w kolejnych szpitalach, gdzie mieli znajomych lekarzy. Po

prze∏omie 1970 roku, gdy mia∏ ju˝ ponad 80 lat, dano mu nieco spokoju. Zmar∏

w 1975 roku w domu opieki w Górze Kalwarii, ale i ta Êmierç nastàpi∏a w po-

dejrzanych okolicznoÊciach. Odkryto Êlady pobicia i krew na poduszce.

Do koƒca ˝ycia nie zmieni∏ swego stosunku do PRL. Ju˝ po 1989 roku, dwa

lata przed Êmiercià, zapytany w wywiadzie o ocen´ swej roli w PRON („Goniec

Pomorski”, 31 V 1992 r.), odpowiada∏ bez wi´kszych wahaƒ: „Uwa˝am, ˝e

[PRON] zrobi∏ wiele dobrego przede wszystkim dla polskiej kultury i oÊwiaty. Ma-

jàc a˝ 35 procent katolików w organizacji, mogliÊmy to wszystko robiç. Powiem

szczerze, ˝e gdyby w pewnym momencie popar∏ nas KoÊció∏, te osiàgni´cia by-

∏yby znacznie wi´ksze. Popierali nas tylko szeregowi ksi´˝a. Biskupi zaÊ odnosi-

li si´ z rezerwà, choç wszystkie kongresy rozpoczynaliÊmy mszà celebrowanà

przez biskupa. Wi´cej, znacznie wi´cej poparcia mieliÊmy ze strony hierarchii

prawos∏awnej”.

Zapytany o stosunek do Wojciecha Jaruzelskiego, który nada∏ mu wczeÊniej

tytu∏ generalski, Dobraczyƒski odpowiedzia∏, ˝e na poczàtku mia∏ do niego ca∏-

kowite zaufanie: „Wojciecha Jaruzelskiego uwa˝am za cz∏owieka uczciwego,

który chcia∏ zrobiç dobrze, tylko mu nie wszystko wysz∏o. By∏ uwik∏any w przyna-

le˝noÊç partyjnà, bo marksistà to on nigdy nie by∏”. Rozczarowa∏ si´ do niego

Dobraczyƒski nieco póêniej, pod koniec swej dzia∏alnoÊci: „Zawiód∏ mnie nieste-

ty na koƒcu, ale przypuszczam, ˝e zrobi∏ to wbrew w∏asnej woli. Mianowicie, da∏

mi Stanis∏awa Cioska, najwi´kszego ∏obuza, jaki móg∏ byç, na sekretarza PRON.

Dr Witold Wasilewski (IPN Centrala)

Rosyjskie lekcje

II wojny Êwiatowej

Jurij Muchin znany jest jako autor g∏ównych – po upadku ZSRS – publikacji pro-

pagujàcych K∏amstwo Katyƒskie. Wydany w epoce Jelcyna niewielki „Katyƒski

krymina∏” oraz opublikowana ju˝ w Rosji Putina osiemsetstronicowa „Antyrosyj-

ska nikczemnoÊç. Analiza naukowo-historyczna. Rozpowszechnianie fa∏szerstwa

sprawy katyƒskiej przez Polsk´ i Generalnà Prokuratur´ Rosji w celu rozpalenia

nienawiÊci Polaków do Rosjan” negowa∏y odpowiedzialnoÊç sowieckà za Zbrod-

ni´ Katyƒskà.

W Muchinowskiej wizji dziejów ofiarà sprawy katyƒskiej by∏ dêwigajàcy g∏ów-

ny ci´˝ar wojny z III Rzeszà Zwiàzek Sowiecki, a wspó∏czeÊnie sta∏a si´ nià oczer-

niana Rosja. Historia sprawy katyƒskiej w wersji Muchina przedstawia si´ nast´-

pujàco: polskich oficerów zamordowali Niemcy w 1941 r.; w 1943 r. Hitler posta-

nowi∏ sk∏óciç ZSRS z innymi paƒstwami koalicji i odkry∏ do∏y Êmierci z cia∏ami pol-

skich oficerów pod Smoleƒskiem, oskar˝ajàc o ich wymordowanie Rosjan. Rzàd

RP, przebywajàcy w Londynie, podchwyci∏ niemieckà prowokacj´, co zaburzy∏o

prowadzenie dzia∏aƒ wojennych i spowodowa∏o niepotrzebnà Êmierç milionów

˝o∏nierzy. W latach osiemdziesiàtych XX w. zdrajcy z Komitetu Centralnego Ko-

munistycznej Partii Zwiàzku Sowieckiego, Prokuratury Generalnej ZSRS – Rosji

oraz Rosyjskiej Akademii Nauk reanimowali prowokacj´ w celu m.in. popchni´-

cia Polski ku strukturom polityczno-militarnym Zachodu.

Obie szeroko kolportowane w Rosji prace wywo∏a∏y w Polsce zrozumia∏e

oburzenie.

W najnowszej publikacji pt. „Lekcje Wielkiej Ojczyênianej” (Uroki Wielikoj Otie-

czestwiennoj, Moskwa 2010, 448 s.) Muchin prezentuje udzia∏ i ocenia rol´

Zwiàzku Sowieckiego w II wojnie Êwiatowej, wzbogacajàc swoje wczeÊniejsze

twierdzenia o dodatkowe wàtki. Ksià˝ka sk∏ada si´ z programowego wst´pu,

podsumowujàcego epilogu oraz czterech cz´Êci: Uwarunkowania zewn´trzne,

Problemy kadrowe, Przyczyny pora˝ek i strat, Przyczyny zwyci´stwa. Szczegó-

∏owe ich omawianie i krytyczny rozbiór uznaç nale˝y za bezcelowe ze wzgl´du

na charakter ca∏ej pracy, która powinna byç rozpatrywana jako element bardzo

niepokojàcego zjawiska celowego fa∏szowania historii, a nie powa˝ny g∏os w hi-

storiografii lub publicystyce historycznej.

Ksià˝ka Muchina, przy pewnych pozorach naukowoÊci, ma charakter propa-

gandowego manifestu. Jej podstawowa teza zasadza si´ na twierdzeniu, i˝ w to-

ku II wojny Êwiatowej (uto˝samionej zgodnie z rosyjskim zwyczajem z Wielkà

Wojnà Ojczyênianà 1941–1945) ZSRS by∏ zarazem g∏ównym zwyci´zcà, jak i

g∏ównà ofiarà wojny. Wizja ta, zawierajàca ziarno prawdy, ale oparta na manipu-

lowaniu periodyzacjà dziejów oraz na selekcji faktów i ich skrajnie jednostronnym

naÊwietleniu nie odbiega niestety nie tylko od interpretacji sowieckiej, ale równie˝

od g∏ównego nurtu wspó∏czesnej historiografii rosyjskiej.

Autor zwielokrotni∏ tez´ o szczególnej roli Zwiàzku Sowieckiego w walce z hi-

tleryzmem, rysujàc obraz samotnej walki Rosjan ju˝ nie tylko z Niemcami, ale z

ca∏à sprzymierzonà z nimi faszystowskà Europà, do której zalicza – obok paƒstw

neutralnych – równie˝ wszystkie, z istotnym i nieprzypadkowym wyjàtkiem Ser-

bii, paƒstwa okupowane przez III Rzesz´, w tym Polsk´.

Muchin z maniackim uporem (jak sam stwierdza: „niczym Katon”) przypomi-

na, i˝ w Wielkiej Wojnie Ojczyênianej „ZSRS z poczàtkowà liczebnoÊcià 190 mi-

lionów ludzi walczy∏ nie z 80 milionami dzisiejszych Niemców. ZSRS wojowa∏

praktycznie Z CA¸Ñ EUROPÑ, której ludnoÊç (z wy∏àczeniem sojuszniczej Anglii

i partyzanckiej Serbii, która nie skapitulowa∏a przed Niemcami) wynosi∏a oko∏o

400 milionów” (s. 16). Kluczowy wywód skupia si´ na dobrowolnym spisku wie-

lu narodów Europy przeciwko ZSRS i Rosjanom. W ramach tego obrazu autor

nie tylko nie cieniuje charakteru i zakresu wspó∏pracy z Niemcami, ale do∏àcza

do grona kolaborantów tak˝e narody, które zaj´∏y wobec III Rzeszy postaw´ jed-

noznacznie negatywnà, p∏acàc za to bardzo wysokà cen´.

Ksiàdz Zygmunt Kaczyƒski aresztowany przez UB w 1948 roku. Zosta∏ skazany w sfingowanym procesie w 1951 r. na 10 lat wi´zienia.

W niewyjaÊnionych okolicznoÊciach zakoƒczy∏ ˝ycie w wi´zieniu na Rakowieckiej 13 maja 1953 r.

IV Nasz Dziennik Piàtek, 26 listopada 2010

DODATEK HISTORYCZNY IPN 11/2010 (42)

Piàtek, 26 listopada 2010 Nasz Dziennik V

Dr Marek Klecel

Jan Dobraczyƒski

– pisarz w sieci

„Prawdopodobnie ocali∏ mi ˝ycie” – stwierdza literaturoznawca Micha∏ G∏o-

wiƒski w artykule w „Gazecie Wyborczej” (3/4 VII 1999 r.), kilka lat po Êmierci

Dobraczyƒskiego. Opisujàc okolicznoÊci swego ocalenia, zapytuje: „Co go do

tego sk∏oni∏o. Co by∏o przyczynà, ˝e pisarz zwiàzany ze skrajnà prawicà, do

koƒca ˝ycia ideolog antysemityzmu, w czasie okupacji z poÊwi´ceniem ratowa∏

˝ydowskie dzieci”. Rozwa˝ajàc zaÊ ca∏à biografi´ Dobraczyƒskiego, z jego po-

parciem dla stanu wojennego i przewodnictwem w PRON, zauwa˝a: „Zaiste

sprzecznoÊci te sà pora˝ajàce, niepoj´te, trudne do wyt∏umaczenia, tworzy si´

piekielny splot, zadziwiajàcy u cz∏owieka tak religijnego. Nie mnie rozwa˝aç

problem, czy uratowanie choçby jednego cz∏owieczego istnienia (a Dobra-

czyƒski przyczyni∏ si´ do ocalenia znacznie wi´kszej liczby ludzi) przewa˝a to

wszystko, co stanowi∏o z∏o i niegodziwoÊç”.

Dopiero pod koniec ˝ycia, na kilka miesi´cy przed Êmiercià pisarz otrzyma∏

medal Sprawiedliwy wÊród Narodów Âwiata, przyznany przez Instytut Yad Va-

shem za ratowanie ˝ydowskich dzieci.

Bra∏ czynny udzia∏ w Powstaniu Warszawskim, co opisa∏ obszernie w auto-

biografii. Walczy∏ najpierw w rejonie Leszna i Starego Miasta w „Grupie Pó∏-

noc”, dowodzonej przez p∏k. Karola Ziemskiego „Wachnowskiego”, jako orga-

nizator BIP. Po opanowaniu tego rejonu przez Niemców wycofa∏ si´ ze swym

oddzia∏em kana∏ami do ÂródmieÊcia, a póêniej na Mokotów. Na Starym Mie-

Êcie zostawi∏ ˝on´ z dwiema córkami, dla których ucieczka kana∏ami by∏a zbyt

ryzykowna. Mia∏ je zobaczyç dopiero po wojnie. Po kapitulacji Powstania trafi∏

do obozu koncentracyjnego Bergen-Belsen.

W kr´gu podejrzanych

Po wojnie wróci∏ do kraju, odnalaz∏ rodzin´ uratowanà po Powstaniu i wkrótce

zwiàza∏ si´ z grupà Pax organizowanà przez Boles∏awa Piaseckiego. Twór-

czoÊç literackà, którà rozpoczà∏ przed wojnà, kontynuowa∏ tak˝e w czasie jej

trwania, a jej tematyk´ wyznacza∏y z jednej strony doÊwiadczenia i realia wo-

jenne, z drugiej – zainteresowania i doÊwiadczenia wiary chrzeÊcijaƒskiej.

Po wojnie nie poprzesta∏ jednak na twórczoÊci tylko literackiej. Mia∏ ambicje

czy te˝ zobowiàzania wobec swego ugrupowania bycia tak˝e osobà publicznà i

dzia∏alnoÊci na rzecz spo∏eczeƒstwa niezale˝nie od tego, jak wierzy∏, jaki porzà-

dek polityczny zapanowa∏. W autobiografii pomija milczeniem najwa˝niejsze mo-

menty powstawania systemu komunistycznego, dramatyczne wybory i dylema-

ty, t∏o represji i terroru, co poniekàd zrozumia∏e, bo jego wspomnienia wydano w

czasach PRL. Ale ich zasadà jest te˝, ˝e Autor przeÊlizguje si´ po sprawach nie-

wygodnych, nie zdradza nawet zamiaru, by przemyciç choçby cz´Êç prawdy. Nie

wiadomo, czy gdyby spisywa∏ swe wspomnienia po 1989 roku, napisa∏by je ca∏-

kiem inaczej. Byç mo˝e zaszed∏ ju˝ za daleko w akceptacji systemu, by zmieniç

ca∏kowicie o nim poglàd, bo musia∏by tak˝e zmieniç ju˝ siebie. O swej wspó∏pra-

cy np. z „Tygodnikiem Warszawskim”, za∏o˝onym zaraz po wojnie przez ks. Wà-

do∏owskiego, którym kierowa∏ nast´pnie ks. Zygmunt Kaczyƒski aresztowany i

torturowany w wi´zieniu na Mokotowie, gdzie zmar∏ w 1953 roku Dobraczyƒski

mia∏ tylko tyle do powiedzenia: „Szybko mia∏em doÊç redakcji, poprawiania arty-

ku∏ów, wizyt o piàtej rano [ks. Wàdo∏owskiego], a wreszcie niep∏acenia – bo re-

daktor nie spieszy∏ si´ z p∏aceniem, i chcia∏, abym prac´ u jego boku traktowa∏

jako zaj´cie honorowe. Na dobitk´ nadredaktorem pisma zosta∏ ks. Kaczyƒski,

dla którego nie ˝ywi∏em zbyt wiele sympatii od czasów rozmów politycznych u

kardyna∏a Hlonda. Uciek∏em z »Tygodnika«”. Mo˝na podejrzewaç, ˝e Dobraczyƒ-

ski opuÊci∏ redakcj´ pisma z ca∏kiem innych przyczyn. O ile jego wspomnienia z

czasów wojny sà bardzo ciekawe i, wolno sàdziç, autentyczne, o tyle te powojen-

ne, z czasów PRL, sà ju˝ ma∏o wiarygodne, wewn´trznie cenzurowane, pisane

ze ÊwiadomoÊcià wymogów systemu, niejako na u˝ytek w∏adzy.

W Archiwum IPN zachowa∏a si´ „teczka osobowa” Jana Dobraczyƒskiego (o

sygnaturze IPN 00231/173, t. 88), z której wynika, ˝e znalaz∏ si´ on w kr´gu za-

interesowania MBP jako przedwojenny dzia∏acz Stronnictwa Narodowego, po-

jawia si´ zaÊ w zeznaniach Êledczych wi´zionych dzia∏aczy SN, w szczególno-

Êci Adama Doboszyƒskiego. W notatce z 1952 r. p∏k Czaplicki informuje, ˝e Do-

braczyƒski jest notowany w III i V Departamencie MBP jako by∏y cz∏onek Wy-

dzia∏u Propagandy Zarzàdu G∏ównego SN i „figurant obiekt [owego] rozpr

[acowania] spr [awy] krypt [onim] »Wis∏a«”. Z zeznania Zygmunta Lacherta,

„przyj´tego” przez oficera Êledczego MBP ppor. Romana Laszkowicza, wynika,

˝e Dobraczyƒski otrzyma∏ w 1946 r. 10 tysi´cy dolarów z funduszu by∏ej Dele-

gatury Rzàdu RP na potrzeby organizowanej wtedy redakcji „DziÊ i Jutro”.

Na poczàtku lat 50. Dobraczyƒski kandyduje z ramienia Pax do Sejmu i z te-

go okresu pochodzà donosy konfidentów, „Stokrotki” i – obszerniejsze – „Uczci-

wego”, zapewne z kr´gu Pax, które Êwiadczà o rutynowej inwigilacji przysz∏ego

pos∏a, lecz chyba nie zawierajà ˝adnych istotnych dla UB informacji.

Pisarz uwik∏any

W 1952 r. Dobraczyƒski zostaje pos∏em na Sejm i choç na koniec kadencji, w

1956 r. powie, ˝e nie podejmie si´ ju˝ tej roli, to jednak 30 lat póêniej, w stanie

wojennym, zostanie znów pos∏em ze swoiÊcie rozumianego poczucia obowiàz-

ku patriotycznego i w tym˝e roku stanie na czele ruchu PRON. Jak wiadomo,

w 1953 r., po zamkni´ciu „Tygodnika Powszechnego” za niesubordynacj´ w

odpowiednim Êwi´towaniu ˝a∏oby po Stalinie, Dobraczyƒski podejmuje si´ dal-

szego prowadzenia pisma z ekipà redakcyjnà Pax-u, o czym w autobiografii po-

daje wersje bardzo pokr´tne.

Spe∏nia wi´c kolejne funkcje i role wyznaczane przez system, coraz bardziej

dzia∏a w jego imieniu, w duchu metod i celu, jakim by∏o zdobycie pe∏nej w∏a-

dzy nad spo∏eczeƒstwem.

Rzecznik jednoÊci narodowej przyczynia si´ do rozbicia Êrodowisk katolic-

kich i os∏abienia pozycji KoÊcio∏a, zwalczanego przez w∏adze komunistyczne

na wszelkie sposoby. Zdobywa sobie doÊç wygodnà pozycj´ dzi´ki temu, ˝e

jest coraz bardziej przydatny dla w∏adz, potrzebujàcych poparcia szczególnie

po stanie wojennym. Jest tolerowany, zyskuje spokojnà egzystencj´ „katolic-

kiego pisarza komunistycznego”. Sam Dobraczyƒski opowiada∏ z rozbrajajàcà

naiwnoÊcià o swych kontaktach z najwy˝szymi czynnikami. Jeden z pierw-

szych nastàpi∏ z Jerzym Borejszà, wszechw∏adnym po wojnie prezesem „Czy-

telnika”, organizujàcym komunistycznà „dywersj´” m.in. w Êrodowiskach kato-

lickich: „Borejsza przyjà∏ mnie niezwykle ˝yczliwie. Moje eks-endeckie pocho-

dzenie nie tylko go nie razi∏o, ale przeciwnie, wydawa∏ si´ zachwycony, ˝e ktoÊ

z takich ludzi zapuka∏ do jego gabinetu. Potem (…) zapyta∏ mnie pewnego ra-

zu: »Panie Janie, niech no pan powie – ale tak zupe∏nie szczerze – co mówià o

mnie w tych waszych endeckich ko∏ach?«. Wiedzia∏em, ˝e zna si´ na ˝artach,

wi´c mu odpowiedzia∏em: »Wie pan, w dawnej Polsce by∏o przys∏owie, ˝e ka˝-

dy szlachcic ma swojego ˚yda – tego jedynego, porzàdnego, uczciwego. Te-

raz mówi si´, ˝e ka˝dy marksista ma swojego endeka – tego jednego przyzwo-

itego. Ale ten Borejsza – mówià u nas – to by∏by najszcz´Êliwszy, gdyby móg∏

mieç przy sobie samych przyzwoitych eks-endekow…«. Borejsza ryknà∏ Êmie-

chem, a potem rzek∏: »Ale pan pozwoli, ˝e ja ten dowcip b´d´ powtarza∏«”.

By∏ pisarzem bardzo p∏odnym i poczytnym, napisa∏ ponad 80 ksià˝ek, które

wydano w nak∏adzie powy˝ej 4 milionów egzemplarzy. Jego beletrystyczne

ksià˝ki o tematyce wojennej i historycznej nie by∏y literaturà najwy˝szego lotu,

bardziej wartoÊciowa jest proza o tematyce religijnej i biograficznej, niewàtpli-

wie najwa˝niejsze pozycje stanowià: „Listy Nikodema”, „Cieƒ Ojca” o Êw. Jó-

zefie, „Ptaki Êpiewajà, ryby s∏uchajà” o Êw. Antonim, ksià˝ki o Êw. Teresie, Êw.

Andrzeju Boboli, o. Maksymilianie Kolbem, ale te˝ o Janie Sobieskim i Mary-

sieƒce czy o Traugutcie.

W biografiach i twórczoÊci

wielu pisarzy z czasów PRL

odbija si´ ca∏a komplikacja i

uwik∏anie w warunki poli-

tyczne, dylematy intelektual-

ne, a tak˝e moralne, jakie

powsta∏y w Polsce po wpro-

wadzeniu komunizmu so-

wieckiego. System ten wp∏y-

nà∏ szczególnie silnie i sku-

tecznie na m∏odszych pisa-

rzy, którzy ∏atwo i gorliwie

przyj´li, czasem z naiwnoÊci,

jego ideologi´ i kuszàcà wi-

zj´ historycznà po zniszcze-

niach II wojny Êwiatowej.

Najlepszym przyk∏adem pisarza o takim ugodowym stosunku do systemu

jest Jan Dobraczyƒski, znany i bardzo popularny w swoim czasie, formalnie

nienale˝àcy do Pax, jak sam podkreÊla∏, ale ÊciÊle z nim zwiàzany. Przeszed∏

on zadziwiajàcà ewolucj´ – od wahaƒ i niezdecydowania na poczàtku „Polski

Ludowej”, a˝ do pe∏nej jej akceptacji w latach 80., a wi´c po rozbiciu „Solidar-

noÊci” i stanie wojennym. Pozosta∏ jednym z nielicznych pisarzy, którzy do koƒ-

ca wspierali t´ postaç paƒstwowoÊci i polityki, która ukszta∏towa∏a si´ w syste-

mie komunizmu sowieckiego, przez wszystkie niemal jej etapy i okresy. Wielu

pisarzy, którzy najpierw popierali ideologi´ i komunistyczne zmiany w Polsce,

odrzuci∏o z czasem ów system lub ró˝nie si´ od niego dystansowa∏o. Dobra-

czyƒski natomiast pozosta∏ mu wierny do koƒca, nawet, gdy stan wojenny

ostatecznie go skompromitowa∏.

Nie wyra˝a∏ swego poparcia wprost, w j´zyku partyjnej propagandy, ale po-

Êrednio, w sposób mo˝liwy do przyj´cia, odwo∏ujàc si´ do uczuç narodowych i

patriotycznych, tworzàc program swoistego pozytywizmu, przetrwania substan-

cji spo∏ecznej, odnowy oraz jednoÊci narodowej i moralnej. Ten pojednawczy

g∏os, a tak˝e patriotyczna retoryka Dobraczyƒskiego, od 1982 r. przewodniczà-

cego Rady Porozumienia Narodowego w ruchu PRON (Patriotyczny Ruch Odro-

dzenia Narodowego), powo∏anego z inspiracji w∏adz stanu wojennego, zawsze

przydawa∏y si´ w∏adzom komunistycznym, szczególnie zaÊ gdy trzeba by∏o pa-

cyfikowaç niezadowolenie spo∏eczne. Zarazem jego g∏os, pisarza katolickiego i

autorytetu moralnego, mia∏ s∏u˝yç podniesieniu wiernych na duchu po kl´sce

stanu wojennego, w zapaÊci lat 80. Jednak˝e wtedy w∏aÊnie autorytet Dobra-

czyƒskiego, jeÊli go mia∏ jeszcze jako pisarz katolicki, ca∏kowicie si´ skoƒczy∏.

Wojna i m∏odoÊç

A poczàtki jego biografii by∏y Êwietne i obiecujàce, mia∏ pi´knà kart´ wojennà,

udzia∏ w kampanii wrzeÊniowej, konspiracji, walk´ w Powstaniu Warszawskim.

Przed wojnà zwiàzany by∏ z ruchem narodowym, wspó∏pracowa∏ z pismami

„MyÊl Narodowa” i „Prosto z Mostu”, którym kierowa∏ Stanis∏aw Piasecki. S∏u˝-

b´ wojskowà odby∏ w kawalerii i do tej formacji mia∏ sentyment przez ca∏e ˝y-

cie, co opisuje szczegó∏owo w autobiograficznych wspomnieniach z lat 70.

„Tylko w jednym ˝yciu”. Po wybuchu wojny odby∏ kampani´ wrzeÊniowà na zie-

miach wschodnich jako kawalerzysta. Po powrocie do Warszawy i prowizorycz-

nym urzàdzeniu si´ z rodzinà rozpoczà∏ dzia∏alnoÊç konspiracyjnà. Zwiàza∏ si´

z Narodowà Organizacjà Wojskowà (NOW), zbrojnà formacjà Stronnictwa Na-

rodowego, skàd zosta∏ póêniej skierowany do Biura Informacji i Propagandy

(BIP) Komendy G∏ównej AK. Pracowa∏ zarazem jako urz´dnik pomocy spo∏ecz-

nej w Zarzàdzie Miejskim Warszawy. Dzi´ki temu ze swoimi wspó∏pracownika-

mi móg∏ przeprowadziç akcj´ pomocy dzieciom deportowanym przez Niem-

ców z Zamojszczyzny oraz dzieciom ˝ydowskim z getta. Wysy∏ano je, wysta-

wiajàc oficjalne dokumenty, do zak∏adów opiekuƒczych w kraju, przewa˝nie or-

ganizowanych przy zgromadzeniach zakonnych. Dobraczyƒski nie podkreÊla∏

zbytnio swoich zas∏ug. We wspomnieniach zapisa∏: „Mój wk∏ad w t´ akcj´ mi-

nimalny. Nie ja szuka∏em tych dzieci, nie ja je przewozi∏em, nie ja sporzàdza-

∏em fa∏szywe wywiady. (…) Jedynie z opowiadaƒ opiekunek wiedzia∏em, ˝e

moje panie dokonywa∏y niezwyk∏ych czynów, wydobywajàc dzieci z jakichÊ

nor, szmuglujàc je z getta, przechowujàc w swoim domu i osobiÊcie dowo˝àc

do zak∏adu”. Wspó∏pracownica Dobraczyƒskiego, Jadwiga Piotrowska, szaco-

wa∏a, ˝e uratowano w ten sposób oko∏o 300 dzieci, natomiast Irena Sendlero-

wa, kierowniczka referatu dzieci´cego „˚egoty”, która równie˝ wspó∏pracowa-

∏a z Dobraczyƒskim i sama uratowa∏a oko∏o 2500 dzieci ˝ydowskich, uwa˝a, ˝e

na „liÊcie Dobraczyƒskiego” by∏o oko∏o 500 uratowanych dzieci.

Pisarze owi w programach socre-

alizmu zast´powali cz´sto polity-

ków i propagandystów, stawali

si´ piewcami, apologetami nie tylko nowego ustroju, powstajàcego na gruzach

wojennych, ale i nowej, komunistycznej utopii. Tylko niewielu z tych pisarzy ko-

munistycznych – tak ich trzeba okreÊliç – powróci∏o póêniej do autentycznego

pisarstwa, wielu pozosta∏o z∏amanych jako ludzie i jako twórcy, niewielu odrzu-

ci∏o komunizm i przesz∏o do opozycji w latach 60. i 70.

Byli oczywiÊcie pisarze, którzy w∏aÊciwie nie uczestniczyli w systemie komu-

nistycznym lub w stopniu minimalnym, tak by przetrwaç, decydujàc si´ na me-

todyczny opór lub ró˝nie wyra˝any sprzeciw, choç ryzykowali w ten sposób

przerwanie swej twórczoÊci, spo∏ecznà marginalizacj´, niewygody materialne,

a nawet represje. Wielu twórcom pomaga∏y wtedy wyraêne przekonania,

zw∏aszcza religijne, w dystansie wobec systemu. Pisarze o orientacji katolickiej

stanowili g∏ównà grup´, która opiera∏a si´ systemowi albo próbowa∏a w∏asnej z

nim rozgrywki. Ale byli te˝ w Êrodowiskach katolickich literaci, którzy starali si´

lepiej wspó∏˝yç z tym re˝imem, akceptujàc go jako jedynà realnoÊç politycznà,

jako status quo, który trzeba przyjàç, a z czasem poniekàd nawet si´ z nim

uto˝samiali i go legitymizowali.

„Pisarze katoliccy”

Taka kohabitacja, wspó∏istnienie przeciwnych sobie si∏, by∏a niepisanym uk∏a-

dem z w∏adzami komunistycznymi pisarzy o orientacji lewicowej, ale te˝ grupy

pisarzy katolickich skupionej wokó∏ koncesjonowanego przez w∏adze Stowa-

rzyszenia Pax, za∏o˝onego przez Boles∏awa Piaseckiego. Komunistyczne w∏a-

dze w latach 40. i 50. nie kierowa∏y si´ jednak w tym wypadku jakimÊ „liberali-

zmem”, lecz czystym wyrachowaniem i jawnà raczej strategià walki z KoÊcio-

∏em i wiarà katolickà wprost lub przez sk∏ócenie osób wierzàcych, dezinforma-

cj´ i „dezintegracj´” ca∏ej spo∏ecznoÊci katolickiej i jej organizacji. By odcià-

gnàç wiernych od KoÊcio∏a, a tak˝e „skanalizowaç” ruchy katolickie, dawano

takim organizacjom jak Pax prywatne przywileje w ramach upaƒstwowionej go-

spodarki i kultury: koncesje gospodarcze, zgod´ na w∏asne wydawnictwa i pra-

s´. Ârodowisko Pax-u stworzy∏o nisz´ Êwiatopoglàdowà i kulturowà, pozwala-

jàcà przetrwaç po wojnie ludziom o orientacji katolickiej i narodowej, komba-

tantom AK, NOW czy NSZ – tym, którzy wyzbywali si´ wrogoÊci do systemu,

godzili si´ ˝yç i dzia∏aç w jego ramach.

Najwierniejsi czytelnicy

Jan Bohdan, wicedyrektor Urz´du ds. Wyznaƒ: „Nie jesteÊmy w stanie odpo-

wiedzieç w tej chwili, jak funkcjonuje literatura katolicka u odbiorcy i dlatego

trudno jest orzec, co jest bardziej szkodliwe? ksià˝ki Dobraczyƒskiego czy Gra-

hama Greene’a”. Henryk Pi´tek, wicedyrektor Departamentu IV MSW: „Depar-

tament IV robi ocen´ wydawnictw katolickich. (…) Sà du˝e niedopatrzenia w

dotychczasowej polityce w stosunku do wydawnictw katolickich. Np. PAX wy-

daje szereg ksià˝ek, które sà sprzeczne z tym, co PAX reprezentuje. (…) Powo-

∏ano grup´ ludzi, którzy si´ zajmujà tà sprawà. Podniós∏ ponadto spraw´ wysy-

∏ania przez niektórych katolików, szczególnie Dobraczyƒskiego, du˝ej iloÊci li-

teratury katolickiej do ZSRR, przewa˝nie na adresy prywatne. Nale˝y temu po-

∏o˝yç kres”. Henryk Chmielewski, dyrektor Departamentu Spo∏eczno-Admini-

stracyjnego MSW: „Uwa˝a, ˝e najgorszy podr´cznik dla kleru jest mniej szko-

dliwy ni˝ np. »Manna i chleb« Dobraczyƒskiego”.

Protokó∏ posiedzenia Zespo∏u ds. Kleru przy Wydziale Administracyjnym KC PZPR, 7 IV

1964 [w:] Tajne dokumenty Paƒstwo – KoÊció∏ 1960-1980, Londyn 1996, s. 122.

Dokoƒczenie na s. VI

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: