IPN-Lato 1941 - polski dramat.pdf - Biuletyn IPN dodatki - elso10

rp . pl

Âroda – czwartek | 22 – 23 czerwca 2011

Dodatek specjalny w 70. rocznic´

zbrodni Sowietów i Niemców na Kresach

polski dramat

zaatakował Armi´ Czerwonà. Do cywilizowanej

cz´Êci ludzkoÊci coraz bardziej dociera te˝ fakt, ˝e

w piekle, jakie rozp´tało si´ na Wschodzie, siły Zła

uosabiane przez Hitlera nie napadły na niewiniàtko

Stalina, obroƒc´ Dobra. Oto rozpoczàł si´ bój dwóch bandzio-

rów, jakich nie nosiła dotàd Êwi´ta ziemia, i dwóch obł´dnych

systemów politycznych dokonujàcych niespotykanych wcze-

Êniej zbrodni. Tylko tak si´ zło˝yło, ˝e chcàc nie chcàc ten drugi

– walczàc o istnienie – stał si´ sojusznikiem demokratycznego

Zachodu.

Nadal natomiast mało kto wie, jak wielkà danin´ krwi zło˝yli

wtedy Polacy. Oto Sowieci, zanim uciekli przed Niemcami, pla-

nowo i z potwornym bestialstwem mordowali wtedy wi´êniów

politycznych, wÊród których najwi´cej było właÊnie naszych ro-

daków. Kogo nie zastrzelili, nie rozerwali granatami, nie zamu-

rowali ˝ywcem – p´dzili na Wschód w marszach Êmierci, gło-

dzàc, bijàc, zabijajàc. Nawet w obliczu kl´ski nie zapomnieli za-

tłuc „wroga klasowego”. Prawdziwie po bolszewicku.

Po tygodniu ofensywy do Lwowa wkraczajà Niemcy i rychło

zabierajà si´ za kwiat inteligencji polskiej – profesorów wy˝-

szych uczelni, którym udało si´ przetrwaç sowiecki terror.

Po aresztowaniu, krótkim przesłuchaniu i selekcji kilkudziesi´-

ciu z nich zostaje rozstrzelanych na rozkaz gestapo, przy pomo-

cy – niestety! – nacjonalistów ukraiƒskich.

Zagład´ elit polskich obaj okupanci prowadzili od wrze-

Ênia 1939 roku. Konsekwentnie, podobnymi metodami i we

współdziałaniu niszczyli naszà inteligencj´, duchowieƒstwo,

funkcjonariuszy paƒstwowych, oficerów WP. Wysyłano ich

do hitlerowskich lagrów w tym samym czasie, gdy Sowieci wy-

pełniali nimi łagry. W Palmirach strzelano w tym czasie, co

i w Katyniu. A kiedy obaj bandyci zwarli si´ w Êmiertelnym boju,

bynajmniej nie zaniechali dzieła niszczenia polskoÊci. Prowa-

dziç je b´dà podczas całej wojny, a Sowieci – którzy stali si´

prawdziwym zwyci´zcà – jeszcze długie lata po jej zakoƒczeniu.

DziÊ piszemy o tym, co Polakom na Kresach przyniósł 22

czerwca 1941 roku.

—Maciej Rosalak

Relacje grozy

³ Ciała wi´êniów zamordowanych przez NKWD we Lwowie w koƒcu czerwca 1941 roku. Po wkroczeniu Niemców mieszkaƒcy szukali

swych bliskich wÊród rozkładajàcych si´ trupów

GRODNO

W połowie czerwca zacz´to nas przygotowywaç do wywiezie-

nia w głàb Rosji, najpierw do Miƒska, póêniej gdzieÊ dalej.

Raptem w nocy z soboty na niedziel´ 22 czerwca 1941 roku

usłyszeliÊmy huk samolotów i strzały. Rankiem przez okna doj-

rzeliÊmy niemieckie samoloty. (…) Bombardowanie Grodna

trwało cały dzieƒ w godzinnych odst´pach. Na placu wi´zien-

nym stało kilka działek przeciwlotniczych, wi´c spadły i tu

bomby, dwie trafiły w budynek. (…) Wartownicy wzmocnili stra-

˝e i wystawili na korytarzach karabiny maszynowe, a sami w

wi´kszoÊci przy ka˝dym nalocie uciekali do piwnic. Przez cały

dzieƒ nie wypuszczano nas do ubikacji (…) Dali nam na Êniada-

nie słonà ryb´, co tylko wzmocniło pragnienie.Cele pojedyncze,

które znajdowały si´ w drugim skrzydle wi´zienia, miały pneu-

matyczne zamki. Po wybuchu bomb wszystkie one odskoczyły,

wi´êniowie wyszli wi´c na plac, a wartownicy otworzyli wów-

czas ogieƒ z karabinów maszynowych. Cały dziedziniec został

zasłany trupami. Po południu stra˝ przystàpiła do rozstrzeliwa-

nia wi´êniów w piwnicach. (…) Oni nie mieli ju˝ szans, by nas

ewakuowaç, na szcz´Êcie brakło im tego czasu tak˝e na roz-

strzelanie wszystkich. Wieczorem uciekli, zostawiajàc cele

zamkni´te. (…) Koło północy wi´êniowie zorientowali si´, ˝e

gmach nie jest strze˝ony, zacz´li wi´c rozbijaç piece i przez

otwory piecowe wychodzili na korytarze. Ci, którzy uwolnili si´

pierwsi, pomagali w otwieraniu krat i drzwi.

Józef Poziemski, W celach NKWD, „Głos znad Niemna”,

Grodno, luty 1991, nr 2(4), s. 6

ciàg dalszy na stronie 3

Lato 1941

70 lat temu...

C ały Êwiat wie, ˝e dokładnie 70 lat temu Wehrmacht

Âroda – czwartek | 22 – 23 czerwca 2011

Lato 1941

polski dramat

Wscho dnich

WEDŁUG PLANU | „Rozładowanie” wi´zieƒ po sowiecku

P o agresji 17 wrzeÊnia 1939 r.

Lepiej zabiç, ni˝ wypuÊciç

Zwiàzku Sowieckiego na II

Rzeczpospolità Polskà i jej

podziale pomi´dzy Niemcy

hitlerowskie i ZSRR na za-

anektowanych ziemiach

NKWD przej´ło istniejàce

tam wi´zienia (145 obiektów, tj. wi´zienia, fi-

lie i oddziały wi´zienne) i zorganizowało wi´-

zienia dodatkowe oraz areszty. Wi´zienia

podlegały resortowi spraw wewn´trznych

NKWD (Ludowy Komisariat Spraw We-

wn´trznych).

Podstawowym zadaniem sowieckiego

aparatu przemocy na okupowanych zie-

miach było pozbycie si´ „elementów” utrud-

niajàcych sowietyzacj´, co realizowano, do-

konujàc na wielkà skal´ aresztowaƒ. Wyko-

rzystywane przedwojenne wi´zienia zapeł-

niano ludêmi ponad miar´, ustalajàc nowe li-

mity miejsc i owe nowe limity przekraczajàc

nieraz kilkakrotnie, co skutkowało nieludz-

kimi warunkami pobytu wi´êniów. Wi´k-

szoÊç wi´êniów stanowili polityczni, tzw. ele-

ment kontrrewolucyjny i wrogowie klasowi,

którymi do 1941 roku byli głównie Polacy.

Na ewakuacj´ wi´zieƒ poło˝onych blisko

granicy przewa˝nie nie było czasu (Biały-

stok, Łom˝a, BrzeÊç, gdzie Niemcy nawet wy-

strzelali załog´ wi´zienia), a dla dalszych

okazało si´, ˝e „niet transporta”. Kolej, która

miała podstawiaç wagony w odpowiednich

iloÊciach, nie wywiàzywała si´, dostarczajàc

je w pierwszej kolejnoÊci wojsku, do wywozu

mienia paƒstwowego, urz´dników, rodzin

funkcjonariuszy, rannych, a dodatkowe

komplikacje powodowały niemieckie bom-

bardowania linii i transportów. Instrukcji na

wypadek niemo˝noÊci ewakuacji nie było,

co pot´gowało panik´ personelu wi´zienne-

go. W kilku miejscowoÊciach stra˝ uciekła i

ju˝ nie powróciła – najpierw cz´Êç wi´êniów

wymordowawszy albo wszystkich pozosta-

wiwszy przy ˝yciu (Lida, Baranowicze, Ko-

bryƒ, Pru˝ana, Gródek Jagielloƒski), w in-

nych zaÊ stra˝ opuszczała budynki i za jakiÊ

czas powracała, by likwidowaç „element

kontrrewolucyjny” (Łuck, Stanisławów,

Lwów, Rudki, Komarno). Podczas czasowej

nieobecnoÊci stra˝y gdzieniegdzie małej

cz´Êci wi´êniów udawało si´ uciec (Krzemie-

niec, Rudki, Komarno, Lwów, Stanisławów).

Mimo ponoszonych kl´sk, koniecznoÊci

obrony i trudnoÊci ewakuacyjnych władza

sowiecka nie zamierzała uwolniç wi´êniów i

nie chciała, by dostali si´ w r´ce niemieckie.

W tej sytuacji wszelkie „elementy kontrre-

wolucyjne” i podejrzanych o ewentualne

przejÊcie na pozycje „kontrrewolucyjne”

uznano za silnie niebezpieczne dla obron-

noÊci Zwiàzku Sowieckiego. Tote˝ w niektó-

rych miejscowoÊciach oddalonych od linii

walk, w pierwszych dniach wojny NKWD do-

konało masowych aresztowaƒ, przewa˝nie

inteligencji polskiej, traktujàc zatrzymanych

jako potencjalnych sprzymierzeƒców wro-

ga, element niebezpieczny, który nale˝y

unieszkodliwiç. Ostatnie aresztowania, ma-

jàc „za rogiem” Niemców, NKWD dokonało

w: Berezweczu, Oszmianie, Sarnach, Busku,

Dobromilu, we Lwowie, w Rudkach, Sambo-

rze, Drohobyczu, Stryju.

Zanim gdziekolwiek przystàpiono do

ewakuacji, likwidowano wi´êniów uwa˝a-

nych za najwi´kszych wrogów ustroju so-

wieckiego. Wyłàczeniu z ewakuacji podlega-

li skazani za „przest´pstwa kontrrewolucyj-

ne” na najwy˝szy wymiar kary i z wysokimi

wyrokami pozbawienia wolnoÊci – rozstrze-

liwano ich równie˝ w nieewakuowanych

wi´zieniach i przed głównymi masakrami

(Oszmiana, Wilejka, Łuck, Włodzimierz Wo-

łyƒski, Drohobycz, Czortków, Lwów, Brze˝a-

ny, Złoczów, Stanisławów, Kołomyja, Pecze-

ni˝yn).

Plan NKWD

Stalin i Hitler, mimo zawartego sojuszu,

przygotowywali si´ do wojny. Od 1940 r. nad

Bugiem Sowieci budowali fortyfikacje, ale

do chwili agresji niemieckiej przedsi´wzi´-

cie nie zostało ukoƒczone.

Z dost´pnych dokumentów NKWD wyni-

ka, ˝e na wypadek działaƒ wojennych został

opracowany plan ewakuacji wi´zieƒ ze stre-

fy przyfrontowej, noszàcy dat´ 10 czerwca

1941 r. Plan zawierał: list´ głównych obiek-

tów (nie wszystkich i bez aresztów); ich za-

pełnienie, czyli liczb´ osadzonych; liczb´

przewidzianych do wywiezienia – ni˝szà ni˝

liczba uwi´zionych, co wskazywałoby na

niepisanà, ale zrozumiałà dla funkcjonariu-

szy wi´ziennych wskazówk´, ˝e nie podlega-

jàcych ewakuacji nale˝y zlikwidowaç lub

uwolniç; liczb´ potrzebnych do ewakuacji

wagonów; koleje, które majà zapewniç prze-

wóz; obwody w gł´bi ZSRR, gdzie ma byç

kierowany transport, a niekiedy wi´zienia,

gdzie wi´êniowie mieli byç umieszczeni. Nie

wiadomo natomiast, jakie post´powanie za-

kładano dla placówek nie uj´tych w znanych

wykazach.

Mimo wspomnianych przygotowaƒ do

wojny napaÊç hitlerowska okazała si´ dla

Zwiàzku Sowieckiego zaskoczeniem, które-

mu Armia Czerwona i wojska NKWD nie po-

dołały, a agresor szybko i triumfalnie wypie-

rał siły przeciwnika, bioràc do niewoli masy

czerwonoarmistów.

W dniu napaÊci Niemiec hitlerowskich na

Zwiàzek Sowiecki, tj. 22 czerwca 1941 r., Pre-

zydium Rady Najwy˝szej ZSRR ogłosiło de-

krety: wprowadzajàcy stan wojenny i o sta-

nie wojennym. 23 czerwca 1941 r., gdy Niem-

cy zaj´li ju˝ tereny wzdłu˝ granicy, zarzàdzo-

no natychmiastowà ewakuacj´ wi´zieƒ, po-

lecajàc kolejom zorganizowanie przewozów

zgodnie z wczeÊniejszymi planami, które za-

kładały wywiezienie z Ukraiƒskiej, Białoru-

skiej i Litewskiej SRR 45 483 wi´êniów w

1537 wagonach. Pełna realizacja tych planów

była ju˝ niemo˝liwa.

Mord lub ewakuacja

³ Mapa wschodnich ziem Rzeczypospolitej Polskiej , jakie w wyniku porozumienia Hitlera ze Stalinem

zostały przyłàczone do Zwiàzku Sowieckiego, z zaznaczonymi miejscowoÊciami, w których bolszewiccy

okupanci wi´zili obywateli RP . W legendzie zaznaczono rodzaje zbrodni NKWD. Map´ opracowała Ewa

Siemaszko

W zwiàzku z trudnoÊciami ewakuacji wi´-

zieƒ i w zale˝noÊci od sytuacji, w jakiej przy-

szło personelowi nie dopuszczaç do przej´-

cia wi´êniów przez Niemców, stosowano

trzy sposoby likwidacji wi´zieƒ i aresztów:

EGZEKUCJA NA MIEJSCU WSZYST-

KICH LUB CZ¢ÂCI WI¢èNIÓW (Augustów,

Grodno, Łom˝a, Oszmiana, Słonim, Kowel,

Łuck, Ostróg, Sarny, Włodzimierz Wołyƒski,

Busk, Kamionka Strumiłowa, Złoczów, Horo-

denka, Kałusz, Nadwórna, Ottynia, ˚yda-

Kaêƒ na Kresach

EWA SIEMASZKO

Lato 1941

Âroda – czwartek | 22 – 23 czerwca 2011

polski dramat

czów, Borysław, Bóbrka, Dobromil, Droho-

bycz, Gródek Jagielloƒski, Komarno, Jawo-

rów, Oleszyce, Rudki, Sàdowa Wisznia,

Szczerzec, ˚ółkiew);

EGZEKUCJA CZ¢ÂCI WI¢èNIÓW I EWA-

KUACJA POZOSTAŁYCH PIESZO I KOLEJÑ

(Wołkowysk, Berezwecz, Wilejka Stara, Wil-

no, Piƒsk, Dubno, Krzemieniec, Brze˝any,

Czortków, Tarnopol, Kołomyja, Stanisławów,

Stryj, Lwów, PrzemyÊl, Sambor oraz Miƒsk

na Białorusi Sowieckiej, gdzie wi´ziono du˝à

liczb´ Polaków);

WYŁÑCZNIE EWAKUACJA PRAWIE

WSZYSTKICH PIESZO I KOLEJÑ (Ciechano-

wiec, Mołodeczno, Âwi´ciany, Nowogródek,

Stołpce, Woło˝yn, Drohiczyn Poleski, Stolin,

Równe, Peczeni˝yn).

Pomimo braku instrukcji na wypadek

problemów z ewakuacjà prawie wsz´dzie w

takich sytuacjach dokonywano masowych

mordów, poczàwszy od 22 czerwca 1941 r.

Usankcjonowanie egzekucji wszystkich „ele-

mentów kontrrewolucyjnych”, a nie tylko z

wyrokiem kary Êmierci, nastàpiło 24 czerwca

1941 r. po przesłaniu do obwodowych urz´-

dów NKGB (bezpieczeƒstwa paƒstwowego)

przez ludowego komisarza spraw wewn´trz-

nych Ławrentija Beri´ poufnego telegramu z

poleceniem, by rozstrzeliwaç wi´êniów ska-

zanych za „działalnoÊç kontrrewolucyjnà”

i dywersj´ oraz pozostajàcych w Êledztwie

z tych˝e powodów. WczeÊniej zgin´ły ju˝ ty-

siàce ludzi.

Relacje grozy

dokoƒczenie ze strony 1

³ Zamordowani w Czortkowie w Małopolsce Wschodniej

OSZMIANA

O godzinie trzeciej po południu wyprowadzajà nas z celi na

podwórze. Spostrzegam wiele osób nowych, aresztowanych

jeszcze przed wybuchem wojny niemiecko-bolszewickiej, o

której ju˝ wiemy. Odbywa si´ segregacja wi´êniów. Niektó-

rych kierujà do du˝ej celi, innych wywo˝à ci´˝arówkami (…).

Stoimy jeden przy drugim. Znamienne, nie widaç enkawudzi-

stów. Dostrzegam ich stojàcych z daleka, to jakaÊ zupełna

nowoÊç. Robi si´ szaro. Podwórze obstawione wzmocniony-

mi posterunkami. (…) Z celi wywołujà pierwszego wi´ênia.

(…) Na naszych oczach enkawudziÊci wià˝à mu r´ce drutem,

wyprowadzajà. Słyszymy krzyk, a potem strzał – jeden i dru-

gi. Nie ochłon´liÊmy ze strasznego wra˝enia i oto inny

nieszcz´Ênik jest ju˝ wleczony. Ten krzyczy „Jeszcze Polska

nie zgin´ła”. Co robiç? (…) Mnie dr´czy myÊl: jak przyjdzie

moja kolej, rzuciç si´ czy nie na oprawców.

Biorà mnie jako piàtego. Dwóch ˝ołnierzy wià˝e mi r´ce. Bio-

rà pod pachy. Trzeci idzie z tyłu. Rzucam si´ w bok. Czuj´

ukłucie bagnetu. Straszny ból w boku zabija strach. (…) Wi-

dz´ dobrze schody (…) i białe Êciany piwnicy zabryzgane

obficie krwià. Ostatnia ju˝ chwila. Szarpi´ si´. Wyrywam. (…)

Silny cios kolbà w głow´. (…) Czuj´, ˝e wlokà mnie po beto-

nie piwnicy. Ostatkiem sił otwieram oczy i widz´

komendanta wi´zienia w otoczeniu innych oprawców, któ-

rych ponagla. Bredzàc, prosz´ o strzał w skroƒ. (…) I wcià˝

mnie wlokà i wlokà, a Êwiat cały wiruje. Słysz´ strzał jeden i

drugi. Nic nie boli, tylko lec´ tunelem w jakàÊ przepaÊç, gin´

w ciemnoÊciach.

Z relacji Polikarpa Straczyckiego (w zbiorach E. Siemaszko)

Bestialstwo

MI¡SK (na Białorusi)

Po kilkudniowym Êledztwie przeniesiony zostałem do Miƒska

i osadzony w wi´zieniu Êledczym NKWD „Okràglaku”. (…)

Wieczorem 23 czerwca podczas podawania kolacji zacz´li

truç wi´êniów w celach. Wyraênie słuchaç było przesuwanie

kotła z zupà pod drzwi celi, otwieranie z zasuw i głosy „ku-

szaj, kuszaj”. Nast´pnie słychaç było jakieÊ charczenie i

nast´powała cisza. Znowu (…) przesuwanie kotła z zupà pod

drzwi celi… Niektórzy wi´êniowie stawiali opór (…). JeÊli (…)

nie chciał jeÊç, nast´pował strzał.

W pewnym momencie usłyszałem szybki bieg po schodach

na korytarzu, jakieÊ głosy, przerwano wydawanie kolacji. Na-

stàpiła cisza. Zacz´to otwieraç dalsze cele i wypuszczaç

wi´êniów. Na dole (…) była ju˝ spora grupa wi´êniów, m.in.

moi znajomi z konspiracji: kpt. Szulc [vel Janusz] Prawdzic-

-Szlaski, komendant Okr´gu Nowogródzkiego ZWZ oraz

Bruliƒski Władysław z Komendy Okr´gu Białostockiego ZWZ.

(…) Wyprowadzono nas na podwórze wi´zienia (…). Podobno

przemawiał komendant (…): „Jest wojna, odbywa si´ ewaku-

acja, nie wolno wychodziç z kolumny, r´ce trzymaç splecione

do tyłu, marsz b´dzie odbywaç si´ biegiem, gdy˝ o Êwicie

german mo˝e bombardowaç. Kto b´dzie zostawał, ten b´-

dzie zastrzelony”. (…)

WyruszyliÊmy za bram´ i biegiem pop´dziliÊmy za miasto.

Kto zostawał, ginàł od kuli. (…) DoszliÊmy do lasów, gdzie na-

stàpił krótki wypoczynek. (…) Wzdłu˝ kolumny poza rz´dami

konwoju cały czas przechodzili enkawudziÊci i (…) upatrzo-

nego wi´ênia wywoływali z kolumny, (…) wyprowadzali w las i

rozstrzeliwali. (…)

Po dwu dniach marszu doszliÊmy (…) do jakiejÊ miejscowo-

Êci. (…) Padła nazwa Czerwieƒ. (…) Tam wprowadzono nas

na podwórze (…) zaniedbanego budynku (…). Zacz´to doko-

nywaç selekcji wi´êniów. Do jednej grupy włàczono

obywateli radzieckich odbywajàcych kary za (…) drobne

przewinienia, do drugiej politycznych z terenów Polski. (…)

Wi´êniów pierwszej grupy podobno uwolniono. Nas wi´ê-

niów drugiej grupy (…) sformowano w kolumn´, obstawiono

b. silnym kordonem konwoju (…). Póênym wieczorem wyru-

szyliÊmy w dalszà drog´ (…). Nagle, po obu stronach drogi

na wysokoÊci tylnych szeregów kolumny, rozległy si´ strzały,

(…) powstał zam´t. Padła komenda „ło˝yÊ”. Wszyscy padli, a

konwojenci zacz´li uspokajaç „niczewo, niczewo”, a potem:

„podnimajsia” i marsz. I znowu na tyłach strzały.

Z r elacji Józefa Kuczyƒskiego, komendanta obwodu szczu-

czyƒskiego ZWZ, OÊrodek KARTA, sygn. AW I/1045

W wi´kszoÊci likwidowanych wi´zieƒ eg-

zekucji dokonywano, rozstrzeliwujàc: w ce-

lach seriami z karabinów i rzucajàc do we-

wnàtrz granaty; w piwnicach, do których

sprowadzano z cel pojedynczo i po kilka

osób; na dziedziƒcach wi´ziennych, gdzie

gromadzono wi´êniów w du˝ej masie, w któ-

rà kierowano ostrzał z karabinów maszyno-

wych i obrzucano granatami. Rozstrzeliwa-

nie partiami w piwnicach było nieraz zagłu-

szane pracà silników samochodów lub trak-

torów ustawionych przed budynkiem (Bo-

rysław, Lwów, Sàdowa Wisznia, Stanisławów,

Brze˝any, ˚ółkiew, Złoczów). W kilku wi´zie-

niach mordowano uderzeniami w potylic´

(Berezwecz, Dobromil, Nadwórna, Stryj). W

Oleszycach koło Lubaczowa wi´êniowie zo-

stali spaleni. W Borysławiu, Bóbrce, Brze˝a-

nach i Lwowie wi´êniów maltretowano i oka-

leczano. Prowadzonym na egzekucje nieraz

wiàzano drutem r´ce.

Nieliczni z tych masakr ocaleli, uwolnieni

po wycofaniu si´ Sowietów: przywaleni

zwłokami, ranni i szcz´Êliwcy, których enka-

wudziÊci nie zdà˝yli zlikwidowaç przed na-

dejÊciem Niemców. Ciała ofiar na ogół były

chowane w masowych mogiłach na terenie

wi´zienia albo poza nim gdzieÊ w pobli˝u.

Nie wsz´dzie był jednak na to czas i pozosta-

wały w piwnicach, celach, na podwórkach

wi´ziennych. Bezwzgl´dnie unicestwiani by-

li tylko wi´êniowie polityczni. Przest´pców

pospolitych z reguły zwalniano (Brze˝any,

Czortków, Lwów, Łuck, Sambor, Stanisła-

wów, Tarnopol).

Âmiertelne ˝niwo pozostawiały równie˝

ewakuacje. Najstraszniejsze były piesze (Tar-

nopol, Stryj, Kołomyja, Czortków, Woło˝yn,

Berezwecz, Wilejka, Miƒsk): kolumny zn´ka-

nych pobytem w wi´zieniu ludzi p´dzono na

wschód w stosunkowo szybkim tempie, przy

głodowych racjach ˝ywnoÊciowych poda-

wanych co kilka dni, braku wody, w niekom-

pletnej i rozpadajàcej si´ odzie˝y, cz´sto bez

obuwia. Wielu wi´êniów nie nadà˝ało, sła-

bło, niektórzy w marszu umierali, a „maru-

derów” w drodze rozstrzeliwano. Trasy

„marszów Êmierci” liczyły od 100 do 600 km,

z których najdłu˝sze pokonywano w 20 – 30

dni. Po drodze co jakiÊ czas rozstrzeliwano

małe i du˝e grupy wi´êniów niezale˝nie od

ich kondycji. Udane ucieczki zdarzały si´

rzadko. Wi´ksze szanse na prze˝ycie mieli

natomiast transportowani kolejà, choç rów-

nie˝ w niedostatku ˝ywnoÊci, złych warun-

kach higienicznych, stłoczeniu, wi´c nie

wszyscy docierali do celu. Piesze kolumny i

pociàgi były ponadto bombardowane przez

Niemców, co powodowało dodatkowe

Êmiertelne ofiary ewakuacji.

³ Marcin Djakowski – osadnik wojskowy aresztowany w 1940 roku. Zdj´cie wi´zienne

³ Wi´êniowie zamordowani w lesie pod Mikołajowem

³ Sambor. Ekumeniczne nabo˝eƒstwo nad trumnami ofiar NKWD odprawiajà duchowni

obrzàdków katolickich – greckiego i rzymskiego

Ponad 20 tysi´cy ofiar

kiego, wskazuje, ˝e ofiary musiały byç tak˝e

w nierozpoznanych placówkach NKWD.

Prawdopodobna liczba ofiar likwidacji wi´-

zieƒ jest szacowana przez Krzysztofa Popiƒ-

skiego, badacza zbrodni sowieckich w

czerwcu–lipcu 1941 r., na 20 do 24 tysi´cy ludzi.

Znane sà losy wi´êniów po 22 czerwca

1941 r. tylko z cz´Êci wi´zieƒ i aresztów na

Kresach Wschodnich II Rzeczypospolitej.

Nie odnaleêli si´ Êwiadkowie zbrodni, a w

dokumentacji NKWD, zresztà niedokładnej,

cz´sto sprzecznej, nieraz kłamliwej, nie wy-

kazano wszystkich obiektów, w których

NKWD przetrzymywało ludzi. Bezwzgl´dne

dà˝enie do zniszczenia tzw. kontrrewolucjo-

nistów, za których władze sowieckie uwa˝ały

przede wszystkim ludzi zwiàzanych z paƒ-

stwowoÊcià polskà, członków konspiracyj-

nych organizacji, ale te˝ innych, z byle powo-

du domniemanych wrogów ustroju sowiec-

SŁONIM

Z Ró˝any przewieêli nas do wi´zienia, tzw. Białego, w Sło-

nimie (…). Koniec mojego pobytu w wi´zieniu nastàpił w

czerwcu 1941 r. Zaskoczyło nas to, ˝e zostały po raz

pierwszy w wi´zieniu wyłàczone wszystkie Êwiatła. (…)

Na trzeci dzieƒ wieczorem (był to trzeci dzieƒ wojny) zo-

staliÊmy imiennie wywołani z ró˝nych cel. Stan´liÊmy w

korytarzu przed biurem wi´zienia, gdzie jeszcze raz

sprawdzano personalia. Odczytano wyrok: „Po ukazu So-

wietskago Sojuza, po statii takoj to takoj… – na razstrieł”,

Ewa Siemaszko – Kustosz Pami´ci Narodowej,

badacz losów Polaków podczas II wojny Êwiatowej

i w latach powojennych, szczególnie zaÊ stosunków

polsko-ukraiƒskich. Współautorka – wraz z ojcem

Władysławem Siemaszkà (równie˝ Kustoszem

Pami´ci Narodowej) – dwutomowej pracy

„Ludobójstwo dokonane przez nacjonalistów ukraiƒ-

skich na ludnoÊci polskiej Wołynia 1939 – 1945”,

Wydawnictwo Von Borowiecky, Warszawa 2008.

ciàg dalszy na stronie 5

Âroda – czwartek | 22 – 23 czerwca 2011

Lato 1941

polski dramat

ładze sowieckie prze-

j´ły we Lwowie istnie-

jàce w II Rzeczypo-

spolitej trzy du˝e wi´-

zienia: przy ul. Kazi-

mierzowskiej, zwane

Brygidkami, przy ul.

Zamarstynowskiej i przy ul. Łàckiego, ale

okazało si´ to niewystarczajàce i dodatkowo

utworzono wi´zienia w budynkach: sàdu

apelacyjnego na ul. Batorego, sàdowych

przy ul. Sàdowej i byłego komisariatu policji

przy ul. Jachowicza, które nie figurujà w pla-

nach ewakuacji i raportach NKWD. W trzech

uj´tych w dokumentacji NKWD wi´zieniach

10 czerwca 1941 r. przebywało 5145 wi´ê-

niów, lecz podczas ataku niemieckiego na

Lwów 22 czerwca – we wszystkich lwow-

skich wi´zieniach – znacznie wi´cej.

Lwów był bombardowany przez Niem-

ców od rana 22 czerwca 1941 r., co spowodo-

wało rozgardiasz i panik´ wÊród Sowietów.

Pociàgami przygotowanymi do deportacji

ludnoÊci ze Lwowa i okolicy, planowanej na

23 czerwca, uciekały jednostki wojskowe,

milicja, urz´dnicy, rodziny.

Mimo wybuchu wojny NKWD kontynu-

owało aresztowania nasilone krótko przed

22 czerwca i dokonywało egzekucji wi´ê-

niów – w pierwszej kolejnoÊci skazanych na

Êmierç i oczekujàcych na wykonanie wyroku

lub na ułaskawienie, czyli najniebezpiecz-

niejszych.

23 czerwca usiłowano realizowaç plan

ewakuacji na Wschód: został ekspediowany

do Kirowogrodu transport 527 wi´êniów. W

dokumentach sà te˝ wzmianki o trzech ró˝-

nych liczebnie transportach, nie wiadomo

kiedy wysłanych. Brak wagonów nie pozwo-

lił na dalsze wywo˝enie wi´êniów, a było ich

jeszcze kilka tysi´cy. Rozstrzeliwano ich za-

tem, wywołujàc z cel pojedynczo i po kilka

osób.

Bombardowania niemieckie wytràciły

jednak NKWD z równowagi, poniewa˝ 23 i

24 czerwca stra˝e opuszczały wi´zienia i na

odgórne polecenia powracały. „Na Łàckiego”

w nocy z 23 na 24 czerwca pod nieobecnoÊç

stra˝y uciekło ok. 300 wi´êniów. Powstał taki

chaos, ˝e 233. Pułk Wojsk Konwojowych

NKWD otrzymywał kilka razy rozkazy „przy-

wrócenia porzàdku” i „zabezpieczenia” wi´-

zieƒ oraz opuszczenia Lwowa.

24 czerwca rano cz´Êç wi´êniów w „Bry-

gidkach”, widzàc, ˝e nie ma stra˝y, uwolniła

si´ i wyszła na podwórzec. Nie dali rady sfor-

sowaç bram, ale udało si´ wybiç jakieÊ wyj-

Êcie i 220 wi´êniów (w raportach NKWD

we Lwowie

23 – 28 CZERWCA | Masakry w piwnicach, celach i na dziedziƒcu

przest´pcy pospolici) uciekło na zewnàtrz.

Powracajàca stra˝ udaremniła reszcie

ucieczk´ – strzelajàc, zap´dziła wszystkich

do cel. Były ofiary Êmiertelne. „Na Zamarsty-

nowie” nikt nie uciekł, gdy nie było stra˝y. W

tym czasie na ulicach miasta doszło do incy-

dentalnych starç mi´dzy Ukraiƒcami z Orga-

nizacji Ukraiƒskich Nacjonalistów i Sowieta-

mi, co rozwÊcieczyło wojska NKWD, które

strzelały do przechodniów i w otwarte okna

cach, celach, na dziedziƒcach. W „Brygid-

kach” egzekucje zagłuszano włàczonymi

motorami samochodów. „Na Łàckiego” nad

wi´êniami szczególnie si´ zn´cano, bestial-

sko ich torturujàc i okaleczajàc.

28 czerwca, z wyjàtkiem wi´zieƒ „na Łàc-

kiego” i „Jachowicza”, gdzie do rana 29

czerwca nadal mordowano, Sowieci zacz´li

opuszczaç Lwów. Wycofujàce si´ jednostki

wojska podpalały budynki publiczne, w

„Brygidkach” przed odejÊciem NKWD pod-

paliło drugie pi´tro. W wi´zieniach przy ˝y-

ciu pozostało ju˝ niewielu aresztowanych.

Byli uwalniani przez ludnoÊç, która przyby-

wała natychmiast po odstàpieniu Sowietów

w poszukiwaniu bliskich i odkrywała maka-

bryczne obrazy zbrodni: zamurowanych

˝ywcem w celach, stosy okaleczonych ciał,

wyciekajàcà na ulic´ krew spod bramy wi´-

ziennej, przybitych do Êcian, zwłoki z ogrom-

nymi jak gazowe lampy sinymi głowami,

dziedziniec zapełniony wieloma warstwami

ciał a˝ po okna parteru, zwały zwłok w piw-

nicach a˝ po sufity. Upał przyspieszał roz-

kład ciał, utrudniajàc identyfikacj´ i po-

chówki. Fetor nie do zniesienia rozprze-

strzeniał si´ na całe miasto.

30 czerwca do Lwowa najpierw wkroczył

ukraiƒski batalion Nachtigal, a jakiÊ czas po

nim wojska niemieckie. Zacz´ły si´ masowe

zbrodnie na ˚ydach, których maltretowano

i wykorzystywano do porzàdkowania wi´-

zieƒ.

Niespójne i niepewne dane sowieckie nie

pozwalajà na ustalenie dokładnej liczby

ofiar. Najcz´Êciej podawany szacunek to

około 4000 zamordowanych. WÊród nich

mogà si´ znajdowaç ofiary z wi´zieƒ na ul.

Sàdowej i Batorego, o których nie ma ˝ad-

nych wiadomoÊci. Ocalało najprawdopo-

dobniej ok. 250 osób.

Przest´pców pospolitych zwolniono.

„Kontrrewolucjonistów” rozstrzelano.

Zgin´ło ich 4000; ocalało 250

mieszkaƒ, zabijajàc wiele osób, dokonywały

rewizji i aresztowaƒ. W wi´zieniach tymcza-

sem odbywały si´ cały czas (z wyjàtkiem

krótkich nieobecnoÊci stra˝y) egzekucje w

piwnicach i na podwórcach, dokàd zabiera-

no ludzi z cel.

Prawdopodobnie w obawie, ˝e likwidacja

wi´zieƒ nie post´puje nale˝ycie, 25 czerwca

do Lwowa przybyli zast´pcy ludowych ko-

misarzy bezpieczeƒstwa paƒstwowego i

spraw wewn´trznych Ukraiƒskiej SRS i zde-

cydowali o wywiezieniu pieriebie˝czików

oraz zwolnieniu przest´pców pospolitych.

Pozostałych, czyli „kontrrewolucjonistów”,

przeznaczono na rozstrzelanie, choç w do-

kumentacji NKWD nie przyznano si´ do te-

go. Do „Brygidek” i „Zamarstynowa” stra˝ po

nocnej ucieczce powróciła rano, krwawo za-

prowadzajàc porzàdek.

We wszystkich wi´zieniach 25, 26 i 27

czerwca partiami rozstrzeliwano w piwni-

³ LudnoÊç , która przybywała natychmiast po odstàpieniu Sowietów w poszukiwaniu bliskich,

wyciekajàcà na ulic´ krew spod bramy wi´ziennej, przybityc

Tysiàc ofiar z Berezwecza

EGZEKUCJA NOCÑ | W wi´zieniu – po skr´powaniu nieszcz´snym ràk na plecach – strzelano z pistoletu w tył głowy. Ewakuowanych zabijano strzałem, uderzeniem kolby karabinu, przebijano bagnetem

województwie wileƒskim –

poło˝one blisko wschodniej

granicy miasteczko – został

zaj´ty przez Armi´ Czerwo-

nà ju˝ pierwszego dnia so-

wieckiej inwazji na Polsk´. W

paêdzierniku tego˝ roku władze sowieckie

zorganizowały w Berezweczu wi´zienie, zaj-

mujàc na ten cel budynki klasztorne. Jego

naczelnikiem został sier˝ant bezpieczeƒ-

stwa paƒstwowego Michaił Prijomyszew.

W wi´zieniu osadzano oficerów Wojska

Polskiego, policjantów, urz´dników paƒ-

stwowych, ziemian, „kułaków”, członków

konspiracji antysowieckiej, oraz osoby

oskar˝one o ró˝ne „przest´pstwa kontrre-

wolucyjne”. Chocia˝ wÊród uwi´zionych by-

li przedstawiciele ró˝nych narodowoÊci, do-

minowali Polacy. Los aresztowanych był

straszny. Przebywali w zatłoczonych do nie-

mo˝liwoÊci celach, byli licho ˝y-

wieni, stosowano wobec nich be-

stialskie tortury. Chocia˝ do

czerwca 1941 r. działy si´ tam rze-

czy przera˝ajàce, najgorsze dopie-

ro miało nadejÊç. Tym najgorszym

okazała si´ ewakuacja wi´zienia,

wywołana atakiem Niemiec na

ZSRR.

W obliczu napaÊci – wieczorem

23 czerwca 1941 r. – ludowy komi-

sarz spraw wewn´trznych ZSRR

Ławrentij Beria polecił szefowi

NKWD Białorusi Aleksandrowi

Matwiejewowi niezwłocznie przy-

stàpiç do ewakuacji wi´êniów z te-

renu tzw. zachodnich obwodów

republiki. Zarzàdzenie o ewaku-

acji zostało nocà z 23 na 24 czerw-

ca telefonicznie przekazane do Be-

rezwecza. Tej samej nocy organy

NKWD „zachodnich obwodów”

BSRS otrzymały rozkaz rozstrzela-

nia wszystkich wi´êniów skazanych na kar´

Êmierci, oskar˝onych bàdê ju˝ osàdzonych za

„przest´pstwa kontrrewolucyjne” zagro˝one wy-

sokimi wyrokami, za „dywersj´” oraz „działalnoÊç

antysowieckà”. W Êwietle rozkazodawstwa cen-

trali nakazany tryb ewakuacji przedstawiał si´ ja-

sno: nale˝ało podjàç jà natychmiast, niektóre ka-

tegorie wi´êniów rozstrzelaç, reszt´ przetrans-

portowaç w głàb kraju.

Ilu wi´êniów było wówczas w Berezweczu?

Pierwszà grup´ stanowili ci, którzy przebywali

w wi´zieniu od dłu˝szego czasu. Nie wiadomo

dokładnie, ilu ich było. Drugà grup´ tworzyli

„kontrrewolucjoniÊci”, aresztowani w nocy z 19 na

20 czerwca 1941 r. w ramach przeprowadzanej

właÊnie na Kresach czwartej z kolei akcji deporta-

cyjnej: „kierownicy i członkowie ró˝nych pol-

skich, białoruskich, ukraiƒskich i ˝ydowskich or-

ganizacji kontrrewolucyjnych i formacji, urz´dni-

cy byłego paƒstwa polskiego, białogwardyjscy

oficerowie, którzy uciekli ze Zwiàzku Sowieckie-

go i inny element kontrrewolucyjny”. Nie ma pew-

noÊci co do liczby aresztowanych. Mówi si´ naj-

cz´Êciej o 500 osobach. Liczba ta wydaje si´ jed-

nak zbyt wysoka. Z dokumentów NKWD wiado-

mo bowiem, ˝e w całym obwodzie wilejskim, na

terenie którego le˝ał Berezwecz, aresztowano

podczas deportacji „jedynie” 420 osób. Z całà

pewnoÊcià nie wszystkich umieszczono w Bere-

zweczu – w obwodzie tym były wszak jeszcze trzy

inne wi´zienia, do których kierowano wówczas

aresztowanych – w Wilejce, Oszmianie i Moło-

decznie.

Tak wiec „krytycznej” nocy z 23 na 24 czerwca

1941 r. w wi´zieniu znajdowały si´ dwie grupy

wi´êniów, liczàce łàcznie ponad tysiàc osób.

W ramach przygotowaƒ do egzekucji funkcjo-

nariusze NKWD wykopali w gł´bi wi´ziennego

dziedziƒca doły przeznaczone do ukrycia zwłok.

Nast´pnie, po włàczeniu głoÊnej muzyki, która

miała zagłuszaç odgłos strzałów, przystàpili do za-

bijania wi´êniów w pomieszczeniach piwnicz-

nych wi´zienia. Zbrodni dokonano w „klasyczny”

dla sowieckiej policji politycznej sposób – po

skr´powaniu ràk na plecach strzelano z pistoletu

w tył głowy. Cz´Êç wi´êniów, o nieustalonej licz-

EWA SIEMASZKO

Dzieło NKWD

SŁAWOMIR KALBARCZYK

B erezwecz koło Gł´bokiego w

Lato 1941

Âroda – czwartek | 22 – 23 czerwca 2011

polski dramat

Relacje grozy

dokoƒczenie ze strony 3

na rozstrzelanie. (…) Potem wychodziliÊmy na dwór, sta-

waliÊmy pod murem naprzeciwko wejÊcia. (…) Potem

przyszedł eszelon do rozstrzelania nas (…), zacz´to tam

ładowaç broƒ i w tym czasie rozpocz´ła si´ bitwa po-

wietrzna, lotnicza, nad nami. (…) Rzucili bomb´ w nas (…),

rozwaliła tam mur. (…) ˚ołnierze sowieccy uciekli do ro-

wów przeciwlotniczych. (…) WyszliÊmy przez mur.

Z relacji Zbigniewa Dziakoƒskiego,

OÊrodek KARTA, sygn. AW I/148

ieniu Sowietów w poszukiwaniu bliskich, odkrywała makabryczne obrazy zbrodni : zamurowanych ˝ywcem w celach, stosy okaleczonych ciał,

j przybitych do Êcian, zwłoki z ogromnymi jak gazowe lampy sinymi głowami, dziedziniec zapełniony wieloma warstwami ciał a˝ po okna parteru

WŁODZIMIERZ WOŁY¡SKI

W wi´zieniu dało si´ odczuç, ˝e zbli˝a si´ wojna, a to dlate-

go, i˝ dwa tygodnie przed jej wybuchem przyszedł do celi

naczelnik wi´zienia w towarzystwie kilku oficerów NKWD. Py-

tał, za co kto siedzi i (…) powiedział, ˝e dostaniemy ołówki i

papier celem napisania do domu o ciepłà odzie˝. (…)

22 czerwca 1941 r. o godz. 2.00, mo˝e troch´ póêniej, usły-

szeliÊmy Êwist kul armatnich. (…) Instynktownie wyczuliÊmy

wojn´ (…). W tym dniu nie zrobiono pobudki, do godz.

16.00 nikt si´ nami nie interesował. SkupiliÊmy si´ narodo-

woÊciami – Polacy [i] z nami trzech ˚ydów, Ukraiƒcy i

Rosjanie. O godz. 16.00 (…) podano nam obiad (…). Za-

mkni´to. (…) PrzetrwaliÊmy do drugiego dnia wojny, tj. 23

czerwca. W tym dniu zrobiono pobudk´ o zwykłej porze –

godz. 6.00. Ja pierwszy ustawiłem si´ przy drzwiach do

ust´pu. (…) Słysz´ warkot samolotu, potem okropny huk,

p´kni´cie Êciany do ust´pu. (…) Po jakimÊ czasie (…) dopro-

wadzono nas do celi (…). Po krótkim czasie na korytarzu

wi´ziennym słychaç przeraêliwy głos „hra˝danie spasajte

˝yzƒ”, (…) doszliÊmy do wniosku, ˝e jest to prowokacja, lecz

ten krzyk ciàgle si´ powtarzał. (…) Bierzemy si´ do wywa˝a-

nia drzwi, (…) ktoÊ pomaga z zewnàtrz, drzwi puÊciły,

wychodzimy na korytarz, gdzie jest ju˝ pełno wi´êniów. Sły-

chaç strzały karabinu maszynowego, ostrzeliwujà pierwsze

pi´tro, krzyk, ktoÊ dostał w brzuch (…) Ja wpadłem do kuch-

ni i złapałem zwykły nó˝ stołowy (…), ˝e coÊ jest do obrony

(…). W kuchni nastàpił wybuch granatu, po czym nastàpił

krzyk i j´ki, lecz nikt na to nie zwa˝ał, bowiem zaj´ci byliÊmy

otworzeniem drzwi z korytarza na podwórko wi´zienne. Po

otworzeniu (…) grupa wi´êniów wybiegła na podwórko, nie

wiadomo skàd oddano do nich seri´ (…) Przyglàdamy si´

wie˝om stra˝niczym (…), w wie˝ach nie ma nikogo. (…) Zna-

lazłem si´ w ogrodzie wi´zienia (…) Wi´zienie we

Włodzimierzu Woł. otoczone jest wysokim wałem (…). Id´

w stron´ tego wału (…), koło krzaka porzeczek le˝y zabity

enkawudzista (…), nieopodal zburzonego przez bomb´ bu-

dynku naczelnika wi´zienia. Otó˝ ta bomba narobiła tyle

zamieszania w obsłudze wi´zienia, która si´ ulotniła (…).

Dnia 23 czerwca 1941 r. w godz. 14 – 15 do Włodzimierza

wkroczyli Niemcy. Wróciłem do miasta. Dnia 24 czerwca po-

szedłem do wi´zienia, udałem si´ na pierwsze pi´tro (…) w

celu odszukania klisz ze zdj´ciami wi´êniów, odnalazłem

mi´dzy innymi swojà. (…) Poszedłem na obchód wi´zienia.

Gdy znalazłem si´ na zewnàtrz koło stodoły, która stała bli-

sko wału, ktoÊ oznajmił, ˝e za stodołà jest Êwie˝a ziemia,

wyglàda to na mogił´, jeszcze ktoÊ inny mówi: odkopujà, sà

zwłoki wi´êniów. Po odkopaniu (…) naliczono ich 70 czy coÊ

ponadto. Wkrótce na to miejsce przybyli oficerowie niemieccy i

jacyÊ cywile, nas wszystkich usuni´to. (…).

Z relacji Tadeusza Karpety (w zbiorach E. Siemaszko)

ezwecza

CZORTKÓW

Gdy zacz´ła si´ wojna sowiecko-niemiecka (…) mojego ojca

aresztowali. (…) Poszedłem na NKWD dowiedzieç si´, co si´

stało z moim ojcem. (…) Nie chcieli ze mnà nawet rozma-

wiaç. Niemcy weszli do Czortkowa około 3 lipca. Sowietów

nie było ju˝ wtedy w mieÊcie (…). Pobiegłem do wi´zienia.

(…) Okazało si´, ˝e brama jest otwarta. Wchodz´, zaczynam

przeglàd od suteryn. Tam było postrzelanych ok. 60 – 70

osób. Próbowałem jednego wziàç za rami´, ale nie mogłem

podnieÊç (…), miał drut kolczasty na szyi… Przed Êmiercià

byli wi´c torturowani, jeszcze chcieli zeznaƒ. (…) Poszedłem

do domu i powiedziałem: „Mamusiu, ojca nie ma”. (…) Zanim

Niemcy weszli do miasta, Sowieci wyprowadzili wszystkich

prawie ludzi uwi´zionych drogà przez ˚ytomierz, Winnic´ i

Humaƒ. JeÊli ktoÊ nie mógł iÊç, strzelali do niego jak do psa.

Mało kto z nich wrócił. (…) Ojciec miał 60 lat i nie mógł iÊç,

zamordowali go pod Winnicà. (…) Tych, którzy doszli do Hu-

mania, wszystkich w Humaniu wykoƒczyli.

Z relacji Kazimierza Grondalskiego,

OÊrodek KARTA, sygn. AW I/215

owanych zabijano strzałem, uderzeniem kolby karabinu, przebijano bagnetem

bie, zamurowano ˝ywcem w celach wi´zien-

nych. Zwłoki pomordowanych transporto-

wano do dołów i tam układano rz´dami twa-

rzà do ziemi. Na koniec przysypano je – po-

spiesznie i niezbyt starannie. Ofiarami

zbrodni byli niemal wyłàcznie m´˝czyêni,

mieszkaƒcy wschodnich powiatów woje-

wództwa wileƒskiego, m.in. brasławskiego,

dziÊnieƒskiego i postawskiego. Łàczna liczba

zamordowanych nie jest dokładnie znana,

jako ˝e nigdy nie przeprowadzono pełnej

ekshumacji grobów, poprzestajàc na ich

otwarciu i stosunkowo płytkich sonda˝ach

(po ucieczce władz sowieckich, w lipcu 1941 r.).

Âwiadkowie, którzy oglàdali doły Êmierci,

szacowali liczb´ ofiar na od 360 do 800 osób.

O drugiej nad ranem NKWD przystàpiło

do ewakuacji pozostałych przy ˝yciu wi´ê-

niów. Wyp´dzono ich na podwórzec wi´-

zienny, jednak dopiero po trzech godzinach

oczekiwania rozpocz´to formowanie ko-

lumny marszowej. Liczyła ona, według êró-

deł NKWD – 830, 855 lub 915 wi´êniów. Wraz

ze skazanymi ewakuował si´ cały personel

wi´zienia – z rodzinami i dobytkiem. Wi´ê-

niowie, otoczeni przez eskortujàcych ich

stra˝ników wi´ziennych, ˝ołnierzy wojsk

NKWD i milicjantów, ruszyli w kierunku Wi-

tebska.

Marsz odbywał si´ w szybkim tempie, w

olbrzymim upale. Udr´k´ pot´gowali eskor-

tujàcy, nie dajàc wi´êniom nie tylko jeÊç, ale

nawet piç. W tych warunkach co słabsi zacz´-

li zwalniaç kroku, a nawet upadaç. Dla opóê-

niajàcych posuwanie si´ naprzód nie było

˝adnej litoÊci: zabijano ich strzałem, uderze-

niem kolby karabinu, przebijano bagnetem.

Do zbiorowego mordu doszło w miejscowo-

Êci Sierocino, gdzie w zwiàzku z ucieczkà

wi´ênia naczelnik wi´zienia Prijomyszew

oraz pi´ciu konwojentów rozstrzelali 27

(wzgl´dnie 32) wi´êniów.

28 czerwca 1941 r. nastàpił ostatni akt tra-

gedii. Kiedy kolumna przekroczyła Dêwin´

w okolicach kołchozu Taklinowo (niedaleko

Ułły; obecnie znajduje si´ tu miejscowoÊç Ni-

kołajewo) pojawił si´ niemiecki samolot i

zbombardował most, który chwil´ wczeÊniej

opuÊcili wi´êniowie. Atak z powietrza wzbu-

dził zrozumiałe przera˝enie ewakuowanych.

Kolumna wi´êniów rozsypała si´: ludzie sta-

rali si´ kryç wzdłu˝ drogi. Naczelnik wi´zie-

nia tłumaczył potem, i˝ sàdził, ˝e wi´êniowie

uciekajà, wobec czego wydał konwojentom

rozkaz otwarcia ognia. Od kul z broni maszy-

nowej zgin´ło, według êródeł NKWD, 715

wi´êniów (rannych dobito strzałem z pisto-

letu lub bagnetem). Wi´êniów, którzy ocaleli

z masakry i zostali schwytani przez stra˝ni-

ków, skierowano do wi´zienia w Witebsku.

Godzi si´ wspomnieç, ˝e absolutna wi´k-

szoÊç zabitych nie miała nawet wyroków

(500 osób). Byli to wi´c nawet z punktu wi-

dzenia sowieckiego prawa niewinni ludzie.

Jak z tego, co napisano, wynika, łàczna

liczba zamordowanych w czasie ewakuacji

wi´zienia w Berezweczu najprawdopodob-

niej przekroczyła tysiàc osób.

STANISŁAWÓW

22 czerwca 1941 r. wybuchła wojna niemiecko-rosyjska.

Zaprzestano Êwieciç w nocy z uwagi na zaciemnienie. Z

Dr Sławomir Kalbarczyk jest historykiem

w Instytucie Pami´ci Narodowej

ciàg dalszy na stronie 8

IPN-Lato 1941 - polski dramat.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: