IPN-Zbuntowane miasto - Poznań 1956.pdf - Biuletyn IPN dodatki - elso10

VIII Nasz Dziennik Piàtek, 24 czerwca 2011

DODATEK HISTORYCZNY IPN 6/2011 (49)

Dodatek historyczny IPN

6/2011 (49)

Zbuntowane

miasto

– Poznaƒ 1956

Mija 55 lat od wystąpień poznańskich robotni-

ków przeciwko nieudolności i arogancji władz

komunistycznych. Dziś przypominamy, jak

doszło do buntu i jak został on krwawo stłu-

miony przez wojsko i bezpiekę, na której cze-

le stał w Poznaniu Feliks Dwojak. Powstań-

ców bronił zaś niezłomny mecenas Stanisław

Hejmowski; poddawany długoletnim szyka-

nom, swoją bohaterską postawę przypłacił

utratą zdrowia, reputacji i życia.

Karolina Bittner (IPN Poznaƒ)

Poznaƒski Czerwiec

1956

Pi´çdziesiàt pi´ç lat temu niezadowoleni ze swojej sytuacji materialnej oraz pogarszajàcych si´ warunków pra-

cy robotnicy Zak∏adów im. Józefa Stalina (ZISPO) wyszli na ulice Poznania. Zm´czeni, wychudzeni, w obdar-

tych ubraniach i drewniakach przypominajàcych obozowe obuwie szli w spokoju pod siedzib´ w∏adz – Miej-

skiej Rady Narodowej i Komitetu Wojewódzkiego PZPR, wznoszàc has∏a: „Chcemy chleba”, „˚àdamy obni˝ki

cen”, „Precz z dyktaturà”. Do∏àczali do nich robotnicy z innych poznaƒskich zak∏adów, a tak˝e przechodnie.

Tak rozpoczà∏ si´ pierwszy bunt spo∏eczeƒstwa polskiego wobec w∏adz Polski Ludowej.

Ciàg dalszy na s. II-III

II Nasz Dziennik Piàtek, 24 czerwca 2011

DODATEK HISTORYCZNY IPN 6/2011 (49)

Piàtek, 24 czerwca 2011 Nasz Dziennik VII

Przyczyny

Gospodarka centralnie planowana funkcjonowa∏a w latach pi´çdziesiàtych XX

w. kosztem pogorszenia warunków bytowych spo∏eczeƒstwa polskiego. Pod-

wy˝szenie norm pracy, zwiàzane z realizacjà planu szeÊcioletniego

(1950–1955), przy jednoczesnym obni˝eniu zarobków, obci´ciu premii oraz li-

kwidacji dodatków mia∏o negatywny wp∏yw na status materialny oraz nastroje

spo∏eczne. Z∏e warunki pracy, braki w zaopatrzeniu budzi∏y niezadowolenie nie

tylko robotników. Na nastroje spo∏eczne wp∏ywa∏y te˝ realia polityczne okresu

stalinowskiego, w tym budzàcy strach wielotysi´czny aparat bezpieczeƒstwa.

Sytuacja ekonomiczna i socjalna w Poznaniu i w ca∏ej Wielkopolsce, w po-

równaniu z innymi regionami Polski, by∏a wyjàtkowo trudna. Pensje robotników

przemys∏owych w stolicy Wielkopolski by∏y o 100 z∏ ni˝sze od Êredniej dla ca-

∏ego przemys∏u paƒstwowego w kraju 1 . Równie˝ nak∏ady inwestycyjne na tym

terenie by∏y ni˝sze. Konsekwencjà by∏o znaczne pogorszenie poziomu ˝ycia w

Poznaniu, powodujàce napi´cia wÊród robotników poznaƒskich zak∏adów. Ci

bezskutecznie upominali si´ zarówno o lepsze warunki pracy, jak i przywróce-

nie dodatków. Do eskalacji niezadowolenia dosz∏o w Zak∏adach im. Józefa Sta-

lina 2 . W listopadzie 1955 r. pracownicy ZISPO zostali poinformowani o niepra-

wid∏owym naliczaniu podatku od ich wynagrodzeƒ. Pod koniec tego roku dy-

rekcja zak∏adu przystàpi∏a do likwidacji premii progresywnej, a wiosnà 1956 r.

podwy˝szono robotnikom normy, ograniczajàc równoczeÊnie godziny nadlicz-

bowe. Znacznie odbi∏o si´ to na wysokoÊci ich wynagrodzeƒ. Najbardziej po-

szkodowani byli pracujàcy na Wydziale W-3. Jednak podejmowane przez nich

protesty i rozmowy zarówno z kierownictwem zak∏adu, jak i w∏adzami partyjny-

mi nie przynios∏y oczekiwanego rezultatu. PodkreÊliç nale˝y, ˝e za∏oga ZISPO

z∏o˝y∏a 4704 wnioski dotyczàce poprawy organizacji pracy 3 . Po raz ostatni de-

legacja poznaƒskich robotników podj´∏a rozmowy z w∏adzami centralnymi w

Warszawie 26 czerwca 1956 roku. Niepowodzenie tych rozmów by∏o bezpo-

Êrednià przyczynà wyjÊcia na ulice. Fakt, ˝e w stolicy Wielkopolski odbywa∏y

si´ XXV Mi´dzynarodowe Targi Poznaƒskie, by∏ dodatkowym motywem.

9 J. Sandorski, Procesy poznaƒskie z 1956 r. WàtpliwoÊci, polemiki, klimaty, [w:] Poznaƒ-

ski Czerwiec 1956, red. J. Maciejewski, Z. Trojanowiczowa, Poznaƒ 1990, s. 214.

10 AIPN Po, 08/709. O rozpracowaniu S. Hejmowskiego zob. tak˝e R. LeÊkiewicz, Ad-

wokat niez∏omny, „G∏os Wielkopolski”, nr 109, 11 V 2006, s. 32.

11 AIPN Po, 08/709, Okresowa ocena materia∏ów sprawy ewid[encyjno-]obserw[acyj-

nej] nr 1869, 30 IV 1958 r., k. 9.

12 Ibidem, Wywiad w sprawie S. Hejmowskiego, 13 III 1952 r., k. 87; ibidem, notatka

informacyjna dotyczàca adwokata Hejmowskiego Stanis∏awa, 12 VIII 1954 r., k. 114.

13 Ibidem, Notatka informacyjna z 24 X 1956 r., k. 123–124.

14 Ibidem, Notatka informacyjna z 16 VIII 1962 r., k. 337.

15 Ibidem, Postanowienie o przes∏aniu (przekazaniu) sprawy ewidencji operacyjnej z 3 II

1959 r., k. 11.

16 Ibidem, Notatka s∏u˝bowa z 24 II 1959 r., k. 4.

17 Ibidem, k. 17.

18 Funkcjonariusze pisali, ˝e S. Hejmowski „uznawany jest powszechnie jako wybitny

specjalista w sprawach karnych (chodzà opinie, ˝e jest w tym wzgl´dzie najlepszy w

Polsce” (AIPN Po, 08/709, Notatka informacyjna z 9 III 1961 r., k. 201).

19 Ibidem, Plan przedsi´wzi´ç operacyjnych do sprawy operacyjnej obserwacji z 24 X

1961 r., k. 26 [zadanie dotyczàce „tajnej rewizji” dopisane odr´cznie przez oficera].

20 Ibidem, k. 22, 25.

21 Pismo do rzecznika dyscyplinarnego Naczelnej Rady Adwokackiej w Warszawie z

1 VIII 1961 r., maszynopis w zbiorach autora.

22 Mecenas M. Grzegorzewicz wyst´powa∏ jako obroƒca w procesach „dziewi´ciu” i

„dziesi´ciu”.

23 Wywiad prasowy przeprowadzony przez Zenona Bosackiego z Micha∏em Grzegorze-

wiczem, [w:] S. Jankowiak, E. Makowski, Poznaƒski Czerwiec 1956 w dokumentach,

Poznaƒ 1995, s. 229.

24 W Szwecji mieszkali: jego pierwsza ˝ona ¸ucja, syn Adam i córka Teresa.

25 AIPN Po, 08/709, Plan przedsi´wzi´ç operacyjnych do sprawy operacyjnej obserwa-

cji krypt. „Maestro” z 27 VII 164 r., k. 36v.

26 Ibidem, Plan przedsi´wzi´ç operacyjnych do sprawy operacyjnej obserwacji „Ma-

estro” z 10 III 1965 r., k. 38.

27 Ibidem, k. 38v.

28 Ibidem, Analiza materia∏ów sprawy obserwacji krypt. „Maestro” z 22 XI 1968 r., k. 47.

29 Ibidem, Wniosek o zakoƒczenie sprawy, 22 XI 1968 r., k. 48.

30 Ibidem, 0077/16, Informacja po zagadnieniu adwokatury woj. poznaƒskiego, luty

1969 r., k. 27.

Przedruk z „Biuletynu IPN” 2006, nr 6

TWARZE BEZPIEKI

dosz∏o, gdy w t∏umie pojawi∏a si´ nieprawdziwa pog∏oska o aresztowaniu dele-

gatów ZISPO 4 . Wówczas cz´Êç manifestantów postanowi∏a udaç si´ do wi´zie-

nia przy ul. M∏yƒskiej, aby ich uwolniç. Demonstrantom uda∏o si´ rozbiç maga-

zyn broni, w ich r´kach znalaz∏a si´ broƒ palna oraz amunicja. Uwolniono te˝

wszystkich wi´êniów. Manifestanci splàdrowali sàd wojewódzki i prokuratur´.

W tym samym czasie inna grupa skierowa∏a si´ w stron´ Wojewódzkiego Urz´-

du ds. Bezpieczeƒstwa Publicznego przy ul. Kochanowskiego, niszczàc po dro-

dze urzàdzenia s∏u˝àce do zag∏uszania zachodnich audycji radiowych, zrzucajàc

je z dachu budynku Zak∏adu Ubezpieczeƒ Spo∏ecznych przy ul. Dàbrowskiego.

Przed gmachem Urz´du Bezpieczeƒstwa dosz∏o do starç. Tu pad∏y pierwsze

strza∏y; pojawi∏y si´ pierwsze ofiary Poznaƒskiego Czerwca 1956. Rozpocz´∏y si´

walki na ulicach Poznania. Demonstranci, wykorzystujàc broƒ zdobytà podczas

szturmu na wi´zienie, ostrzeliwali budynek WUBP, obrzucali go te˝ butelkami z

benzynà. Uzbrojone grupy manifestantów rozbraja∏y komisariaty MO w Poznaniu

i okolicy celem zdobycia wi´kszej iloÊci broni i amunicji. Starcia trwa∏y do godzin

porannych nast´pnego dnia, mimo wprowadzenia godziny milicyjnej.

29 czerwca w wi´kszoÊci zak∏adów w Poznaniu robotnicy nie przystàpili do

pracy. Podobnie by∏o w niektórych zak∏adach pracy w Luboniu, Swarz´dzu i

Kostrzynie. Grupa demonstrantów usi∏owa∏a podejÊç pod gmach WUBP, lecz

wobec obecnoÊci czo∏gów wycofa∏a si´.

Opanowanie sytuacji w stolicy Wielkopolski powierzono wojsku. Do Pozna-

nia skierowano dwie dywizje pancerne i dwie dywizje piechoty – ponad 10 ty-

si´cy ˝o∏nierzy. Poczàtkowo wojsku zakazano u˝ycia broni, co umo˝liwi∏o de-

monstrantom opanowanie dwóch czo∏gów. Oko∏o godz. 14.00 na poznaƒskim

lotnisku ¸awica wylàdowa∏a grupa osób na czele z wiceministrem obrony na-

rodowej gen. broni Stanis∏awem Pop∏awskim. Przejà∏ on kierownictwo nad pa-

cyfikacjà Poznania, w której wykorzystano ponad 400 czo∏gów, wozów pancer-

nych i transporterów opancerzonych 5 . U˝ycie tak du˝ej liczby wojska przeciw-

ko robotnikom musia∏o skoƒczyç si´ tragicznie.

30 czerwca ˝ycie w spacyfikowanym Poznaniu wróci∏o do normy: przywró-

cono komunikacj´ miejskà, robotnicy, choç nie wszyscy, powrócili do pracy,

rozpocz´to wycofywanie wojsk. Na poznaƒskiej Cytadeli odby∏y si´ oficjalne

pogrzeby ofiar Poznaƒskiego Czerwca z udzia∏em premiera Józefa Cyrankie-

wicza oraz sekretarza KC PZPR Edwarda Gierka.

Feliks Dwojak (ur. 1924)

– p∏k MSW, szef poznaƒ-

skiego UB, odpowie-

dzialny za krwawe st∏u-

mienie Czerwca 1956.

scy s∏u˝alcy nazwali poznaƒskie zak∏ady Hipolita Cegielskiego) wyszli na ulice,

a za nimi inni poznaniacy, by domagaç si´ tego, co do historii przesz∏o w lapi-

darnym skrócie: „WolnoÊci i chleba”, pp∏k Dwojak kierowa∏ ca∏ym Wojewódz-

kim Urz´dem do spraw Bezpieczeƒstwa Publicznego w Wielkopolsce.

Spójrzmy, jakie by∏y dalsze losy tego wypróbowanego funkcjonariusza apa-

ratu bezpieczeƒstwa. Czy zosta∏ zwolniony? Czy postawiono mu jakieÊ zarzu-

ty? A mo˝e odpowiedzia∏ przed jakimÊ sàdem? Ale˝ skàd! Towarzysz Feliks

Dwojak 28 listopada 1956 r., w uznaniu zas∏ug, jakie po∏o˝y∏ w topieniu we krwi

wystàpienia poznaniaków, objà∏ stanowisko naczelnika Wydzia∏u IV Departa-

mentu III „odnowionego” Ministerstwa Spraw Wewn´trznych. Zaraz te˝ rozpo-

czà∏ studia w „renomowanej” Wy˝szej Szkole Nauk Spo∏ecznych przy KC

PZPR w Warszawie, gdzie w 1963 r. uzyska∏ tytu∏ magistra historii (!) za prac´

pt. „W∏adze bezpieczeƒstwa w Polsce w latach 1926–1939 (organizacja i zada-

nia)”. Pod dyplomem tego „historyka” podpisali si´ „wybitni uczeni” tej partyj-

nej Alma Mater – prof. dr M. Pohorillo (rektor) i doc. dr M. ˚ychowski (dziekan).

W mi´dzyczasie, w 1960 r., ten dobrze zapowiadajàcy si´ adept nauk histo-

rycznych znów awansowa∏ – jako historyk zosta∏ zatrudniony w Centralnym Ar-

chiwum MSW, a rok póêniej by∏ ju˝ zast´pcà dyrektora tej zacnej placówki.

Na tym nie skoƒczy∏a si´ kariera teraz ju˝ pu∏kownika magistra. W 1965 r.

zosta∏ starszym inspektorem do zadaƒ specjalnych w Departamencie Kadr i

Szkolenia MSW. Przecie˝ takiego naukowca nie mo˝na by∏o marnowaç.

Gdy przysz∏a chwila, ˝e tow. Jaruzelski potrzebowa∏ pomocy, p∏k mgr Dwo-

jak stanà∏ oczywiÊcie w szeregu – w 1982 r. zosta∏ starszym inspektorem Wy-

dzia∏u IX Biura „B” MSW. W 1986 r. otrzyma∏ takà ocen´: „Posiada du˝e do-

Êwiadczenie w pracy operacyjnej i kierowaniu zespo∏em ludzkim – lubiany w

kolektywie. (…) Pracuje z osobowymi êród∏ami informacji. Na swoim kontakcie

posiada 13, z którymi pracuje planowo i systematycznie. (…) Uzyskane przez

niego informacje sà wyprzedzajàce i ujawniajàce zamiary przeciwnika. (…) Po-

siada wysokie odznaczenia paƒstwowe – m.in. Order Sztandaru Pracy II kl. (…)

Poza s∏u˝bà interesuje si´ rodzinà oraz uprawà dzia∏ki pracowniczej”.

Niewàtpliwie – Sztandar Pracy mu si´ nale˝a∏, 45 lat pracy w komunistycz-

nym aparacie bezpieki to kawa∏ czasu i kawa∏ „dobrej roboty”.

Taki zwyk∏y, przeci´tny magister historii, lubiàcy prac´ na dzia∏ce pracowni-

czej… No i có˝, ˝e dosta∏ si´ w tryby historii… Pewnie zupe∏nie nie jego wina…

oprac. dr Waldemar Handke (IPN Poznaƒ)

Urodzi∏ si´ w Radomiu. Zaczyna∏

swojà karier´ standardowo – w lutym

1945 r. napisa∏ podanie do Miejskie-

go Urz´du Bezpieczeƒstwa Publicz-

nego w Radomiu, w którym wyja-

Ênia∏ ch´ç podj´cia s∏u˝by: „ProÊb´

(…) motywuj´ ch´ciami do walki z

wrogami wewn´trznymi mojej wolnej

Demokratycznej Polski »Niech ˝yje Demokratyczna Polska i jej sprzymierze-

niec Zwiàzek Radziecki«”. Zaskakujàco szybko tow. Dwojak awansuje, nie koƒ-

czàc ˝adnej ubeckiej szko∏y. Widaç – zapa∏ by∏ du˝y… Zaczyna∏ w WUBP w

Kielcach, a ju˝ w lipcu przeniesiono go na Dolny Âlàsk do WUBP we Wroc∏a-

wiu, skàd awansowa∏ do WUBP w ¸odzi, a stamtàd do MBP w Warszawie.

Stàd, w ramach „odnowy” aparatu, w czerwcu 1955 r. zosta∏ skierowany na sta-

nowisko kierownika Wojewódzkiego Urz´du ds. Bezpieczeƒstwa Publicznego

w Poznaniu. Niech nie zmyli czytelnika ta zmieniona nazwa – pod wp∏ywem

przemian „wiejàcych ze Wschodu” po Êmierci Stalina równie˝ polscy komuni-

Êci ∏udzili si´, ˝e wystarczy tylko niewielki makija˝ systemu, wystarczy troch´

zmieniç nazw´ znienawidzonego urz´du, a durni Polacy dadzà si´ omamiç,

uwierzà, ˝e to nie ci sami oprawcy.

W Poznaniu kierownicze funkcje pe∏nili zazwyczaj funkcjonariusze bezpie-

czeƒstwa z centralnych i wschodnich rejonów kraju. Tak by∏o te˝ z Feliksem

Dwojakiem, ju˝ wtedy podpu∏kownikiem. Warto zwróciç uwag´ na ten szcze-

gó∏ – 32-letni funkcjonariusz bez doÊwiadczenia frontowego, jeÊli nie liczyç

oczywiÊcie „doÊwiadczenia” na froncie wewn´trznym – w zn´caniu si´ nad pol-

skimi patriotami z niepodleg∏oÊciowego podziemia, a ju˝ podpu∏kownik bez-

pieczeƒstwa. Gdy w czerwcu 1956 r. robotnicy Zak∏adów im. Stalina (tak pol-

Przebieg

28 czerwca o godz. 6.00 robotnicy Wydzia∏u W-3 ZISPO nie podj´li pracy, a pó∏

godziny póêniej wyszli na ulice. Przy∏àczali si´ do nich pracownicy innych za-

k∏adów pracy, m.in. Zak∏adów Naprawczych Taboru Kolejowego, Miejskiego

Przedsi´biorstwa Komunikacyjnego, Poznaƒskich Zak∏adów Przemys∏u Odzie-

˝owego im. Komuny Paryskiej, Zak∏adów Graficznych im. Marcina Kasprzaka,

Poznaƒskiej Fabryki Maszyn ˚niwnych, Wielkopolskiej Fabryki Urzàdzeƒ Me-

chanicznych „Wiepofama”. Do protestujàcych robotników do∏àczali tak˝e pra-

cownicy ró˝nych instytucji, studenci, uczniowie oraz przypadkowi przechod-

nie, g∏ównie mieszkaƒcy stolicy Wielkopolski. Wielotysi´czny pochód zmierza∏

do Zamku – siedziby Prezydium Miejskiej Rady Narodowej (PMRN), wznoszàc

has∏a socjalne oraz antykomunistyczne i antysowieckie: „˚àdamy chleba”,

„˚àdamy obni˝ki cen. Chcemy ˝yç”, „My chcemy chleba dla naszych dzieci”,

„˚àdamy obni˝ki cen, podwy˝ki p∏ac, precz normy”, „My chcemy wolnych wy-

borów”, „Precz z Ruskà Demokracjà”, „Precz z dyktaturà”. Manifestanci Êpie-

wali tak˝e hymn, „Rot´” i pieÊni religijne.

Przed gmachem w∏adz miejskich oraz partyjnych zgromadzi∏o si´ oko∏o stu

tysi´cy manifestantów. Wy∏oniona spoÊród nich delegacja uda∏a si´ na rozmo-

wy z przewodniczàcym PMRN Franciszkiem Fràckowiakiem, ˝àdajàc przyjazdu

prezesa Rady Ministrów Józefa Cyrankiewicza bàdê I sekretarza Komitetu Cen-

tralnego PZPR Edwarda Ochaba. To samo ˝àdanie wysuni´to nast´pnie wobec

KW PZPR. Tymczasem wÊród zgromadzonych robotników wzrasta∏o zdenerwo-

wanie. Cz´Êç demonstrantów wesz∏a do gmachu PMRN, inna grupa wtargn´∏a

do KW PZPR, na którym rozwiesi∏a tablice z has∏ami. Protestujàcy weszli te˝ do

budynku Komendy Wojewódzkiej Milicji Obywatelskiej (MO) i usi∏owali nak∏oniç

milicjantów, by przy∏àczyli si´ do nich. Do eskalacji nastrojów antypaƒstwowych

Ofiary Poznaƒskiego Czerwca 1956

DODATEK PRZYGOTOWUJE BIURO EDUKACJI PUBLICZNEJ IPN.

www.ipn.gov.pl

Historycy nie sà zgodni w kwestii liczby ofiar Poznaƒskiego Czerwca. Mówiç

wr´cz mo˝na o dyskusji nad problematykà zabitych i rannych, a liczba tych

pierwszych w ró˝nych opracowaniach okreÊlana jest od kilkudziesi´ciu do po-

nad stu. W literaturze pierwsze wykazy ofiar „czarnego czwartku” pojawi∏y si´

w latach osiemdziesiàtych i pisano wówczas, ˝e zgin´∏y 74 osoby. Najnowsze

Redaktorzy:

dr Krzysztof Kaczmarski, krzysztof.kaczmarski@ipn.gov.pl (Rzeszów 17 860 60 25)

Romuald Niedzielko, romuald.niedzielko@ipn.gov.pl (Warszawa 22 431 83 73)

ADRES DO KORESPONDENCJI:

DODATEK IPN DO „Naszego Dziennika”

UL. TOWAROWA 28, 00-839 WARSZAWA

SPRZEDA˚ WYDAWNICTW IPN: TEL. 22 581 88 72

Karolina Bittner (IPN Poznaƒ)

Poznaƒski Czerwiec 1956

Ciàg dalszy ze s. I

VI Nasz Dziennik Piàtek, 24 czerwca 2011

DODATEK HISTORYCZNY IPN 6/2011 (49)

Piàtek, 24 czerwca 2011 Nasz Dziennik III

Rafa∏ LeÊkiewicz (IPN Centrala)

G∏os jego przenika∏ mury

– mecenas Stanis∏aw Hejmowski

Dokoƒczenie ze s. V

równie˝ dyscyplinarne skreÊlenie go z listy adwokatów jako osoby, której za-

chowanie uràga∏o etyce prawniczej.

W toku przedsi´wzi´ç operacyjnych zmieniono charakter kontaktów TW „Ja-

nusza” z figurantem sprawy. Dotàd jego zadania skoncentrowane by∏y na od-

ciàganiu figuranta od jakichkolwiek zamierzeƒ majàcych wydêwi´k antysocjali-

styczny. To wzbudzi∏o obawy funkcjonariuszy SB, którzy przestraszyli si´, ˝e ta-

kie podejÊcie mo˝e spowodowaç, i˝ Hejmowski b´dzie posàdza∏ informatora o

zbytnià lojalnoÊç i przychylnoÊç wobec w∏adz. Dlatego te˝ postanowiono, ˝e

podczas wspólnych spotkaƒ TW „Janusz” równie˝ b´dzie krytykowa∏ obowià-

zujàcy system, aby nie wzbudzaç jakichkolwiek podejrzeƒ.

Mecenas Hejmowski, borykajàc si´ z problemami finansowymi, stara∏ si´

uzyskaç paszport, by móc na sta∏e wyjechaç do Szwecji, gdzie mieszka∏a jego

rodzina 24 . Niestety, mimo wielu prób za ka˝dym razem otrzymywa∏ odpowiedê

odmownà. Podstawà negatywnych decyzji ze strony w∏adz by∏o jego zad∏u˝e-

nie wobec Skarbu Paƒstwa z tytu∏u domiaru podatku i grzywny.

W pierwszej po∏owie lat 60. SB zanotowa∏a, ˝e mecenas Hejmowski nie po-

dejmowa∏ ˝adnych dzia∏aƒ o charakterze politycznym. Mimo to stosowano

wobec niego inwigilacj´ prewencyjnà. Zauwa˝ono m.in., ˝e utrzymywa∏ bliskie

kontakty z zakonem dominikanów oraz udziela∏ pomocy prawnej poznaƒskie-

mu duchowieƒstwu katolickiemu. Dlatego te˝ oficer S. K∏ys pisa∏ w lipcu 1964

r.: „Pomimo ˝e obecnie Hejmowski nie prowadzi aktywnej wrogiej dzia∏alno-

Êci, to jednak bioràc pod uwag´ jego wrogi stosunek do w∏adzy ludowej, ist-

nieje koniecznoÊç dalszej jego obserwacji” 25 . Zakres kontroli operacyjnej

zwi´ksza∏ si´ m.in. wtedy, gdy w Poznaniu odbywa∏y si´ Mi´dzynarodowe Tar-

gi Poznaƒskie. Ponadto bezpieka obawia∏a si´, ˝e mecenas mo˝e „wrogo”

oddzia∏ywaç na innych adwokatów, a tym bardziej na klientów. ZasadnoÊç

dalszej obserwacji prawnika potwierdza∏y raporty agenta „Janusza”, który do-

nosi∏, ˝e w rozmowach z nim mecenas Hejmowski cz´stokroç negowa∏ „osià-

gni´cia w okresie 20 lat PRL”. Tajny wspó∏pracownik wywodzàcy si´ z grona

jego bliskich znajomych podkreÊla∏, ˝e mecenas mówi∏ o czasach „Polski Lu-

dowej” jako o okresie rozczarowaƒ nie tylko dla niego, ale równie˝ dla wi´k-

szoÊci spo∏eczeƒstwa 26 .

Chcàc ustaliç charakter kontaktów figuranta z dominikanami, postanowio-

no wykorzystaç b´dàcego na „∏àcznoÊci” Wydzia∏u IV poznaƒskiej SB agen-

ta o pseudonimie „Stachurski”. Jego zadaniem by∏o ustalenie osób, z który-

mi Stanis∏aw Hejmowski si´ spotyka∏, oraz tematów podejmowanych przez

niego rozmów 27 .

Na poczàtku 1967 r. SB z satysfakcjà odnotowa∏a, ˝e z uwagi na z∏y stan

zdrowia mecenas ograniczy∏ swojà dzia∏alnoÊç adwokackà. Dlatego te˝ jesie-

nià 1968 r. postanowiono zakoƒczyç jego inwigilacj´ z uwagi na ci´˝kà choro-

b´ i – co za tym idzie – wycofanie si´ z aktywnego ˝ycia spo∏ecznego 28 . Wnio-

sek o zakoƒczenie sprawy zosta∏ zatwierdzony 22 listopada 1968 r., a akta

sprawy trafi∏y do archiwum 29 .

W aktach sprawy obiektowej o kryptonimie „Palestra” prowadzonej na Êro-

dowisko prawników poznaƒskich znalaz∏ si´ taki oto zapis z lutego 1969 r.: „Po-

znaƒska adwokatura nie ma aktualnie »ideologicznych przywódców«, które to

role spe∏niali dotychczas Hejmowski i Kujanek” [Gerard Kujanek – jeden z

obroƒców robotników podczas Powstania Poznaƒskiego w 1956 r. – R.L.] 30 .

Cena, jakà mecenas Stanis∏aw Hejmowski zap∏aci∏ za swojà niez∏omnà po-

staw´ podczas d∏ugoletniej kariery zawodowej, zw∏aszcza podczas proce-

sów poznaƒskich, by∏a ogromna. Szykany, pomówienia i odwrócenie si´ od

niego cz´Êci Êrodowiska poznaƒskiej palestry spowodowa∏y, ˝e podupad∏ na

zdrowiu. Zmar∏ 31 maja 1969 r., jest pochowany w Poznaniu na cmentarzu w

Junikowie.

badania mówià o 57 ofiarach, wÊród których wymienia si´ 4 ˝o∏nierzy, 3 funk-

cjonariuszy UB i 1 milicjanta. W wyniku Êledztwa Okr´gowej Komisji Âcigania

Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu IPN w Poznaniu dotyczàcego Poznaƒ-

skiego Czerwca 1956 ustalono, ˝e zgin´∏o 58 osób, w tym 50 cywilów, 4 ˝o∏-

nierzy, 1 milicjant i 3 funkcjonariuszy UB. Rannych zosta∏o oko∏o 600 osób.

WÊród ofiar by∏o wiele osób m∏odych, zaledwie kilkunastoletnich. Symbo-

lem Poznaƒskiego Czerwca 1956 zosta∏ trzynastoletni Romek Strza∏kowski

– najm∏odszy z zabitych. W pami´ci poznaniaków zapisa∏ si´ jako ch∏opiec,

który podniós∏ sztandar upuszczony przez tramwajark´ postrzelonà przez UB.

1956 r. „proces dziesi´ciu”, oskar˝onych o udzia∏ w starciach ulicznych z bro-

nià w r´ku oraz zamachy na funkcjonariuszy MO i UB, nie zakoƒczy∏ si´ wyro-

kiem, gdy˝ sàd 3 listopada zwróci∏ akta do prokuratury w celu ich uzupe∏nienia.

Wp∏yw na to mia∏o niewàtpliwie wystàpienie W∏adys∏awa Gomu∏ki, który na VIII

Plenum KC PZPR stwierdzi∏ m.in., ˝e „przyczyny tragedii poznaƒskiej i g∏´bokie-

go niezadowolenia ca∏ej klasy robotniczej tkwi∏y w nas, w kierownictwie partii,

w rzàdzie”. S∏owa te zamyka∏y mo˝liwoÊç kontynuowania represji.

PodkreÊliç nale˝y zas∏ugi obroƒców poznaƒskich robotników, w tym przede

wszystkim mecenasa Stanis∏awa Hejmowskiego. Podczas procesów wykaza∏ si´

on nie tylko erudycjà, ale przede wszystkim odwagà politycznà. W latach póê-

niejszych by∏ za to szykanowany i inwigilowany przez S∏u˝b´ Bezpieczeƒstwa.

Funkcjonariusze „bezpieki” narzekali, ˝e skromny zakres dzia∏aƒ operacyjnych

spowodowany by∏ trudnoÊciami w pozyskaniu przydatnej agentury ulokowanej

wokó∏ mecenasa. Ta, która znajdowa∏a si´ w jego otoczeniu, realizowa∏a zadania

o charakterze raczej ogólnym, bez mo˝liwoÊci wnikni´cia w Êrodowisko.

Opracowany przez SB scenariusz dzia∏aƒ operacyjnych zmierza∏ do ustale-

nia za pomocà agentury, jakà pozycj´ zajmowa∏ Stanis∏aw Hejmowski w adwo-

katurze, by potem móc go skompromitowaç w Êrodowisku poznaƒskiej pale-

stry 18 . Dok∏adny plan dzia∏aƒ zmierza∏ do systematycznego zadr´czania adwo-

kata kontrolami finansowymi i skompromitowania go w Êrodowisku jako ∏apow-

nika i osob´ czerpiàcà ze swych praktyk adwokackich zbyt wygórowane hono-

raria. Pomocni w realizacji zamierzeƒ SB okazali si´ Êwie˝o pozyskani tajni

wspó∏pracownicy o pseudonimach „Sobkowski” i „Janusz”, którzy mieli bezpo-

Êrednie kontakty z mecenasem i udzielali bezpiece informacji o jego dzia∏alno-

Êci. W tym miejscu warto wspomnieç, ˝e w rozpracowaniu Stanis∏awa Hejmow-

skiego uczestniczy∏o kilku tajnych wspó∏pracowników SB. Byli to oprócz wy-

mienionych powy˝ej agenci o pseudonimach: „Wilk”, „Pawe∏”, „Staszka”, „Jan-

kowski”, „Alfred”, „Janna”, „Konrad”, „Âmig∏y” oraz „Temida”. Funkcjonariusze

prowadzàcy spraw´ sukcesywnie sprawdzali, kto z otoczenia mecenasa mo˝e

byç wykorzystany jako TW.

Ponadto w trakcie prowadzonych dzia∏aƒ szeroko korzystano z perlustracji

korespondencji (prowadzonej przez Wydzia∏ „W”), jak równie˝ pods∏uchów

(pods∏uchu telefonicznego – „PT”). W materia∏ach sprawy „Maestro” znajduje

si´ dokumentacja kilkuset przejrzanych przez „bezpiek´” przesy∏ek poczto-

wych oraz spisy notatek z pods∏uchów. Perfidia metod pracy SB by∏a tak dale-

ce posuni´ta, ˝e w momencie gdy funkcjonariusze zorientowali si´, i˝ Stani-

s∏aw Hejmowski mo˝e gromadziç jakiekolwiek materia∏y mogàce mu pos∏u˝yç

w obronie przed sfingowanymi zarzutami, natychmiast postanowiono przepro-

wadziç tzw. tajnà rewizj´ w jego mieszkaniu w celu ustalenia, o jakie dokumen-

ty konkretnie chodzi∏o 19 .

W wyniku podj´tych dzia∏aƒ operacyjnych spreparowano dokumentacj´

Êwiadczàcà, jakoby adwokat pobiera∏ zbyt wygórowane honoraria i nie pod-

dawa∏ ich odpowiedniemu opodatkowaniu. Na tej podstawie Rada Adwo-

kacka wszcz´∏a przeciwko niemu post´powanie dyscyplinarne, a minister

sprawiedliwoÊci zawiesi∏ go w prawie wykonywania zawodu. Jakby tego by-

∏o ma∏o, wymierzony mu zosta∏ tzw. domiar podatkowy i grzywna, wszystko

na sum´ ok. 400 tys. z∏otych. W aktach sprawy pojawiajà si´ równie˝ infor-

macje o tym, ˝e SB inspirowa∏a powstanie artyku∏ów prasowych szkalujà-

cych adwokata 20 .

W odpowiedzi na sfingowane zarzuty Stanis∏aw Hejmowski odwo∏a∏ si´ do

rzecznika dyscyplinarnego Naczelnej Rady Adwokackiej, piszàc: „Moja prakty-

ka w niczym nie odbiega∏a od przepisów”, podkreÊla∏ przy tym, ˝e prokuratura

umorzy∏a prowadzone w tej sprawie dochodzenie 21 .

Na marginesie warto zauwa˝yç, ˝e SB w podobny sposób „ukara∏a” m.in.

mecenasa Micha∏a Grzegorzewicza – tak˝e obroƒc´ w „procesach poznaƒ-

skich” 22 . Na skutek szykan wyprowadzi∏ si´ on z Poznania, do którego wróci∏

w 1972 r. tu˝ przed emeryturà. W rozmowie przeprowadzonej wiele lat po tam-

tych wydarzeniach mecenas M. Grzegorzewicz powiedzia∏: „Zagi´to parol

szczególnie na Hejmowskiego i na mnie. Badano nasze wp∏ywy, deklaracje

skarbowe. Znaleziono uchybienia. To rzecz w naszym zawodzie nieunikniona.

Jednym to uchodzi na sucho, inni sobie jakoÊ za∏atwiajà. Tutaj trzeba by∏o za-

∏atwiç nas, poniewa˝ Hejmowski i ja mieliÊmy mocne wystàpienia przeciwko

bezpiece” 23 .

W lipcu 1962 r. funkcjonariusze SB z satysfakcjà odnotowali, ˝e Stanis∏aw

Hejmowski nie wykonywa∏ praktyki zawodowej od lipca 1961 roku [Przywróco-

no mu prawo wykonywania zawodu w koƒcu maja 1963 r. – R.L.].

Dalsze dzia∏ania planowane przez poznaƒskà bezpiek´ zmierza∏y do szyb-

kiego wyegzekwowania od mecenasa sp∏aty wszystkich nale˝noÊci. Miano te-

go dokonaç w Êcis∏ej wspó∏pracy z w∏adzami finansowymi. W planach by∏o

Poznaƒ po walkach. W∏adze wobec buntu

W∏adze PRL usi∏owa∏y winà za wydarzenia w Poznaniu obarczyç robotników.

Ju˝ w pierwszych komunikatach radiowych dotyczàcych tzw. wypadków po-

znaƒskich, wyemitowanych 28 czerwca 1956 r., stwierdzono, ˝e za prowoka-

cjà poznaƒskà sta∏y imperialistyczna agentura i reakcyjne podziemie 6 . „Wróg

nieprzypadkowo obra∏ sobie jako teren prowokacji w∏aÊnie Poznaƒ w chwili,

gdy odbywajà si´ tam mi´dzynarodowe targi. Chodzi∏o o to, aby rzuciç cieƒ na

dobre imi´ Polski Ludowej, utrudniç rozwijanie naszej pokojowej wspó∏pracy

mi´dzynarodowej. (…) Sprawcy rozruchów, które mia∏y charakter szeroko za-

krojonej i starannie przygotowanej akcji prowokacyjno-dywersyjnej, zostanà

ukarani z ca∏à surowoÊcià prawa” 7 .

Nast´pnego dnia do poznaniaków przemówi∏ premier Józef Cyrankiewicz.

„Ka˝dy prowokator czy szaleniec, który odwa˝y si´ podnieÊç r´k´ przeciwko w∏a-

dzy ludowej, niech b´dzie pewny, ˝e mu t´ r´k´ w∏adza ludowa odràbie” – grozi∏

na antenie Polskiego Radia, dzi´kujàc zarazem ˝o∏nierzom Wojska Polskiego, mi-

licjantom oraz funkcjonariuszom aparatu bezpieczeƒstwa za ich postaw´ 8 .

Ocena wystàpienia poznaƒskich robotników przez w∏adze uleg∏a cz´Êcio-

wej zmianie ju˝ w lipcu 1956 r. Biuro Polityczne KC PZPR stwierdzi∏o, ˝e bunt

by∏ rezultatem „niezadowolenia cz´Êci klasy robotniczej”, wynikajàcego z „nie-

reagowania na bolàczki ludzi pracy”. Do demonstracji w Poznaniu przyczyni∏

si´ te˝ „zdemoralizowany” aparat bezpieczeƒstwa 9 . W lipcu sformu∏owana zo-

sta∏a teoria dwóch nurtów: nurtu robotniczego niezadowolenia oraz nurtu wro-

giego wystàpienia przeciwko ludowej w∏adzy. Sta∏a si´ ona podstawà przygo-

towania procesów poznaƒskich, gdy˝ przed sàdem stanàç mieli ci, którzy pod-

czas demonstracji ∏amali prawo, a nie uczestnicy robotniczego buntu.

W∏adze Polski Ludowej zmieni∏y ocen´ Poznaƒskiego Czerwca 1956 dopie-

ro podczas VIII Plenum KC PZPR. Wybrany wówczas na I sekretarza KC PZPR

W∏adys∏aw Gomu∏ka oÊwiadczy∏: „Klasa robotnicza da∏a ostatnio kierownictwu

partii i rzàdowi bolesnà nauczk´. (…) Robotnicy Poznania nie protestowali

przeciwko Polsce Ludowej, przeciwko socjalizmowi, kiedy wyszli na ulice mia-

sta. Protestowali oni przeciwko z∏u, jakie szeroko rozkrzewi∏o si´ w naszym

ustroju spo∏ecznym i które ich równie˝ boleÊnie dotkn´∏o, przeciwko wypacze-

niom podstawowych zasad socjalizmu, który jest ich ideà. (…) Wielkà naiwno-

Êcià politycznà by∏a nieudolna próba przedstawienia bolesnej tragedii poznaƒ-

skiej jako dzie∏a agentów imperialistycznych i prowokatorów. Agenci i prowo-

katorzy zawsze i wsz´dzie mogà byç i dzia∏aç. Ale nigdy i nigdzie nie mogà de-

cydowaç o postawie klasy robotniczej” 10 .

Nastroje spo∏eczne

Protest poznaƒskich robotników wywo∏ywa∏ du˝e poruszenie w spo∏eczeƒ-

stwie polskim. Szereg akcji propagandowych, jak pisanie listów do KC PZPR i

mediów, zawierajàcych pot´pienie demonstrantów, czy organizowane w zak∏a-

dach pracy wiece i masówki – wyraz poparcia dla w∏adzy, nie odnosi∏y rezulta-

tu. Wi´kszoÊç spo∏eczeƒstwa popiera∏a robotnicze wystàpienie. Wyrazem te-

go by∏y napisy i ulotki, a przede wszystkim listy, których autorzy solidaryzowa-

li si´ z poznaniakami. Listy w du˝ej mierze anonimowe, nadsy∏ane do zak∏a-

dów pracy, prasy, radia czy w koƒcu lokalnych komitetów partyjnych. Do Pol-

skiego Radia wp∏yn´∏o oko∏o dwóch tysi´cy listów dotyczàcych Poznaƒskiego

Czerwca 1956. Jedynie 10 proc. z nich zawiera∏o pot´pienie poznaƒskiego

buntu i jego uczestników, a 80 proc. oskar˝enie pod adresem w∏adz „o bez-

dusznoÊç, biurokracj´, defensywnoÊç”, natomiast dalsze 10 proc. korespon-

dentów pisa∏o „z pozycji wrogich” 11 . Warto przytoczyç kilka fragmentów tych-

˝e listów, b´dàcych odpowiedzià na komunistycznà propagand´.

Walka o pami´ç

Propaganda PRL usi∏owa∏a zmniejszyç rang´ robotniczego wystàpienia, u˝ywa-

jàc okreÊleƒ „zajÊcia poznaƒskie”, „wypadki poznaƒskie” czy te˝ „wydarzenia

poznaƒskie”. Nad Poznaƒskim Czerwcem spuszczono „˝a∏obnà kurtyn´ milcze-

nia”. Nie wolno by∏o pisaç o Czerwcu ’56; zakazano obchodzenia kolejnych

rocznic „czarnego czwartku”. Zmiany przyniós∏ prze∏om lat 1980 i 1981. Powsta-

nie NSZZ „SolidarnoÊç” oraz wi´ksza swoboda dzia∏alnoÊci opozycyjnej w okre-

sie tzw. karnawa∏u „SolidarnoÊci” stworzy∏y m.in. mo˝liwoÊç podj´cia badaƒ nad

buntem poznaƒskich robotników, których efektem by∏a ksià˝ka „Poznaƒski Czer-

wiec 1956” pod redakcjà Zofii Trojanowiczowej i Jaros∏awa Maciejewskiego.

Jednà z pierwszych inicjatyw NSZZ „SolidarnoÊç” by∏ projekt postawienia

pomnika upami´tniajàcego wydarzenia z 1956 roku. Powo∏ano Spo∏eczny Ko-

mitet Budowy Pomnika Poznaƒskiego Czerwca 1956. SpoÊród wielu projektów

wybrano monumentalne dwa krzy˝e autorstwa Adama Graczyka i W∏odzimie-

rza Wojciechowskiego. Wykonany przez poznaƒskich robotników (g∏ównie z

Zak∏adów Przemys∏u Metalowego im. H. Cegielskiego) i sfinansowany ze sk∏a-

dek publicznych monument sta∏ si´ symbolem sprzeciwu. Jego ods∏oni´cie 28

czerwca 1981 r., w 25. rocznic´, sta∏o si´ Êwi´tem narodowym, w którym

uczestniczy∏o oko∏o dwustu tysi´cy osób z ca∏ego kraju. W okresie stanu wo-

jennego „poznaƒskie krzy˝e” sta∏y si´ symbolem wolnoÊci. Tu poznaniacy

wznosili has∏a antysocjalistyczne, Êpiewali pieÊni patriotyczne, modlili si´, za-

palali znicze, sk∏adali kwiaty. W∏adze broni∏y dost´pu do pomnika, otaczajàc

go pojazdami i patrolami milicyjnymi, zatrzymywa∏y i legitymowa∏y podchodzà-

cych. Mimo to wokó∏ pomnika co roku zbierali si´ mieszkaƒcy Poznania, by

uczciç pami´ç tych, którzy zgin´li w 1956 roku. Dzi´ki nim pami´ç o Poznaƒ-

skim Czerwcu 1956 przetrwa∏a, a upadek PRL i narodziny III Rzeczypospolitej

stworzy∏y warunki swobodnego pisania o zbuntowanym Poznaniu.

Represje

Wobec uczestników poznaƒskiego buntu w∏adze zastosowa∏y szereg represji.

W czasie t∏umienia protestu zatrzymywano ludzi w nich uczestniczàcych. Nato-

miast w nocy z 28 na 29 czerwca przeprowadzono intensywnà akcj´ areszto-

waƒ osób najbardziej aktywnych. Przetrzymywano ich na posterunkach milicyj-

nych i w budynku WUBP. Wobec wielu zastosowano przemoc w celu wymusze-

nia zeznaƒ. Zgodnie z obowiàzujàcà tezà propagandowà w∏adze zdecydowa∏y

si´ osàdziç i ukaraç nie uczestników „robotniczego nurtu”, lecz tych, którzy po-

pe∏nili w okresie buntu wykroczenia przeciw prawu. Akty oskar˝enia sporzàdzo-

no wobec 132 demonstrantów. Z zaplanowanych procesów odby∏y si´ tylko

trzy. 27 wrzeÊnia 1956 r. rozpoczà∏ si´ „proces trzech”, oskar˝onych o pobicie

ze skutkiem Êmiertelnym funkcjonariusza UB, oraz „proces dziewi´ciu”, oskar-

˝onych o czynnà napaÊç na gmach WUBP. W pierwszym oskar˝onych skazano

na kary od czterech lat do czterech lat i szeÊciu miesi´cy wi´zienia, a w drugim

na kary od pó∏tora roku do szeÊciu lat wi´zienia. Rozpocz´ty 5 paêdziernika

1 J. Gidyƒski, Stanis∏aw Hejmowski, „Kultura”, Pary˝, styczeƒ–luty 1970 r., s. 166.

2 Zob. m.in. R. KoÊciaƒski, Proces trzech, „G∏os Wielkopolski”, nr 73, 27 III 2006, s. 34.

3 Zob. m.in. R. LeÊkiewicz, Proces „dziesi´ciu”, „G∏os Wielkopolski”, nr 80, 4 IV 2006, s. 32.

4 E. Makowski, Poznaƒski Czerwiec 1956. Pierwszy bunt spo∏eczeƒstwa w PRL, Poznaƒ

2001, s. 295.

5 Archiwum Instytutu Pami´ci Narodowej w Warszawie (dalej: AIPN), 0749/23, k. 97.

6 Ibidem, Rozmowa S. Hejmowskiego z oskar˝onym R. Bulczyƒskim, 26 IX 1956 r., k. 86.

7 Archiwum Instytutu Pami´ci Narodowej w Poznaniu (dalej: AIPN Po), 08/709, Okreso-

wa ocena materia∏ów sprawy ewid[encyjno-]obserw[acyjnej], 30 IV 1958 r., k. 9–10.

8 J. Gidyƒski, op. cit., s. 164.

1 P. Machcewicz, Polski rok 1956, Warszawa 1993, s. 77.

2 Zak∏ady im. Hipolita Cegielskiego w 1949 r. zosta∏y przemianowane na Zak∏ady im. Jó-

zefa Stalina.

3 P. Zwiernik, Kalendarium poznaƒskiego Czerwca 1956, [w:] Poznaƒski Czerwiec 1956,

pod. red. S. Jankowiaka i A. Rogulskiej, Warszawa 2002, s. 95.

4 27 czerwca 1956 r. aresztowano Czes∏awa Rutkowskiego, jednego z organizatorów

strajku w ZNTK w tym dniu.

Dokoƒczenie na s. IV

IV Nasz Dziennik Piàtek, 24 czerwca 2011

DODATEK HISTORYCZNY IPN 6/2011 (49)

Piàtek, 24 czerwca 2011 Nasz Dziennik V

Karolina Bittner (IPN Poznaƒ)

Poznaƒski Czerwiec 1956

Dokoƒczenie ze s. III

Rafa∏ LeÊkiewicz (IPN Centrala)

G∏os jego przenika∏ mury

– mecenas Stanis∏aw Hejmowski

5 P. Machcewicz, Polski rok..., s. 101; Ca∏oÊciowe dowództwo sprawowa∏ gen. dyw.

Wsiewo∏od Stra˝ewski.

6 Poznaƒski Czerwiec 1956, pod red. J. Maciejewskiego i Z. Trojanowiczowej, Poznaƒ

1990, s. 100–101.

7 Ibidem, s. 363.

8 Ibidem, s. 366.

9 E. Makowski, Poznaƒski Czerwiec 1956. Pierwszy bunt spo∏eczeƒstwa w PRL, Poznaƒ

2006, s. 182.

10 Poznaƒski Czerwiec 1956, pod red. J. Maciejewskiego i Z. Trojanowiczowej, op. cit.,

s. 405.

11 E. Makowski, Poznaƒski Czerwiec..., s. 208.

W archiwum poznaƒskiego Oddzia∏u IPN zachowa∏o si´ kilkaset teczek doty-

czàcych w sposób bezpoÊredni Powstania Poznaƒskiego 1956 roku. Znacznà

ich cz´Êç stanowi dokumentacja b´dàca Êwiadectwem represji organów bez-

pieczeƒstwa wobec poznaƒskich robotników. Stajàcy wówczas przed obliczem

sàdu oskar˝eni mieli po swojej stronie powa˝nych sojuszników – obroƒców.

Jednym z nich by∏ doktor praw Stanis∏aw Hejmowski, oddany swojej profesji

prawnik, który za to, ˝e odwa˝y∏ si´ bohatersko wyst´powaç w obronie po-

wstaƒców, zap∏aci∏ olbrzymià cen´.

Mecenas Stanis∏aw Hejmowski to jeden z najwybitniejszych poznaƒskich

prawników. Urodzi∏ si´ 22 czerwca 1900 r. w Libawie. W 1924 r. ukoƒczy∏ Wy-

dzia∏ Prawno-Ekonomiczny Uniwersytetu Warszawskiego. W okresie od 1930

do 1939 r. prowadzi∏ w Poznaniu w∏asnà kancelari´ adwokackà. Podczas oku-

pacji mieszka∏ w Warszawie. Po zakoƒczeniu wojny zas∏ynà∏ jako obroƒca z

urz´du oprawcy „Kraju Warty” gauleitera Arthura Greisera (czerwiec–lipiec

1946 r.). Da∏ si´ wówczas poznaç jako rzetelny prawnik potrafiàcy broniç oso-

by, która przez kilka lat wojny by∏a „panem ˝ycia i Êmierci” w Wielkopolsce.

Tym bardziej ˝e b´dàc wyznaczony z urz´du przez Najwy˝szy Trybuna∏ Naro-

dowy, dwukrotnie odmawia∏ obrony, argumentujàc to krzywdami, jakie go spo-

tka∏y z ràk Niemców (wyp´dzenie z Poznania zimà 1939 r., Êmierç dwóch bra-

ci) 1 . Dzi´ki jego postawie Greiser zosta∏ skazany za faktyczne czyny przest´p-

cze, których si´ dopuÊci∏, dlatego te˝ wyroku sàdowego nie mo˝na rozpatry-

waç w kategorii tzw. zbrodni sàdowej. Od 1946 r. Stanis∏aw Hejmowski by∏ tak-

˝e obroƒcà wojskowym. Wielokroç broni∏ cz∏onków podziemia antykomuni-

stycznego stawianych przed obliczem z∏owrogiego Wojskowego Sàdu Rejono-

wego w Poznaniu – stalinowskiego narz´dzia terroru.

Stanis∏aw Hejmowski wyst´powa∏ jako obroƒca w dwóch g∏oÊnych „po-

czerwcowych” procesach, a mianowicie w procesie „trzech” – b´dàc obroƒcà

dor´czyciela pocztowego Jerzego Sroki 2 , oraz w procesie „dziesi´ciu”, podej-

mujàc si´ obrony m∏odego konduktora Romana Bulczyƒskiego 3 . By∏ liderem

zespo∏u adwokatów reprezentujàcych oskar˝onych robotników. Procesy po-

znaƒskie, bioràc pod uwag´ atmosfer´ tamtego okresu, mia∏y bez wàtpienia

charakter polityczny, wyst´powanie w nich wymaga∏o du˝ej odwagi. Mecenas

Stanis∏aw Hejmowski nie okazywa∏ strachu. Przy ka˝dej nadarzajàcej si´ oka-

zji wyst´powa∏ w swoich mowach obroƒczych zdecydowanie i ostro przeciwko

brutalnoÊci organów bezpieczeƒstwa 4 . Do historii przesz∏y jego przemowy, w

których broniàc oskar˝onych, atakowa∏ system, dowodzi∏ bowiem, ˝e to z∏a sy-

tuacja gospodarcza w kraju pchn´∏a robotników do tak desperackiego kroku.

Wielokrotnie podkreÊla∏, ˝e „niezale˝nie od zarzutów stawianych poszczegól-

nym oskar˝onym i roli, jakà ka˝dy z nich odegra∏ w wypadkach czerwcowych,

nale˝y przede wszystkim naÊwietliç przyczyny, na skutek których one wynik∏y” 5

oraz ˝e „w∏adzom nie uda∏o si´ rozgryêç wszystkiego i nadaç mu [tj. robotni-

czemu protestowi – R.L.] charakteru politycznego” 6 . Winà za Êmierç kilkudzie-

si´ciu niewinnych osób obarczy∏ zaÊ funkcjonariuszy bezpieki.

Procesy odbi∏y si´ szerokim echem w Europie i na Êwiecie, gdy˝ ich przebieg

relacjonowali zagraniczni korespondenci. Na salach sàdowych byli równie˝

obecni przedstawiciele ambasad, m.in. USA i Francji. Przemówienia Stanis∏awa

Hejmowskiego komentowano w prasie zagranicznej, co skwapliwie odnotowy-

wa∏y komunistyczne s∏u˝by bezpieczeƒstwa, piszàc: „Rozg∏os tej sprawie nada-

∏o jego frazesowe przemówienie w obronie religii i boga [tak w oryginale – R.L.]

– oraz opisy jego sylwetki przez korespondentów zagranicznych – uczestniczà-

cych w roli obserwatorów w procesie” 7 . Niespe∏na pó∏ roku po Êmierci mecena-

sa w paryskiej „Kulturze” ukaza∏ si´ artyku∏ Józefa Gidyƒskiego, który napisa∏,

˝e „broniàc oskar˝onych, Hejmowski przemawia∏ do sàdów, jednak g∏os jego

cz´sto przenika∏ mury sal rozpraw i dociera∏ do opinii publicznej miast, woje-

wództw, ca∏ej Polski, a w dwu sprawach – dotar∏ do ca∏ego Êwiata” 8 .

Za takà postaw´ podczas pro-

cesów robotników organy bez-

pieczeƒstwa inspirowane przez

komunistyczne w∏adze paƒstwo-

we postanowi∏y daç mecenasowi

nauczk´, by boleÊnie odczu∏, co

znaczy wystàpiç przeciwko „w∏a-

dzy ludowej” 9 .

W archiwum poznaƒskiego

Oddzia∏u IPN zachowa∏a si´ ob-

szerna dokumentacja sprawy

operacyjnej o kryptonimie „Ma-

estro” prowadzonej na Stanis∏a-

wa Hejmowskiego 10 . Zosta∏a ona

za∏o˝ona 6 marca 1956 roku.

Pretekstem do podj´cia dzia∏aƒ

operacyjnych by∏o utrzymywanie

przez mecenasa rzekomych roz-

leg∏ych kontaktów z cudzoziem-

cami 11 . Ponadto ka˝dorazowo zwracano uwag´ na to, ˝e Stanis∏aw Hejmowski

zas∏ynà∏ podczas procesów czerwcowych jako osoba wyg∏aszajàca poruszajà-

ce mowy obroƒcze, jawnie w nich krytykujàc panujàcy system prawny.

Mimo ˝e sprawa zosta∏a formalnie za∏o˝ona dopiero w 1956 r., nie znaczy to,

˝e bezpieka nie interesowa∏a si´ mecenasem wczeÊniej. W aktach sprawy znaj-

duje si´ równie˝ dokumentacja operacyjna UB z lat 40. i poczàtku 50. Podkre-

Êlano w nich ka˝dorazowo, ˝e jest on zdeklarowanym przeciwnikiem „demo-

kracji ludowej, niekryjàcym swoich poglàdów politycznych” 12 . Eskalacja dzia-

∏aƒ operacyjnych nastàpi∏a pod koniec 1956 r., po zakoƒczeniu procesów.

Jesienià 1956 r. oficerowie poznaƒskiego UB udali si´ w podró˝ s∏u˝bowà

do Warszawy (Hejmowski mieszka∏ tam podczas okupacji) w celu ustalenia

szczegó∏ów jego ˝ycia. Wykorzystujàc tamtejszà agentur´ wywodzàcà si´ ze

Êrodowiska obroƒców (m.in. informatorów o pseudonimach „Wiktor” i „Gó-

ral”), starano si´ ustaliç wszystkich znajomych mecenasa z tego okresu 13 .

Podj´te dzia∏ania nie przynios∏y satysfakcjonujàcych rezultatów. Pisano wów-

czas: „O dzia∏alnoÊci politycznej Hejmowskiego z okresu okupacji nic nie wie-

my. Prawdopodobnie mia∏ nale˝eç do AK, lecz nie jest to potwierdzone i udo-

kumentowane” 14 .

Poczàtkowo spraw´ o kryptonimie „Maestro” prowadzi∏ Wydzia∏ II (kontrwy-

wiad) KWMO w Poznaniu z uwagi na to, ˝e „figurant” utrzymywa∏ kontakty z cu-

dzoziemcami. Jednak˝e w lutym 1959 r. przekazano spraw´ do Wydzia∏u III

(zajmujàcego si´ m.in. opozycjà politycznà), gdy˝, jak argumentowano, „istnie-

je brak podstawy do dalszego prowadzenia niniejszej sprawy przez Wydzia∏ II,

z uwagi na to, ˝e utrzymywane przez fig[uranta] kontakty z osobami przebywa-

jàcymi za granicà nie sà charakteru szpiegowskiego, natomiast fig[urant] jako

zdecydowany wróg ustroju socjalistycznego mo˝e uprawiaç dzia∏alnoÊç anty-

paƒstwowà” 15 . KilkanaÊcie dni potem oficer operacyjny Wydzia∏u III poznaƒ-

skiej SB ppor. Stanis∏aw K∏ys stwierdzi∏, ˝e obserwacj´ mecenasa nale˝y pro-

wadziç pod kàtem jego antysocjalistycznej postawy i utrzymywania kontaktów

z dzia∏aczami „wrogich” ugrupowaƒ 16 .

W jednym z wielu planów przedsi´wzi´ç operacyjnych z 17 lutego 1961 r. na-

pisano, ˝e „w dotychczasowym rozpracowaniu dzia∏alnoÊci figuranta – pomimo

jego aktywnej dzia∏alnoÊci, brak by∏o ofensywnych przedsi´wzi´ç zmierzajàcych

do ca∏kowitego wyjaÊnienia jego dzia∏alnoÊci oraz zdobycia dowodów stanowià-

cych podstaw´ do zastosowania odpowiednich Êrodków profilaktycznych” 17 .

My g∏odujemy – my chcemy chleba. Poznaƒski Czerwiec 1956

w listach opublikowanych w biuletynach Polskiego Radia,

wybór i oprac. G. Majchrzak, redakcja K. Bittner, wst´p K.

Bittner, G. Majchrzak i P. Zwiernik, Poznaƒ 2011.

Nr 1

Nr 3

1956 lipiec 6, [Warszawa] – Biuletyn Specjalny nr 6 Biura Listów Komitetu do

Spraw Radiofonii „Polskie Radio”

Parias

st[empel] poczt[owy] Grudziàdz, woj. bydgoskie

(nr 707515 z dnia 2 VII [19]56 r.)

„(…) Ten krzyk protestu w nas tkwi∏ i musia∏ wydobyç [si´] na zewnàtrz, »dzier˝y-

morda« ˝aden nie zatka∏ nam ust. Chcemy oddychaç swobodnie, nie z ∏apà na

ustach.

Wszyscy wiedzà o tym, ˝e sà bolàczki i rozgoryczenie – myÊl´ o partii i rzàdzie,

ale co zrobiono w tym kierunku przez tyle lat? A teraz znajdà si´ ofiary na znieczu-

lenie i troski (…) – tak, jak tyle istnieƒ kosztowa∏ ten problem.

Jeden dzieƒ wolny w miesiàcu dla kobiety pracujàcej – na niego mo˝emy sobie

pozwoliç, bo to w skali ogólnopolskiej tyle i tyle. A ile w skali ogólnopolskiej kosztu-

je – auto, benzyna i szofer dla dyrektorów i innych kacyków?

Trudno mi przelaç na papier wszystkie niesprawiedliwoÊci ustroju socjalistyczne-

go spaczonego u nas, ale najistotniejsza [jest] pensja. Jak si´ kszta∏tuje ten problem

u nas: czy ktoÊ naprawd´ widzi cz∏owieka poza 600 z∏ jego miesi´cznego zarobku?

Na pewno nie. To parias, parias najgorszego gatunku, bo dwudziestego wieku, wie-

ku telewizji i atomu. Dla kogo, wobec takich pensji, sà futro, telewizory, auta, a na-

wet cukierki od 70 [do] 90 z∏ za kilogram. Dla kogo sà buty [o cenie] w wysokoÊci

miesi´cznego wynagrodzenia tego pariasa? Kto zapomnia∏ o tym, ˝e to cz∏owiek,

który widzi, analizuje i wyciàga wnioski. Kto nie widzia∏ matki, która si∏à wyciàga z

piekarni swoje szóste dziecko, bo nie mo˝e sobie pozwoliç na to, a˝eby mu kupiç

dro˝d˝ówk´ za 2 z∏ i dziÊ i jutro? Czemu odpowiedzialni za to ludzie nie chodzà po

ziemi i naprawd´ stracili wi´ê z masami?

Ile polski robotnik da∏ potu, krwi i ˝ycia, a˝eby zbudowaç nowà, lepszà Polsk´. A

co dosta∏ na co dzieƒ dla siebie? Nawet najwytrwalsi za∏amujà si´, bo tyle lat i sa-

me obietnice.

Mo˝e nawet szkoda, ˝e pisz´, poniewa˝ syty g∏odnego nigdy nie zrozumia∏. A co

do tego, ˝e wróg wykorzysta∏ i chcia∏ piec kasztany w naszym ogniu, to tylko wy∏àcz-

nie nasza wina, my wpadamy, tylko my, Polacy, w takie skrajnoÊci. Najpierw A[rmia]

K[rajowa] czy andersowcy 2 to wrogowie ludzi itd., a potem nied∏ugo kochajmy si´

i buzi to bracia, za to tylko my sami ponosimy win´”.

èród∏o: OÊrodek Dokumentacji i Zbiorów Programowych TVP SA, 1050/16, kopia

1956 lipiec 3, [Warszawa] – Biuletyn nr 40 Biura Listów Komitetu do Spraw Ra-

diofonii „Polskie Radio”

Sta∏y s∏uchacz „Fali 49” 1

st[empel] pocztowy OÊwi´cim, woj. krakowskie

(nr 707504 z dnia 29 VI 1956 r.)

„Naprawd´ duma i radoÊç rozpiera serca nasze, ˝e nareszcie znalaz∏ si´ ktoÊ w

Polsce, kto potrafi∏ uzewn´trzniç bolàczk´ ca∏ej klasy robotniczej.

To nie wróg klasowy, to n´dza i bieda, która ogarnia coraz wi´cej ludzi, musia∏a

znaleêç swoje wyjÊcia. Szkoda tylko, ˝e na takà ma∏à skal´ nasi Kochani Rodacy

zorganizowali ten strajk, bo jestem przekonany, ˝e tysiàce robotników stan´∏oby w

szeregach manifestujàcych, aby tylko poprawiç swój byt.

Dobrze si´ debatuje naszym przywódcom – ciemi´˝ycielom, gdy si´ na tysià-

cach siedzi. A co ci majà robiç, którzy zarabiajà po 500–700 z∏, a na utrzymaniu ma-

jà pare dzieci? Oni na pewno o czym innym nie myÊlà, jak tylko o tym, jak polep-

szyç swojà stop´ ˝yciowà, która coraz wi´cej nas przygniata.

Listem tym, wraz z ca∏à za∏ogà naszych zak∏adów przy∏àczam si´ do naszych bo-

haterów z Poznania”.

èród∏o: OÊrodek Dokumentacji i Zbiorów Programowych TVP SA, 1050/15, kopia

Stanis∏aw Hejmowski

Nr 2

1956 lipiec 3, [Warszawa] – Biuletyn nr 40 Biura Listów Komitetu do spraw Radio-

fonii „Polskie Radio”

Skrzywdzony Polak

st[empel] pocztowy W´gorzewo, woj. olsztyƒskie

(nr 707506 z dnia 29 VI 1956 r.)

„Krew zalewa cz∏owieka s∏uchajàcego waszych plugawych s∏ów. Walk´ o chleb

nazywacie prowokacjà, która mia∏a godziç w naszà praworzàdnoÊç socjalistycznà.

Czy ci robotnicy z go∏à r´kà, ˝àdajàcy podwy˝ki p∏ac!!!, a których dzieci nie majà

kawa∏ka chleba, mogli godziç w waszà praworzàdnoÊç?

Dlaczego nie powiecie tego, ˝e wasza praworzàdnoÊç oparta jest w∏aÊnie na ba-

gnetach, czo∏gach i innej broni pancernej. Naje˝d˝aliÊcie na ludzi z go∏à r´kà czo∏-

gami, strzelaliÊcie do bezbronnych.

Mówicie, ˝e kapitaliÊci strzelajà do strajkujàcych robotników. W takim razie wy je-

steÊcie mordercy bez sumienia, pijawki narzucone przez Kreml.

Przy∏àczam si´ do robotników poznaƒskich i stanowczo protestuj´ przeciw zabi-

janiu bezbronnych”.

èród∏o: OÊrodek Dokumentacji i Zbiorów Programowych TVP SA, 1050/15, kopia

1 „Fala 49” – sztandarowa audycja Polskiego Radia prowadzona przez Stefana Martyk´.

2 Chodzi o ˝o∏nierzy 2. Korpusu Polskiego, dowodzonego przez genera∏a W∏adys∏awa

Andersa, którzy po zakoƒczeniu II wojny Êwiatowej wracali do kraju, gdzie byli trakto-

wani przez komunistyczne w∏adze jako element podejrzany.

Dokoƒczenie na s. VI-VII

IPN-Zbuntowane miasto - Poznań 1956.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: