IPN-Przewrót majowy 1926.pdf

II Nasz Dziennik Piàtek, 27 maja 2011

DODATEK HISTORYCZNY IPN 5/2011 (48)

Piàtek, 27 maja 2011 Nasz Dziennik VII

Prof. W∏odzimierz Suleja (IPN Wroc∏aw)

Majowy przewrót

Ciàg dalszy ze s. I

samorzàdowej, a tak˝e przepisy prasowe. W okresie rzàdów parlamentarno-gabi-

netowych przedsi´biorstwa prasowe i dziennikarze cieszyli si´ wzgl´dnà swobodà

dzia∏ania. Jednak ju˝ kilka miesi´cy po zajÊciach w Warszawie odczuli na w∏asnej

skórze, jakie zamiary wobec nich ma nowa w∏adza. W paêdzierniku 1926 r. Ignacy

MoÊcicki, wskazany przez Pi∏sudskiego na prezydenta RP, parafowa∏ rozporzàdze-

nie o karach za rozpowszechnianie nieprawdziwych wiadomoÊci oraz zniewag´

w∏adz paƒstwowych i ich przedstawicieli. Na dekret spad∏a fala krytyki prasowej i

po kilku tygodniach zosta∏ on odrzucony przez parlament. Przesz∏o pó∏ roku póê-

niej, w maju 1927 r., prezydent podpisa∏ nowe rozporzàdzenie o prawie prasowym,

które m.in. zaostrza∏o kary pieni´˝ne za przest´pstwa pope∏nione drukiem, a od-

powiedzialnoÊç za stron´ merytorycznà pisma rozciàgn´∏o z redaktora odpowie-

dzialnego na ca∏y zespó∏ redakcyjny. Przepis ten uderza∏ przede wszystkim w wy-

dawnictwa o s∏abych podstawach finansowych. Dlatego te˝ pewna cz´Êç wydaw-

ców, zanim wypuÊci∏a kolejny numer, „dobrowolnie” oddawa∏a pismo do ocenzu-

rowania (tzw. cenzura prewencyjna). Dekret spotka∏ si´ ze stanowczym sprzeci-

wem wszystkich partii i ugrupowaƒ opozycyjnych, a tak˝e znacznej cz´Êci opinii

publicznej. Sprzeciw jednak na nic si´ nie zda∏. Sàd Najwy˝szy orzek∏ bowiem, ˝e

rozporzàdzenie MoÊcickiego jest zgodne z Konstytucjà.

Cechà charakterystycznà prasy sanacyjnej by∏ brak jej centralizacji. W∏adza

paƒstwowa egzekwowa∏a od prasy wy∏àcznie poparcie, podczas gdy wszelkie

kwestie zwiàzane z interpretacjà spraw programowych sanacji pozostawia∏a wy-

dawcom. Przed pierwszymi po przewrocie majowym wyborami do obu izb parla-

mentu RP powsta∏o w ca∏ym kraju kilkadziesiàt dzienników i tygodników prorzà-

dowych. Wi´kszoÊç z nich ujrza∏a Êwiat∏o dzienne dzi´ki znacznemu wsparciu

w∏adz paƒstwowych, g∏ównie finansowemu. Ich wydawcami by∏y: BBWR, Partia

Pracy i Zwiàzek Naprawy Rzeczypospolitej (obie partie zg∏osi∏y akces do bloku),

a tak˝e osoby prywatne i spó∏ki wydawnicze. ¸àczy∏o ich jedno – poparcie dla Jó-

zefa Pi∏sudskiego, czemu dawali wyraz na ∏amach wydawanych przez siebie

pism. Mimo otrzymywanych dotacji cz´Êç periodyków prosanacyjnych uleg∏a li-

kwidacji. Jedne zamkni´to tu˝ przed wyborami 1928 r., inne kilka tygodni lub mie-

si´cy póêniej. By∏y te˝ takie, które na rynku prasowym goÊci∏y przez kilka kolej-

nych lat. Tak czy inaczej, w ciàgu kilku miesi´cy po przewrocie majowym wokó∏

obozu rzàdzàcego skupi∏a si´ spora cz´Êç prasy spo∏eczno-politycznej i ogólno-

informacyjnej. W ten sposób sanacja zyska∏a w r´ku wa˝ne narz´dzie agitacji.

Sam proces tworzenia ca∏ego systemu prasy prorzàdowej by∏ swego rodzaju fe-

nomenem w dziejach czasopiÊmiennictwa doby mi´dzywojennej.

Co wi´cej, konsekwentnie zwalczajàc „sejmokracj´”, wytrwale upowszechnia∏

swe racje, toczàc spór zarówno o ustrojowe pryncypia, jak i – zw∏aszcza od wio-

sny 1926 roku – przestrzegajàc przed rosnàcym zewn´trznym zagro˝eniem, co

wobec traktatowych zwiàzków pomi´dzy weimarskimi Niemcami a bolszewickà

Rosjà silnie do opinii publicznej przemawia∏o. Pi∏sudski, o czym warto pami´-

taç, nigdy nie negowa∏ ustrojowych fundamentów II Rzeczypospolitej. Sprze-

ciw, z up∏ywem czasu coraz bardziej goràcy, budzi∏a w nim parlamentarna prak-

tyka. I, co wa˝niejsze, proces permanentnego os∏abiania armii przez uzale˝nie-

nie jej od doraênych politycznych koniunktur.

W drugiej po∏owie kwietnia 1926 roku, w obliczu przewlek∏ego kryzysu ga-

binetowego, Marsza∏ek postanowi∏ w sposób czynny w∏àczyç si´ do gry. Naj-

prawdopodobniej w∏aÊnie wtedy narodzi∏ si´ pomys∏ pos∏u˝enia si´ narz´-

dziem umo˝liwiajàcym skuteczny nacisk na polityków, a w pierwszym rz´dzie

prezydenta Stanis∏awa Wojciechowskiego. Funkcj´ takà najlepiej móg∏by pe∏-

niç specjalnie dobrany oddzia∏ wojska, z∏o˝ony z jednostek, których wiernoÊci

móg∏ byç pewien. Nie by∏yby to, rzecz jasna, si∏y potrzebne do przeprowadze-

nia zbrojnego zamachu, a raczej takie, które dla jego czysto politycznego wy-

stàpienia stworzy∏yby odpowiednio barwne ramy. ObecnoÊç takiego oddzia∏u

jasno pokazywa∏aby, ˝e to w∏aÊnie Pi∏sudski reprezentuje interesy narodowej

armii i cieszy si´ jej rzeczywistym poparciem. Funkcjonujàce w naukowym

obiegu informacje o rozkazie ˚eligowskiego z 18 kwietnia o powierzeniu Mar-

sza∏kowi dowództwa nad wybranymi jednostkami dla przeprowadzenia çwi-

czeƒ mi´dzygarnizonowych to zapewne jakieÊ dalekie echo owych zamys∏ów

– notabene nikt z badaczy nigdy nie tylko do orygina∏u, ale nawet do odpisu

takowego rozkazu nie dotar∏…

W czasie gdy sytuacja polityczna po utworzeniu nowego wcielenia „rzàdu

Chjeno-Piasta” (czyli koalicji ChrzeÊcijaƒskiego Zwiàzku JednoÊci Narodowej,

zwanego ironicznie Chjenà, i PSL „Piast”) gwa∏townie si´ zaostrzy∏a, a pole

manewru radykalnie ograniczyli Pi∏sudskiemu jego przeciwnicy (w wywiadzie

opublikowanym 9 maja przywódca PSL „Piast” Wincenty Witos za˝àda∏, by wy-

szed∏ z ukrycia i wzià∏ odpowiedzialnoÊç za paƒstwo), postanowi∏ podjàç rzu-

conà mu r´kawic´. Z du˝à dozà prawdopodobieƒstwa mo˝na przyjàç, ˝e

przed po∏udniem 11 maja podjà∏ on decyzj´, by wywrzeç presj´ na prezyden-

ta i na rzàd Witosa, pojawiajàc si´ w stolicy na czele zbrojnego oddzia∏u. Mar-

sza∏ek zapewne zak∏ada∏, ˝e ten pokaz si∏y powinien okazaç si´ na tyle sku-

teczny, by rzàd si´ ugià∏, zaÊ tworzàca go koalicja si´ rozpad∏a. Prezydent, po-

nownie zyskujàc w ten sposób swobod´ ruchów, powróci∏by tym samym do

koncepcji uformowania nowego gabinetu nie tylko opierajàcego si´ na szer-

szej politycznej podstawie, ale z Marsza∏kiem jako jego kluczowym ogniwem.

Pi∏sudski, jak si´ zdaje, w swych planach nie uwzgl´dni∏ przeciwników w gene-

ralskich mundurach…

Nie ulega wàtpliwoÊci, ˝e ryzykownà rozgrywk´ Marsza∏ek zamierza∏ prowa-

dziç na czysto politycznym gruncie. Pos∏u˝enie si´ wojskowà asystà – nawet

w wymiarze czysto symbolicznym – dostarcza∏o jednak jego przeciwnikom wy-

jàtkowo dogodnego pretekstu, by demonstrowanemu w oparciu o armi´ nie-

zadowoleniu nadaç znamiona wojskowego buntu. Jego zlokalizowanie zaÊ i

szybkie st∏umienie rozwiàzywa∏oby problem Pi∏sudskiego raz na zawsze.

Po dziÊ dzieƒ dla historyków, odtwarzajàcych przebieg zamachu, zaska-

kujàca jest po stronie si∏ Pi∏sudskiego organizacyjna beztroska, widoczny

brak koordynacji poczynaƒ czy zupe∏ne niewykorzystanie elementu zasko-

czenia. Nikt te˝ nie ma wàtpliwoÊci, ˝e Marsza∏ek improwizowa∏, a nie dzia-

∏a∏ wed∏ug opracowanego planu. Obraz staje si´ jednak klarowny, gdy przyj-

miemy, ˝e Pi∏sudskiemu wojsko nie by∏o potrzebne do wywo∏ywania zbrojne-

go buntu. To, czego od armii oczekiwa∏, sprowadza∏o si´ do uzyskania de-

klaratywnego, acz jednoznacznego, poparcia. To by∏ g∏ówny powód, ˝e Mar-

sza∏ek nie si´ga∏ po si∏y wi´ksze, ani˝eli te, które uzna∏ za konieczne dla

stworzenia propagandowej oprawy zamierzonej politycznej demonstracji.

Zadanie to Pi∏sudski zleci∏ genera∏owi Gustawowi Orlicz-Dreszerowi, który

TWARZE KOMUNY

Józef Kowalski (do 1951 r. Salomon Natanson vel Ber-

nard Arkusz) (1904–1986) – przed wojnà dzia∏acz ko-

munistyczny (KPZU, KPZB, KPP), w czasie wojny

dziennikarz sowiecki, po wojnie cz∏onek PZPR, partyj-

ny historyk.

g∏´biu Dàbrowskim. Aresztowany 11 kwietnia 1935 roku. Przebywa∏ w wi´zieniach

w Mys∏owicach, a potem w Wilnie na ¸ukiszkach. Skazany wyrokiem Sàdu Okr´-

gowego w Wilnie na 8 lat wi´zienia za dzia∏alnoÊç wywrotowà. Kar´ odbywa∏ w

wi´zieniach w Grodnie i w Sieradzu. WolnoÊç odzyska∏ 2 IX 1939 r. po agresji Nie-

miec na Polsk´. Od paêdziernika 1939 r. przebywa∏ w Bia∏ymstoku. Potem zaÊ w

okupowanym przez Sowietów Grodnie i w Miƒsku. Od 1940 r. cz∏onek sowieckiej

partii komunistycznej – WKP(b). By∏ cz∏onkiem redakcji kilku komunistycznych

pism. W Grodnie pracowa∏ w redakcji „Wolnej Pracy”, w Miƒsku w redakcji „Sztan-

daru WolnoÊci”. W czerwcu 1941 r. powo∏any do Armii Czerwonej. S∏u˝y∏ w Zarzà-

dzie Politycznym przy Sztabie Frontu Zachodniego. Potem zdemobilizowany w

stopniu kapitana i wys∏any do szko∏y Mi´dzynarodówki Komunistycznej (Kominter-

nu) w Ufie. Od stycznia 1942 r. pracowa∏ w Redakcji Polskiej Wydzia∏u Propagan-

dy Komitetu Wykonawczego MK. By∏ formalnie zast´pcà kierownika redakcji roz-

g∏oÊni im. Tadeusza KoÊciuszki. Po powstaniu PKWN wspó∏pracownik pism „No-

we Widnokr´gi” i „Wolna Polska”. U˝ywa∏ wówczas pseudonimu Józef Kowalski,

który potem przyjà∏ za nazwisko. Od jesieni 1944 r. zast´pca kierownika agencji

„Polpress” Zwiàzku Patriotów Polskich. Od 1945 r. kierowa∏ moskiewskim oddzia-

∏em PAP. W latach 1947–1955 sta∏ na czele komisji historycznej, która z poruczenia

KC PPR i polecenia Wydzia∏u Historii Partii prowadzi∏a „poszukiwania materia∏ów

partii rewolucyjnych w archiwum Instytutu Marksizmu-Leninizmu” w Moskwie. Jak

pisze Tadeusz Pawe∏ Rutkowski (Nauki historyczne w Polsce 1944–1970. Zagad-

nienia polityczne i organizacyjne, Warszawa 2007), „grupa sk∏ada∏a si´ ze starych

cz∏onków partii, którzy dobrze orientujà si´ w materia∏ach i jej praca by∏a przewi-

dziana na pó∏tora roku”. W 1951 r. Kowalski powróci∏ do Polski. Wtedy te˝ zosta∏

przyj´ty do PZPR. Do 1956 r. pozostawa∏ obywatelem ZSRS. By∏ zast´pcà kierow-

nika Wydzia∏u Historii Partii KC PZPR, potem zast´pcà dyrektora Zak∏adu Historii

KC PZPR w Warszawie (od 1957 do 1968 r.). W latach 1952–1954 kierowa∏ katedrà

historii PZPR w Instytucie Nauk Spo∏ecznych przy KC PZPR. Uzyska∏ tytu∏y nauko-

we docenta i profesora nadzwyczajnego. W latach 1961–1966 wyk∏ada∏ w Wy˝szej

Szkole Nauk Spo∏ecznych przy KC PZPR. Opublikowa∏ wiele prac z historii „ruchu

komunistycznego” napisanych w duchu stalinizmu, m.in. „KPP w obronie niepod-

leg∏oÊci Polski” (1952), „Komunistyczna Partia Polski 1935–1938. Studium histo-

ryczne” (1975). Prezentowa∏ w nich zafa∏szowany obraz dzia∏alnoÊci partii komuni-

stycznych w Polsce, daleki od rzeczywistoÊci i podporzàdkowany aktualnym wy-

mogom ówczesnej propagandy politycznej. Zmar∏ w Warszawie w 1986 roku.

oprac. dr Mariusz Krzysztofiƒski (IPN Rzeszów)

Prezydent Stanis∏aw Wojciechowski

Syn Adolfa Natansona, buchaltera, i Idy z d. Bernstein, urodzony w PrzemyÊlu.

W 1904 r. ukoƒczy∏ gimnazjum w PrzemyÊlu. W 1924 r. rozpoczà∏ studia medycz-

ne na Uniwersytecie Karola w Pradze. Tam te˝ w 1925 r. zwiàza∏ si´ z ruchem ko-

munistycznym. Po powrocie do PrzemyÊla od poczàtku 1926 r. cz∏onek Komuni-

stycznej Partii Zachodniej Ukrainy. W latach 1925–1927 funkcjonariusz KC KPZU

(m.in. cz∏onek Komitetu Okr´gowego KPZU w PrzemyÊlu). Jego wspó∏pracowni-

kami „na niwie partyjnej” byli wówczas Jakub Willner ps. „Dzionek”, Miko∏aj Paw-

∏yk, Miko∏aj Lewandowski. Natanson (od 1951 r. wyst´pujàcy pod nazwiskiem Ko-

walski) by∏ tak˝e jednym ze wspó∏za∏o˝ycieli PPS-Lewicy w PrzemyÊlu. W 1927 r.

wyjecha∏ do Wilna, gdzie kontynuowa∏ studia na Uniwersytecie Stefana Batorego.

Od 1927 r. cz∏onek Komunistycznej Partii Zachodniej Bia∏orusi. W strukturach tej

partii pe∏ni∏ szereg funkcji w Wilnie i Piƒsku. By∏ m.in. sekretarzem KO KPZB w Piƒ-

sku, przedstawicielem KC KPZB ds. „bia∏oruskiego ruchu wyzwoleƒczego”. W

okresie tym kontaktowa∏ si´ z ramienia KPZB z pos∏ami na Sejm RP Bia∏oruskiego

W∏oÊciaƒsko-Robotniczego Klubu Poselskiego „Zmahannie”. Pos∏owie tego klubu

g∏osili radykalne has∏a zbli˝one do komunistycznych oraz dà˝yli do „zjednoczenia

wszystkich ziem bia∏oruskich”, czyli formalnie kwestionowali integralnoÊç terytorial-

nà II RP. Po raz pierwszy Natanson zosta∏ aresztowany w 1928 roku. Po kilku tygo-

dniach jednak go zwolniono, a w 1930 r. aresztowano ponownie. Po zwolnieniu za

kaucjà nie stawi∏ si´ na proces i w 1931 r. wyjecha∏ do ZSRS. Od czerwca 1931 do

wrzeÊnia 1932 r. pracowa∏ w przedstawicielstwie KC KPZB w Miƒsku. G∏osi∏ wów-

czas wyk∏ady w szkole partyjnej KPZB oraz pracowa∏ w tzw. Centralnej Redakcji,

zajmujàc si´ m.in. publicystykà partyjnà. W paêdzierniku 1932 r. nielegalnie powró-

ci∏ do Polski. Zosta∏ cz∏onkiem Tymczasowego Sekretariatu KC KPZB. Kierowa∏ po-

tem okr´gami KPZB w Bia∏ymstoku i w Piƒsku. Od jesieni 1933 r. przeszed∏ do pra-

cy w KC Komunistycznej Partii Polski. By∏ kolejno instruktorem, cz∏onkiem i kierow-

nikiem wydzia∏u samorzàdowego KC KPP, cz∏onkiem Sekretariatu Krajowego KC

KPP, sekretarzem Komitetu Warszawskiego KPP, sekretarzem Komitetu KPP w Za-

jeszcze przed po∏udniem 11 maja wyda∏ stosowny rozkaz dowódcy 7. pu∏ku

u∏anów, Kazimierzowi Stamirowskiemu.

Dla Stamirowskiego, oficera z pierwszobrygadowym rodowodem, treÊç roz-

kazu Dreszera nie by∏a zaskakujàca. Dowódca 2. Dywizji Kawalerii nakazywa∏

oto, by oddzia∏ Stamirowskiego uda∏ si´ „do rejonu m. Weso∏a, w celu przepro-

wadzenia w dniu nast´pnym ostrego strzelania na poligonie Rembertów. Pod-

czas przemarszu przez Sulejówek – brzmia∏o polecenie dodatkowe – mia∏ do-

wódca pu∏ku zameldowaç si´ u Pierwszego Marsza∏ka Polski”.

Szwadrony 7. pu∏ku zaalarmowano o godz. 11.00, ale zbiórk´ wyznaczono

dopiero na godz. 14.00. Pu∏k, liczàcy 380 szabel, do Sulejówka dotar∏ o 17.30

– Stamirowski, po zameldowaniu si´ u Pi∏sudskiego, wraz z adiutantami stanà∏

tam na kwaterze. Pu∏k biwakowa∏ nieopodal w lesie.

W odniesieniu do tego czasu w dost´pnych êród∏ach nie sposób odszukaç

jakichkolwiek Êladów zamachowych zamys∏ów. U∏anów Stamirowskiego Pi∏sud-

ski podporzàdkowywa∏ sobie wr´cz z ostentacyjnà jawnoÊcià, informujàc o tym

komend´ rembertowskiego garnizonu. Sytuacja radykalnie zmieni∏a si´ jednak

przed pó∏nocà, kiedy to Marsza∏ek otrzyma∏ informacj´, ˝e nowy minister spraw

wojskowych wyda∏ rozkaz, by pu∏k Stamirowskiego przerwa∏ çwiczenia i powró-

ci∏ do Miƒska Mazowieckiego. Rozkaz ten Pi∏sudski poleci∏ zignorowaç.

DODATEK PRZYGOTOWUJE BIURO EDUKACJI PUBLICZNEJ IPN.

www.ipn.gov.pl

Redaktorzy:

dr Krzysztof Kaczmarski, krzysztof.kaczmarski@ipn.gov.pl (Rzeszów 17 860 60 25)

Romuald Niedzielko, romuald.niedzielko@ipn.gov.pl (Warszawa 22 431 83 73)

ADRES DO KORESPONDENCJI:

DODATEK IPN DO „Naszego Dziennika”

UL. TOWAROWA 28, 00-839 WARSZAWA

SPRZEDA˚ WYDAWNICTW IPN: TEL. 22 581 88 72

VI Nasz Dziennik Piàtek, 27 maja 2011

DODATEK HISTORYCZNY IPN 5/2011 (48)

Piàtek, 27 maja 2011 Nasz Dziennik III

Dr Mariusz ˚u∏awnik (IPN Centrala)

Jak utrzymaç w∏adz´, czyli

polityka prasowa sanacji

przed wyborami w 1928 r.

Na pierwszy rzut oka za wysoce prawdopodobne mo˝na uznaç przypusz-

czenie, ˝e Pi∏sudski zamierza sprowokowaç gwa∏townà reakcj´ nowych w∏adz

i doprowadziç do zbrojnej konfrontacji. Wydaje si´ jednak, ˝e w∏aÊnie wów-

czas Marsza∏ek zrozumia∏, i˝ dostarczy∏ przeciwnikom dogodnego pretekstu,

by w razie podj´cia zamierzonej demonstracji potraktowali go jako buntowni-

ka. Rezygnacja z wojskowej asysty oznacza∏a kompletne zawalenie si´ poli-

tycznego planu. Z kolei kontynuowanie demonstracji tylko z u∏anami grozi∏o

b∏yskawicznym spacyfikowaniem ca∏ej akcji. Nie zaskakuje zatem decyzja,

podj´ta w nocy z 11 na 12 maja, by si∏y, którymi mia∏ zamiar si´ pos∏u˝yç, wy-

datnie wzmocniç. Obok u∏anów Stamirowskiego do akcji mieli si´ zatem w∏à-

czyç strzelcy konni z Garwolina, 22. pu∏k piechoty z Siedlec oraz stacjonujàcy

w Rembertowie Baon Manewrowy – by∏yby to oddzia∏y znajdujàce si´ bezpo-

Êrednio pod rozkazami Marsza∏ka. Z kolei oddzia∏y, zw∏aszcza stacjonujàce na

Pradze (m.in. 36. pu∏k piechoty oraz 1. pu∏k szwole˝erów), mia∏y wymówiç po-

s∏uszeƒstwo gen. Józefowi Malczewskiemu. To, jak oczekiwa∏ Pi∏sudski, po-

winno by∏o wystarczyç do przekonania prezydenta, ˝e wojsko nie akceptuje

gabinetu Witosa, dajàc pretekst do jego zdymisjonowania.

Rankiem 12 maja, gdy w Rembertowie rozpocz´∏a si´ koncentracja si∏ pod-

porzàdkowanych Pi∏sudskiemu, on sam nie zak∏ada∏ jeszcze koniecznoÊci

podj´cia marszu na Warszaw´. Do osiàgni´cia zamierzonego celu mia∏a wy-

starczyç jego osobista wizyta u Wojciechowskiego, w wyniku której prezydent

zaakceptowa∏by zaproponowane przezeƒ kroki zaradcze. Zamys∏ okaza∏ si´

jednak ca∏kowicie chybiony. W momencie, gdy Pi∏sudski wraz z adiutantem

wyruszy∏ z Sulejówka do Belwederu, prezydent, choç wiedzia∏ ju˝ o niepoko-

jach, wyjecha∏ do swej rezydencji w Spale. Rozmini´cie to zawa˝y∏o, jak si´

zdaje, na dalszym rozwoju wypadków. Pi∏sudski, zapewne wiedzàc ju˝ o zarzà-

dzeniach Malczewskiego, dla którego poczynania marsza∏ka by∏y „buntem”,

dzia∏aƒ swych nie móg∏ ju˝ pozorowaç. Drog´ odwrotu mia∏ w praktyce odci´-

tà, tote˝ nie pozostawa∏o mu nic innego, jak marsz na stolic´. Na drog´ wio-

dàcà wprost do bratobójczej walki wojska, które opowiedzia∏y si´ po jego stro-

nie, wkroczy∏y o godz. 13.30.

Charakterystyczne, ˝e ostentacyjna niesubordynacja Stamirowskiego nie wywo-

∏a∏a wi´kszego wra˝enia w Ministerstwie Spraw Wojskowych. Zaniepokojono si´

dopiero postawà Baonu Manewrowego, zaÊ sytuacj´ uznano za powa˝nà pomi´-

dzy 8.00 a 9.00 rano, po informacji z Siedlec, ˝e 22. pu∏k piechoty zamierza dostaç

si´ do Warszawy. To w∏aÊnie wówczas zarówno w Sztabie Generalnym, jak i w mi-

nisterstwie uznano, ˝e nadszed∏ czas na podj´cie energicznego przeciwdzia∏ania.

Wobec braku rozeznania co do sytuacji na prowincji w swym pierwszym za-

rzàdzeniu kierujàcy Sztabem Generalnym gen. Edmund Kessler wyda∏ rozkaz

zabraniajàcy za∏adowywania i ekspediowania transportów wojskowych bez

zgody Malczewskiego. Po goràczkowych naradach ok. 9.30 pojawi∏ si´ ju˝ ca-

∏y pakiet zarzàdzeƒ – wstrzymano wszelkie urlopy w wojsku, odwo∏ano s∏u˝bo-

we wyjazdy do Warszawy, wezwano te˝ dwa pu∏ki piechoty z Dowództwa Okr´-

gu Korpusu VII Poznaƒ i DOK IV ¸ódê (z ¸owicza i Ostrowi Mazowieckiej), i to

wyposa˝one w ostrà amunicj´ (ok. 14.00 Malczewski zdecydowa∏ ponadto o

Êciàgni´ciu dwóch pu∏ków z DOK VI Lwów). Informowano wreszcie, ˝e Pi∏sud-

ski „nie jest w s∏u˝bie czynnej” i tym samym nie posiada prawa rozkazodaw-

stwa, stàd wykonywanie jego poleceƒ jest równoznaczne z dzia∏aniem przeciw-

ko prawu. Ukaza∏ si´ równie˝ specjalny komunikat Prezydium Rady Ministrów

mówiàcy o z∏amaniu wojskowej dyscypliny przez kilka oddzia∏ów – ich ˝o∏nie-

rzy prezydent wzywa∏ do „opami´tania si´ i poddania prawowitej w∏adzy”. Po-

nadto w samej stolicy, województwie warszawskim i dwóch powiatach woje-

wództwa lubelskiego wprowadzono stan wyjàtkowy.

Trudno jednoznacznie rozstrzygnàç, czy genera∏owie z ministerstwa i Szta-

bu Generalnego uznali akcj´ przedsi´wzi´tà przez Pi∏sudskiego za prób´ wy-

wo∏ania wojskowej rebelii czy te˝, dokonujàc bilansu si∏, zamierzali wymusiç

zbrojne starcie po to, by ostatecznie Marsza∏ka pogrà˝yç. Nie ulega jednak

wàtpliwoÊci, ˝e to w∏aÊnie wojskowi podj´li pierwsze, kluczowe decyzje, dopie-

ro potem zaaprobowa∏ je rzàd, a zgodzi∏ si´ z nimi i, co wi´cej, przekreÊli∏ mo˝-

liwoÊç kompromisu, prezydent. Wojciechowski powróci∏ ze Spa∏y zdetermino-

wany, przecià∏, wedle zgodnych Êwiadectw, wahania rzàdu, zaÊ ˝àdaƒ Pi∏sud-

skiego nawet nie mia∏ zamiaru wys∏uchaç. Wydaje si´ te˝, ˝e udajàc si´ na

spotkanie z Marsza∏kiem, Wojciechowski by∏ g∏´boko przekonany, ˝e od stro-

ny czysto wojskowej zamach nie mo˝e si´ powieÊç. Ta postawa okaza∏a si´ dla

Pi∏sudskiego kompletnym zaskoczeniem.

Tymczasem Marsza∏ek nie prowadzi∏ swego zgrupowania do walki. W od-

krytym powozie, w asystencji u∏anów 7. pu∏ku, zbytnio si´ nie spieszàc, podà-

˝a∏ w stron´ mostu Poniatowskiego. Same mosty (Poniatowskiego i Kierbe-

dzia) na polecenie Dreszera obsadzi∏y pododdzia∏y 1. pu∏ku szwole˝erów i 36.

pu∏ku piechoty. Naprzeciwko nich stan´∏y si∏y wierne rzàdowi – baon Oficer-

skiej Szko∏y Piechoty wzmocniony plutonem samochodów pancernych i dzia-

∏onem 1. dywizjonu artylerii konnej oraz oddzia∏ asystencyjny 30. pu∏ku piecho-

ty. Niebawem do si∏ tych do∏àczy∏a powracajàca z Rembertowa Szko∏a Pod-

chorà˝ych wraz z dywizjonem 28. pu∏ku artylerii polowej.

Na moÊcie Poniatowskiego Pi∏sudski pojawi∏ si´ oko∏o 16.00, gdzie oczeki-

wa∏ naƒ prezydent. Spotkanie zakoƒczy∏o si´ fiaskiem. Prezydent zapropono-

wa∏ Pi∏sudskiemu powrót na drog´ legalnà, co oznacza∏o przyznanie si´ do

kl´ski. Co gorsza, Marsza∏ek us∏ysza∏, ˝e to w∏aÊnie prezydent stoi na stra˝y

honoru armii i przekona∏ si´ naocznie, ˝e ˝o∏nierze gotowi sà wymierzyç broƒ

w niego samego. Skoro zaÊ Pi∏sudski kapitulowaç nie zamierza∏, pozostawa∏a

mu ju˝ tylko walka or´˝na.

Realnà szans´ na sforsowanie Wis∏y dawa∏o jedynie przejÊcie Trzeciego Mo-

stu (Poniatowskiego), ale Marsza∏ek nie chcia∏ braç na siebie odpowiedzialno-

Êci za u˝ycie si∏y. Podleg∏e mu oddzia∏y dosta∏y kategoryczny zakaz otwierania

ognia a˝ do chwili, gdy uczynià to ˝o∏nierze strony przeciwnej. PowÊciàgliwoÊç

zamachowców sprawi∏a, ˝e przez Trzeci Most mog∏a przejÊç Szko∏a Podcho-

rà˝ych, wzmacniajàc tym samym si∏y rzàdowe, natomiast prób´ jego sforso-

wania, podj´tà przez pododdzia∏ Oficerskiej Szko∏y Piechoty, powstrzyma∏a

„krótka seria w gór´ z ckm, ustawionego na wie˝yczce mostu”. By∏y to pierw-

sze strza∏y, które pad∏y 12 maja. Nie kierowano ich jednak w stron´ przeciwni-

ka. Do krwawego starcia, pierwszego podczas zamachu, dosz∏o na Nowym

Zjeêdzie, ogieƒ otwarli zaÊ ˝o∏nierze strony rzàdowej.

Z materia∏ów archiwalnych, przechowywanych w nowojorskim Instytucie Pi∏-

sudskiego, jednoznacznie wynika, ˝e wojskowi przeciwnicy Marsza∏ka gotowi

byli na u˝ycie si∏y jeszcze przed jego rozmowà z prezydentem. Ju˝ o godz.

16.00 dowódca 1 DOK gen. Kazimierz Dzier˝anowski poleci∏ odrzuciç si∏à z

mostu Kierbedzia oddzia∏y, które przyby∏y z Pi∏sudskim. Obie strony oczekiwa-

∏y jednak na wynik pertraktacji, a˝ do momentu, kiedy to tu˝ po godz. 17.00

dowódcà obrony Warszawy mianowany zosta∏ gen. Tadeusz Rozwadowski.

W∏aÊnie wówczas wojska Marsza∏ka otrzyma∏y ultimatum – do godz. 18.30

mia∏y si´ wycofaç. W przeciwnym wypadku si∏y wierne rzàdowi mia∏y przystà-

piç do natarcia. Walki rozpocz´∏y si´ jednak wczeÊniej.

W rejonie mostu Kierbedzia zadania ofensywne zlecone zosta∏y oddzia∏owi

asystencyjnemu 30. pu∏ku piechoty pod dowództwem kapitana Alojzego Szy-

ca. Naprzeciwko niego stanà∏ wydzielony oddzia∏ 36. pu∏ku piechoty na czele

z majorem Janem Korkozowiczem. Wydaje si´, ˝e obaj oficerowie byli prze-

Êwiadczeni o nieuchronnoÊci starcia, dlatego te˝ zdecydowali si´ najpierw na

odsuni´cie od pozycji g´stniejàcego t∏umu widzów. Sympatie warszawiaków

jednoznacznie zaÊ sytuowa∏y si´ po stronie Marsza∏ka. A postawa ludnoÊci,

czego trudno nie dostrzec, musia∏a wp∏ywaç na morale ˝o∏nierzy...

˚o∏nierze Szyca byli gotowi do walki ju˝ przed godz. 18.00. Ich dowódca

w∏aÊnie wówczas nakaza∏ „za∏adowanie karabinów maszynowych, przygoto-

wanie ich do strza∏u i odpowiednie poprawienie stanowisk”. Zbieg∏o si´ to w

czasie z nadejÊciem posi∏ków – kompanii odwodowej 30. pu∏ku piechoty,

dzia∏onu Dywizjonu Artylerii Konnej dowodzonego przez por. Szczepana Ol-

chowicza i dwóch aut pancernych mjr. Edwarda Szymaƒskiego. Z si∏ami tymi

na placu Zamkowym pojawi∏ si´ ponadto referent bezpieczeƒstwa Komendy

Miasta mjr Bogus∏awski, który domaga∏ si´ od Szyca bezzw∏ocznego rozpo-

cz´cia walki. Ogieƒ tu˝ po 18.00 otworzy∏y najpierw auta pancerne, a zaraz

po nich dzia∏a. Zaatakowane oddzia∏y 36. pu∏ku odpowiedzia∏y jednak o wie-

le skuteczniej...

Od momentu pierwszego starcia wypadki zacz´∏y toczyç si´ wedle militar-

nej, a nie politycznej logiki. Na p∏aszczyênie wojskowej sprowadza∏o si´ to do

rozstrzygni´cia dylematu, która ze stron zdo∏a w krótszym czasie uzyskaç

przewag´ niezb´dnà, by pokonaç przeciwnika. Nie ulega jednak wàtpliwoÊci,

˝e znacznie powa˝niejsze by∏o polityczne oblicze kryzysu. Po pierwsze, móg∏

on ze stolicy rozlaç si´ na ca∏à Polsk´, burzàc jak˝e jeszcze kruchy jej paƒ-

stwowy gmach. Po drugie, pojawi∏a si´ obawa, ˝e zostanie on wyzyskany

przez nieprzyjaznych sàsiadów. Dylematy te musia∏y byç brane pod uwag´

przez obie strony konfliktu.

Zamach stanu dokonany przez Józefa Pi∏sudskiego w maju 1926 r. diametralnie

zmieni∏ sytuacj´ na scenie politycznej Drugiej Rzeczypospolitej. Rozpoczà∏ si´

proces obsadzania najwa˝niejszych stanowisk paƒstwowych przez ludzi zwiàza-

nych z obozem sanacyjnym. Pi∏sudski, który kilka miesi´cy po przewrocie stanà∏

na czele nowego rzàdu, rozpoczà∏ na forum parlamentarnym walk´ z partiami

opozycyjnymi. Aby pozbawiç je wp∏ywu na opini´ publicznà, musia∏ rozwiàzaç

kwesti´ wolnoÊci prasy i s∏owa, zagwarantowanà w Konstytucji z marca 1921 ro-

ku. Doskonale zdawa∏ sobie spraw´ z tego, ˝e prasa to nie tylko podstawowe i

najwa˝niejsze êród∏o informacji, ale przede wszystkim groêne narz´dzie agitacji i

propagandy w r´kach partii i ugrupowaƒ politycznych. Polityka prasowa sanacji

zosta∏a wówczas podniesiona do rangi oficjalnej dzia∏alnoÊci paƒstwowej.

Podczas kampanii wyborczej do obu izb parlamentu, trwajàcej od listopada 1927

r. do marca nast´pnego roku, powsta∏ sprawnie funkcjonujàcy system prasy prorzà-

dowej. Swoim zasi´giem objà∏ on ca∏y kraj. Po wydarzeniach majowych pozycja sa-

nacji na scenie politycznej uleg∏a wzmocnieniu. Sprzyja∏ temu po cz´Êci okres gospo-

darczego o˝ywienia z lat 1926–1928, a tak˝e nap∏yw „Êwie˝ej krwi” do utworzonego

tu˝ przed wyborami Bezpartyjnego Bloku Wspó∏pracy z Rzàdem. Do organizacji

przechodzili secesjoniÊci z ró˝nych partii i ugrupowaƒ politycznych, którzy z jednej

strony kierowali si´ wzgl´dami programowo-ideologicznymi, z drugiej zaÊ ch´cià

uczestniczenia w zyskach wynikajàcych ze wspó∏uczestnictwa we w∏adzy. Podczas

przewrotu majowego Pi∏sudskiego popar∏y periodyki konserwatywne. W pierwszych

latach po odzyskaniu niepodleg∏oÊci prasa tej orientacji by∏a stosunkowo nieliczna.

Wydawnictwa nie by∏y uj´te w ˝adne ramy organizacyjne, a jedynym czynnikiem, któ-

ry je scala∏, by∏a osoba pierwszego marsza∏ka Polski. Podczas zamachu stanu Pi∏-

sudskiego popar∏y trzy ogólnokrajowe tytu∏y: „G∏os Prawdy” Wojciecha Stpiczyƒskie-

go, „Nowy Kurier Polski” Stefana Grosterna i „Droga” Adama Skwarczyƒskiego, a

tak˝e szereg pomniejszych pism socjalistycznych i lewicowych partii ch∏opskich. Z

czasem do grupy tej zacz´∏y do∏àczaç kolejne tytu∏y. Przewa˝a∏y wÊród nich dzienni-

ki i tygodniki polityczno-informacyjne wydawane w miastach prowincjonalnych. By∏y

to wi´c pisma o ma∏ym zasi´gu oddzia∏ywania i niskim nak∏adzie.

Zasadniczy rozwój prasy prorzàdowej nastàpi∏ przed wyborami marcowymi

1928 r., które mia∏y byç swego rodzaju sprawdzianem popularnoÊci sanacji w spo-

∏eczeƒstwie. Kierowanie kampanià wyborczà powierzono Kazimierzowi Âwitalskie-

mu – dyrektorowi Departamentu Politycznego MSW i oddanemu wspó∏pracowni-

kowi Józefa Pi∏sudskiego. W dzia∏aniach wsparcia udzielali mu pracownicy Oddzia-

∏u II Sztabu Generalnego Wojska Polskiego, a wi´c komórki organizacyjnej zajmu-

jàcej si´ wywiadem. Plan Âwitalskiego by∏ prosty: opanowaç czy chocia˝by zneu-

tralizowaç najwi´ksze i najpoczytniejsze dzienniki ogólnoinformacyjne o zasi´gu

ogólnopolskim, stworzyç na terenie ca∏ego kraju sieç pism zale˝nych od w∏adz

paƒstwowych oraz os∏abiç, a jeszcze lepiej – zlikwidowaç organy prasowe jawnie

wyst´pujàce przeciw w∏adzy. Utworzono wówczas Biuro Prasowe Komitetu Wybor-

czego BBWR, z czasem przekszta∏cone w Dzia∏ Propagandy Klubu BBWR, którym

kierowa∏ Alfred Birkenmajer z „dwójki”. Âwitalski przydziela∏ nowo powsta∏ej jedno-

stce organizacyjnej znaczne kwoty pieni´˝ne na popieranie i pozyskiwanie wydaw-

nictw prasowych oraz tworzenie nowych tytu∏ów. Wszystko to w Êcis∏ym porozu-

mieniu z wojewodami, ich zast´pcami oraz naczelnikami wydzia∏ów bezpieczeƒ-

stwa i porzàdku publicznego w urz´dach wojewódzkich. Âwitalski przeprowadzi∏ z

nimi dziesiàtki, o ile nie setki rozmów. Zanim wojewodowie ujrzeli pieniàdze, szef

Departamentu Politycznego poleci∏ sporzàdzenie szczegó∏owych analiz dotyczà-

cych sytuacji spo∏eczno-politycznej na podleg∏ym im terenie. Ci z kolei nakazali sta-

rostom, aby wysondowali, jakie nastroje polityczne panujà w danym powiecie oraz

jak przedstawia si´ lokalny rynek prasowy. Uzyskane w ten sposób informacje po-

s∏u˝y∏y Âwitalskiemu do opracowania planu rzàdowej polityki prasowej.

Tworzàc system prasy prorzàdowej, w∏adza niemal bez ograniczeƒ korzysta∏a z

mo˝liwoÊci swobodnego dost´pu do publicznych zasobów finansowych. Rzecz ja-

Kazimierz Âwitalski

sna wywo∏ywa∏o to niezadowolenie i protesty ze strony partii i ugrupowaƒ opozy-

cyjnych. W pierwszych latach po odzyskaniu niepodleg∏oÊci w∏adze stara∏y si´

wspomagaç niemal wszystkie przedsi´biorstwa prasowe. DoÊç cz´sto dzia∏ania te

inspirowane by∏y przez samych wydawców. Ich postulaty rozpatrywano jawnie w

Sejmie RP oraz na specjalnie zwo∏ywanych konferencjach u premiera i w Minister-

stwie Przemys∏u i Handlu. Pomoc paƒstwa wyra˝a∏a si´ m.in. w udzielaniu po˝y-

czek, sprzeda˝y papieru po cenach ulgowych oraz przydziale p∏atnych og∏oszeƒ

urz´dowych. Sytuacja uleg∏a diametralnej zmianie po przej´ciu sterów w∏adzy

przez pi∏sudczyków. Odtàd w∏adze same decydowa∏y o tym, kogo i w jakiej formie

wesprzeç. OczywiÊcie pomocà obj´te by∏y wy∏àcznie wydawnictwa sprzyjajàce

rzàdowi. Co istotne, pomoc rzàdu przyj´∏a wówczas form´ poufnà. W ten bowiem

sposób starano si´ ukryç przed opinià publicznà wysokoÊç Êrodków z paƒstwowe-

go skarbca przekazywanych ró˝nym instytucjom i osobom. A te by∏y znaczne.

Przyk∏adowo, wojewoda kielecki na pomoc prasowà otrzyma∏ ponad 70 tys. z∏, a

jego odpowiednicy w województwach lubelskim i wo∏yƒskim przesz∏o 60 tys. z∏

ka˝dy. Pieniàdze nap∏ywa∏y tak˝e do kas wydawnictw prasowych. Stpiczyƒski, je-

den z najwierniejszych wspó∏pracowników Pi∏sudskiego, na swój „G∏os Prawdy”

mia∏ podobno otrzymaç jednorazowo a˝ 50 tys. z∏otych.

Ofensywie prasowej sanacji towarzyszy∏a akcja zmierzajàca do os∏abienia prasy

opozycyjnej. W∏adza posiada∏a w swoich r´kach ca∏y wachlarz narz´dzi, których

ostrza wymierzy∏a w oponentów politycznych. Te narz´dzia to przede wszystkim

konfiskaty, kary pieni´˝ne, rozdzia∏ p∏atnych og∏oszeƒ administracji paƒstwowej i

Dokoƒczenie na s. IV

IV Nasz Dziennik Piàtek, 27 maja 2011

DODATEK HISTORYCZNY IPN 5/2011 (48)

Piàtek, 27 maja 2011 Nasz Dziennik V

Prof. W∏odzimierz Suleja (IPN Wroc∏aw)

Majowy przewrót

Dokoƒczenie ze s. III

go przez gen. W∏adys∏awa Sikorskiego DOK VI Lwów okaza∏o si´ wàtpliwe

(cz´Êç oddzia∏ów uznano za co najmniej niepewne, sam zaÊ Sikorski zwleka∏,

zas∏aniajàc si´ obawami przed wystàpieniem odÊrodkowych ruchów ukraiƒ-

skich). W tej sytuacji decydujàce walki, rozpocz´te wczesnym rankiem 14 ma-

ja, musia∏y przynieÊç definitywne rozstrzygni´cie.

Od rana si∏y Marsza∏ka coraz silniej napiera∏y na Belweder, tote˝ o godz.

15.00 zdecydowano si´ na ewakuacj´ rzàdu i prezydenta do Wilanowa. Tam

te˝ przed 18.00 zapad∏a decyzja o dymisji gabinetu. Z prezydentury postano-

wi∏ zrezygnowaç równie˝ Wojciechowski. Uczyniono to wbrew stanowisku ge-

nera∏ów opowiadajàcych si´ za kontynuowaniem walki. A jej wynik, wobec zbli-

˝ajàcej si´ pomocy z Poznaƒskiego, Pomorza i Krakowa, nie by∏ wcale jasny...

Ostatecznie decyzj´ podj´li politycy bioràcy pod uwag´ mo˝liwe zarówno

wewn´trzne, jak i zewn´trzne reperkusje przed∏u˝ajàcego si´ kryzysu. Obo-

wiàzki prezydenta w nocy z 14 na 15 maja przejà∏ marsza∏ek Sejmu Maciej Ra-

taj. By∏ to pierwszy krok na drodze do legalizacji zamachu. Walki, na polece-

nia Rataja, usta∏y. Unormowaniem stosunków w wojsku mia∏a si´ zajàç spe-

cjalna Komisja Likwidacyjna na czele z gen. Lucjanem ˚eligowskim. Na poli-

tycznym polu za normalizowanie sytuacji mia∏ odpowiadaç nowy gabinet, kie-

rowany przez Kazimierza Bartla. Zwieƒczeniem tych kroków by∏ wybór Pi∏sud-

skiego na urzàd prezydenta. Pi∏sudski jednak godnoÊci tej nie przyjà∏ i choç

pozostawa∏ jedynie w rzàdzie Bartla ministrem spraw wojskowych, faktycznie

dysponowa∏ w∏adzà, której móg∏by mu pozazdroÊciç niejeden dyktator. By∏

przecie˝ jej jedynym dysponentem. Zdoby∏ jà, czego nie sposób bagatelizo-

waç, na drodze pozaparlamentarnej, tote˝ bez wzgl´du na niejednoznaczne

okolicznoÊci oraz kierujàce nim intencje fakt ten musi rzutowaç na ocen´ jego

póêniejszych dokonaƒ.

Tragiczny bilans majowych walk to ok. 350 zabitych (blisko 200 ˝o∏nierzy i

oficerów) oraz ponad 900 rannych. Swoistym podsumowaniem owego majo-

wego dramatu by∏ natomiast skierowany do walczàcych specjalny rozkaz Pi∏-

sudskiego, mówiàcy o sile braterskiej waÊni i koniecznoÊci pojednania. Mar-

sza∏ek bez wàtpienia podjà∏ walk´ o interes Polski tak, jak go pojmowa∏. Roz-

lew krwi i dla niego by∏ dramatem, w swoisty sposób stygmatyzowa∏ pomajo-

we rzàdy. Chcia∏ bez wàtpienia Polski silnej i bezpiecznej, ocen´ pozostawia-

jàc potomnym.

Atakowane Êrodowisko odczu∏o w pe∏ni skutki tej sytuacji. Dla tworzàcych

je struktur – Zwiàzku Ludowo-Narodowego (do 1928 r., potem Stronnictwa Na-

rodowego), Obozu Wielkiej Polski (1926–1933), drobniejszych organizacji po-

zostajàcych w luêniejszym zwiàzku – przewrót majowy oznacza∏ politycznà ka-

tastrof´ o dalekosi´˝nych i si´gajàcych g∏´boko konsekwencjach. Wp∏ywowe

Êrodowisko polityczne nie tylko utraci∏o szanse na uczestnictwo w sprawowa-

niu w∏adzy, ale znalaz∏o si´ w obliczu koniecznoÊci toczenia walki o przetrwa-

nie, w coraz trudniejszych warunkach. Presja polityczna i medialna, wywierana

przez zwyci´ski obóz, korespondowa∏a ze zmieniajàcym si´ systemem w∏adzy.

W wyniku przewrotu ludzie zwiàzani bàdê choçby tylko sympatyzujàcy z Naro-

dowà Demokracjà byli eliminowani z urz´dów paƒstwowych, wojska, s∏u˝b,

aparatu dyplomatycznego, wymiaru sprawiedliwoÊci, wypierani z instytucji

spo∏ecznych, samorzàdów, szkolnictwa. JeÊli nie chcieli lub nie mogli szukaç

sobie innych zaj´ç – musieli swoje poglàdy ukrywaç, co najmniej zaÊ odciàç

si´ od stronnictwa przedstawianego jako wróg publiczny numer jeden. Zanim

obóz rzàdzàcy, poszukujàc sposobów zwi´kszenia spo∏ecznego poparcia, nie

si´gnà∏ do programowego arsena∏u „endecji”, ju˝ nawet przyznawanie si´ do

kojarzonych z nià poglàdów mog∏o oznaczaç usuni´cie z pracy. Przekona∏ si´

o tym zatrudniony w aparacie MSZ J´drzej Giertych, dzia∏acz harcerski, w la-

tach zaÊ 1931–1932 pracownik konsulatu RP w niemieckim wówczas Olsztynie.

Nie pomog∏y mu ani kompetencje, ani doÊwiadczenia zdobyte na trudnym ma-

zurskim terenie. Pozbawiony mo˝liwoÊci pracy dla paƒstwa, odda∏ swà energi´

i umiej´tnoÊci stronnictwu, z którym wczeÊniej ∏àczy∏y go zaledwie ideowe

sympatie.

Pami´tniki osób zwiàzanych z Narodowà Demokracjà – parlamentarzystów,

dzia∏aczy spo∏ecznych, nauczycieli – utrwali∏y przygn´biajàcy obraz Êrodowi-

ska poddanego represjom, atakowanego w mediach, niepewnego jutra, roz-

dzieranego przez wewn´trzne konflikty. Dost´pna dokumentacja policyjna po-

twierdza ten obraz: informatorzy odnotowywali wycofywanie si´ z aktywnej

dzia∏alnoÊci osób o poglàdach umiarkowanych, a tak˝e wra˝liwych na naciski

z powodu pozycji spo∏ecznej, prowadzonego przedsi´biorstwa, podesz∏ego

wieku, choroby, obaw o cz∏onków rodzin zatrudnionych w aparacie urz´dni-

czym lub szkolnictwie, którym zaszkodziç móg∏ zwiàzek z „endekiem”. Pozo-

stawali ludzie niemajàcy nic do stracenia, z regu∏y m∏odzi, borykajàcy si´ z

trudnoÊciami znalezienia pracy. Z ich punktu widzenia przywrócenie status

quo sprzed maja 1926 r. nie by∏o wa˝ne. Na w∏asnej skórze przekonywali si´,

jak kruche i delikatne sà demokratyczne procedury, jak ∏atwo je naginaç sto-

sownie do potrzeb grupy rzàdzàcej. Przede wszystkim jednak uwa˝ali za nie-

wystarczajàce programy ograniczone jedynie do sfery politycznej – od ruchu,

w którym uczestniczyli, oczekiwali zdecydowanych dzia∏aƒ na rzecz wcielenia

w ˝ycie porzàdku, w którym tacy jak oni znajdà dla siebie prac´ i chleb. Poczu-

cie krzywdy, wstr´t wobec kierowanych przeciw nim manipulacji propagando-

wych, potrzeba solidarnoÊci wzmacniana przez represje tworzy∏y solidnà po-

˝ywk´ dla radykalizmu postaw i zachowaƒ. W rezultacie w ciàgu kilku lat po

przewrocie atakowane Êrodowisko zmieni∏o oblicze. W swoim nowym kszta∏cie

okaza∏o si´ zdolne do dzia∏ania w obr´bie autorytarnego paƒstwa. Jakkolwiek

konfrontacja z wojskiem i policjà – bez czego mowy nie by∏o o przej´ciu w∏a-

dzy – by∏a wcià˝ daleko poza jego mo˝liwoÊciami, potrafi∏o utrzymaç, a nawet

rozbudowywaç wp∏ywy wÊród politycznego elektoratu.

Zmiany te w stopniu wybitnym przyczyni∏y si´ do utrwalenia negatywnego

wizerunku Narodowej Demokracji – tak˝e we wspó∏czesnej historiografii domi-

nujà negatywne ich oceny. Wskazuje si´ na nasilenie si´ antysemityzmu w pro-

pagandzie Êrodowiska, demagogi´, sk∏onnoÊç do pos∏ugiwania si´ przemocà,

adaptowanie do struktur organizacyjnych wzorców zaczerpni´tych z w∏oskiego

faszyzmu. Mo˝na powiedzieç, ˝e zarzuty i obawy przyczyniajàce si´ do izolacji

„endecji” przed przewrotem majowym w koƒcu si´ zmaterializowa∏y. Odnoto-

wujàc skutki, pami´tajmy i o przyczynach. Sygnalizowanà ewolucj´ spowodo-

wa∏a nie tyle niezdrowa fascynacja dla skrajnoÊci, ile koniecznoÊç dostosowa-

nia si´ do regu∏ gry narzuconych przez agresywne poczynania obozu rzàdzà-

cego. Podobne zmiany w dziedzinie organizacyjnej czy analogie w sferze pro-

gramowej (na lewicy odpowiednikiem zainteresowania faszyzmem by∏y sym-

patie dla totalitarnego komunizmu) da∏y si´ dostrzec tak˝e w obr´bie pozosta-

∏ych nurtów politycznych, aktywnych na polskiej scenie – takich jak ruch ludo-

wy czy socjalistyczny... Cezurà by∏ tu przewrót majowy i podj´ta póêniej przez

wspó∏pracowników Pi∏sudskiego budowa autorytarnej dyktatury.

Przebieg walk toczonych w Warszawie jest stosunkowo dobrze znany i pre-

cyzyjnie opisany. Obie strony Êciàga∏y posi∏ki, przy czym oddzia∏y, które opo-

wiedzia∏y si´ po stronie rzàdu, musia∏y prze∏amywaç kolejowe blokady. Przez

d∏ugi czas szale wa˝y∏y si´, ostateczne zaÊ zwyci´stwo nie przysz∏o Marsza∏-

kowi ∏atwo. Wprawdzie wieczorem 12 maja rokoszanie najprawdopodobniej

byliby w stanie z∏amaç opór wojsk rzàdowych, ale pociàgn´∏oby to za sobà

powa˝ne straty, tote˝ Marsza∏ek spróbowa∏ mediacji. Te, czynione zarówno

przez polityków, jak i wojskowych, wobec nieust´pliwoÊci Wojciechowskiego

zakoƒczy∏y si´ fiaskiem. Wspierajàcy prezydenta genera∏owie byli przekonani,

˝e zdob´dà przewag´ po nadejÊciu posi∏ków i zdemoralizowaniu odsieczy dla

Pi∏sudskiego dzi´ki akcjom lotnictwa. Spodziewano si´ te˝, ˝e na si∏y Marsza∏-

ka uderzà od ty∏u oddzia∏y z Cytadeli wraz z 71. pu∏kiem piechoty z Zambro-

wa. Specjalne zadanie wyznaczono dowódcy 30. pu∏ku piechoty, pu∏kowniko-

wi Izydorowi Modelskiemu, którego pododdzia∏y mia∏y nie tylko opanowaç bu-

dynki Komendy Miasta i Sztabu Generalnego, ale te˝ „dostaç w swe r´ce przy-

wódców ruchu, nie szcz´dzàc ich ˝ycia”. Wydaje si´, ˝e ten w∏aÊnie passus

jednoznacznie ods∏ania intencje ludzi, którzy z Pi∏sudskim postanowili si´ roz-

prawiç...

Demonstrowana przez Pi∏sudskiego sk∏onnoÊç do rokowaƒ zosta∏a uznana

za s∏aboÊç. Rankiem 13 maja, po nadejÊciu pomocy z Poznania, si∏y rzàdowe

przesz∏y do kontrnatarcia. Inicjatyw´ o charakterze taktycznym wojska dowo-

dzone przez gen. Rozwadowskiego zachowa∏y do godzin popo∏udniowych, ale

wieczorem Marsza∏ek by∏ ju˝ pewien, ˝e to on w walce o Warszaw´ oka˝e si´

zwyci´zcà. W r´kach rokoszan by∏a ju˝ wówczas Cytadela, 71. pu∏k nie dotar∏

z odsieczà (cz´Êç pododdzia∏ów zbuntowa∏a si´), zaÊ posi∏ki dla nich nap∏ywa-

∏y o wiele szybciej. Wprawdzie w stron´ stolicy uparcie zdà˝a∏y z pomocà dla

rzàdu oddzia∏y z Krakowa i Poznania, ale ju˝ przybycie posi∏ków z dowodzone-

Prof. Krzysztof Kawalec (IPN Opole)

Przewrót majowy

a Narodowa Demokracja

Pi∏sudski ostrzy z´by na ZSRS – sowiecki plakat z 1926 roku

i interwencj´ ze strony sàsiadów. Przytoczona opinia Grabskiego, chocia˝

bieg wydarzeƒ jà oÊmieszy∏, odzwierciedla∏a szersze stanowisko. Z kolei

zwolennicy Marsza∏ka wierzyli, ˝e uprzedzi∏ on zamach ze strony „endecji”, a

dodatkowo, ˝e zrealizuje program spo∏eczny lewicy. Nie zamierzajàc tego

czyniç, Pi∏sudski z niezwyk∏à zr´cznoÊcià wyzyska∏ ˝ywe w obr´bie Êrodo-

wisk lewicowych oraz liberalnych fobie, straszàc widmem powrotu „endecji”

do wp∏ywów i domagajàc si´ pozostawienia mu swobody ruchów. By∏a to tak-

tyka skuteczna – gdy zwodzeni w ten sposób partnerzy gry Pi∏sudskiego w

koƒcu zacz´li orientowaç si´ w sytuacji, by∏o za póêno. WrogoÊç wobec obo-

zu narodowego sprawi∏a, ˝e znaczna cz´Êç opinii publicznej – skàdinàd

ostentacyjnie podkreÊlajàca swoje przywiàzanie do demokracji – nie tylko

pogodzi∏a si´ z obaleniem legalnego rzàdu w drodze przewrotu wojskowego,

ale tak˝e de facto zaakceptowa∏a budow´ struktur autorytarnej w∏adzy. Wyra-

˝ajàc si´ proÊciej: pogodzi∏a si´ z tym, ˝e zamiast urojonej dyktatury Narodo-

wej Demokracji wprowadzono dyktatur´ rzeczywistà, ˝e wobec przeciwników

politycznych zastosowano represje, a tak˝e ˝e kràg owych przeciwników roz-

szerzy∏ si´ daleko poza granice obozu narodowego. Do czasu przymykano

oczy równie˝ na ograniczenia swobód obywatelskich: wolnoÊci prasy, nieza-

le˝noÊci sàdownictwa, autonomii uczelni. Zainteresowani milczeli: wielu za-

pewne ze strachu – gdy˝ przeciwstawianie si´ umacniajàcemu swà w∏adz´

obozowi Pi∏sudskiego by∏o coraz trudniejsze. Dla innych wystarczajàcym po-

wodem do milczenia by∏o to, ˝e znienawidzona „endecja” protestuje... Z per-

spektywy czasu widaç, ˝e przewrót majowy bynajmniej nie kierowa∏ si´ tylko

przeciw Narodowej Demokracji – zmiana systemu rzàdów w krótkim czasie

doprowadzi∏a do konfliktu Pi∏sudskiego tak˝e z innymi Êrodowiskami poli-

tycznymi. Niemniej jednak to w∏aÊnie „endecja” posz∏a na pierwszy ogieƒ,

potem zaÊ jej aktywnoÊç stanowi∏a dla rzàdzàcego obozu dogodny pretekst

do zaostrzania kursu.

Kolejna, 85. rocznica przewrotu majowego uprawnia do refleksji nad kosztami po-

s∏u˝enia si´ przemocà w sporze wewn´trznym o w∏adz´, przypadek zaÊ Narodo-

wej Demokracji jest w tym kontekÊcie szczególnie interesujàcy. U˝ywajàc wspó∏-

czesnego j´zyka, jednym z wi´kszych jej problemów by∏y k∏opoty wizerunkowe.

By∏a to tak˝e jedna z najwa˝niejszych przyczyn pora˝ki w konfrontacji z Pi∏sud-

skim w maju 1926 roku. Dla znacznej cz´Êci opinii publicznej Narodowa Demo-

kracja by∏a nie jednym z wielu obozów politycznych, ale swego rodzaju zbiorowà

personifikacjà z∏a. Trudno by∏oby znaleêç zarzut, którego by jej oszcz´dzono.

Rynsztokowe epitety, którymi si´ pos∏ugiwali nawet ludzie skàdinàd dobrze wy-

chowani, dokumentujà skal´ emocji. Rak na ciele Polski, trujàce grzyby, wieprzki,

Êwinie – to tyle tytu∏em skromnej próbki. W Êrodowiskach liberalnej inteligencji

zwiàzki z „endecjà” traktowane by∏y jak wstydliwa, kompromitujàca przypad∏oÊç.

W dobrym tonie by∏o natomiast podkreÊlanie dystansu i niech´ci. W niektórych

wypadkach – na przyk∏ad przy okreÊlaniu polityki narodowoÊciowej – wystarczy∏o

ono za program; naiwna wiara, ˝e szowinizm „endecji” stanowi przyczyn´ napi´ç

i antagonizmów w relacjach z mniejszoÊciami i ˝e odsuni´cie jej od wp∏ywów do-

prowadzi do poprawy, utrzymywa∏a si´ po przewrocie majowym (a i dziÊ Êledziç

mo˝na jej publicystyczne echa), chocia˝ problemy narodowoÊciowe jakoÊ nie za-

nik∏y. Równie trwa∏y okaza∏ si´ inny, zupe∏nie fa∏szywy w Êwietle ustaleƒ wspó∏cze-

snej historiografii mit: ˝e podj´ta przez Pi∏sudskiego w maju 1926 r. akcja zbrojna

uprzedzi∏a przygotowywany zamach ze strony „endecji”.

Zamach zaskoczy∏ kierownictwo obozu narodowego. Kiedy wybuch∏y walki

w Warszawie, Roman Dmowski przebywa∏ za granicà. 15 maja, kiedy dotar∏ do

Poznania, konflikt by∏ militarnie rozstrzygni´ty. Jak wspomina∏ jeden z miejsco-

wych dzia∏aczy, Dmowski „od poczàtku postawi∏ tez´, ˝e je˝eli mo˝na w trzy

dni rozegraç batali´ z nadziejà zwyci´stwa, mo˝na jà wydaç. Na wojn´ domo-

wà trwajàcà kilka tygodni nie mo˝na sobie pozwoliç, chocia˝by z uwagi na nie-

bezpieczeƒstwo niemieckie”. Bioràc to pod uwag´, przeciwstawi∏ si´ popular-

nym na terenie dawnej Wielkopolski i Pomorza pomys∏om autonomii, separu-

jàcej przywiàzane do praworzàdnoÊci dzielnice zachodnie od szaleƒstw p∏ynà-

cych z centrum paƒstwa. Z faktami godzi∏ si´ tak˝e odgrywajàcy wówczas

wi´kszà od historycznego przywódcy rol´ Stanis∏aw Grabski. W jego wypadku

na gorycz pora˝ki nak∏ada∏o si´ poczucie osobistego upokorzenia: pó∏ roku

wczeÊniej, przestrzegajàc przed zaostrzaniem walk partyjnych, a dostrzegajàc,

jak destrukcyjne sà wzajemne podejrzenia o zamiary zamachu stanu, publicz-

nie og∏osi∏, ˝e podejrzewanie Pi∏sudskiego o tego rodzaju zap´dy jest nieuza-

sadnione, gdy˝ jako polityk odpowiedzialny Marsza∏ek z pewnoÊcià do prze-

wrotu nie dà˝y. Nie trzeba dodawaç, ˝e po maju przypomniano Grabskiemu je-

go s∏owa. Spektakularny b∏àd w ocenie sytuacji kosztowa∏ go w przysz∏oÊci od-

suni´cie od kierownictwa ruchu – czemu trudno si´ dziwiç.

Pi∏sudski wyprowadzi∏ w pole wszystkich. Jego przeciwnicy uwa˝ali za

pewne, ˝e nie zaryzykuje on konfrontacji nara˝ajàcej Polsk´ na destabilizacj´

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: