CZY DYKCJA TO FIKCJA - OMÓWIENIE(1).docx

Walczak-Deleżyńska M., Deleżyński J., Czy dykcja to fikcja? Praca nad wyrazistością słowa, Bałucki Ośrodek Kultury w Łodzi, Łódź 2004 (wybrane fragmenty)

I. MINIMUM WYSIŁKU - MAKSIMUM EFEKTU

(czyli pozbywamy się zbędnych napięć)

Mówienie i śpiewanie nie może być okupione nadmiernym wysiłkiem, np. przesadną mimiką i gestykulacją oraz napięciem mięśni szyi. Również zły stan psychiczny w trakcie występu z powodu: negatywnej samooceny, braku wiary w efekty pracy i swoje zdolności, niezadowolenia z siebie, rozbieżności między tym, co by się chciało, a tym, co się może osiągnąć, braku zaufania do osób współgrających, złego nastawienia widowni, braku spo­łecznego wsparcia itd. - może spowodować napięcie całego ciała. Napięcie początkowo pojawia się w obszarze karku i odcinka lędźwiowego kręgosłupa, następnie przenosi się na inne grupy mięśniowe m.in. na mięśnie krtani (objawy: „zaciśnięte" gardło, często niemoż­ność wydobycia głosu i efekt duszenia się. Następuje też znaczne spłycenie oddechu i przyśpieszony oddech). Takie napięcia sprzyjają także wadliwej artykulacji. Spróbuj wów­czas zastosować tzw. „oddech ulgi" (głębokie westchnienie) i powrót do oddechu cało­ściowego.

Kiedy jesteś rozluźniony, czujesz się spokojny i skoncentrowany. Nadmierne napięcie powoduje dekoncentrację i „zaszczucie". (...) Istnieje bowiem ścisły związek pomiędzy postawą ciała, a fonacją, pracą narządów oddechowych i artykulacyjnych. Aby sprawdzić czy ciało jest rozluźnione, wystarczy dojść do ćwiczącego i skontrolować napięcie ramion oraz rąk. Czynności wy­magające mówienia lub śpiewania, wymagają trzymania prosto kręgosłupa - zarówno w pozycji stojącej, siedzącej jak i w czasie chodzenia. Napięcia szyi napinają i usztywniają również żuchwę.

Człowiek niepewny siebie ma zawsze wpadniętą klatkę piersiową. Spróbuj tak stanąć, aby twoja klatka piersiowa była pełna godności.

Tremę można opanować zarówno dzięki zastosowaniu relaksu jak i „rozgrzewki" całego ciała. Dobrze przeprowadzony relaks i ćwiczenia rozgrzewające oraz oddechowe, dają poczucie wolności psychofizycznej bo likwidują wszystkie blokady i napięcia. Ciało odzyskuje swoją giętkość; ruch, oddech i głos łączą się znowu w jeden doskonały instru­ment. Pojawia się chęć do pracy nad rolą lub tekstem, a wraz z nią swoboda działania. Po­czujesz odprężenie i radość. Możliwości wydłużenia fazy wydechowej są coraz większe, pomimo iż nie zmuszasz się do żadnej kontroli twojego oddechu. Oddech wydłuża się bo jest sterowany impulsami. Oddycha sam twój organizm. (...)

II.   POWRÓT DO ODDECHU NATURALNEGO

Oddychanie jest naturalną funkcją organizmu, ale naturalnie (oddechem cało­ściowym) oddychają tylko dzieci i zwierzęta. Dorośli muszą odblokować oddech wtórnie naturalny izakodować go w organizmie. W czasie dorastania - różnego rodzaju napięcia fizyczne i psychiczne przyczyniają się do „zgubienia" oddechu organicznego.

ODDECH:

1.   Utrzymuje życie (ruchy mięśni biorących udział w oddychaniu, są odruchami wro­dzonymi człowieka).

2.   Wytwarza głos (ruchy niezbędne do wytwarzania dźwięków mowy, wymagają ucze­nia).

Prawidłowe oddychanie jest podstawą dobrej wymowy i „uwolnionego" gło­su (określenie „stawianie głosu" wyszło z użycia). Daje poczucie wygody i lekkości w całym ciele. Dzięki niemu odczuwa się drożność całego toru oddechowego - od jamy ustnej i nosowej, poprzez krtań, tchawicę aż do znajdującej się w najniższym położeniu przepony. Dzięki niemu nie będą przeszkadzać żadne napięcia w mięśniach krtani, gardła, języka oraz linii ramion i szyi. Ponadto prawidłowy oddech sprawia, że wysiłek mniej wyczerpuje, pozwala też na szybki powrót sił.

W czasie odpoczynku działa regenerujące na organizm, a nawet leczy. Oddech moż­na obserwować i kontrolować. Można też nim kierować, ale przy zaangażowaniu w działa­nie należy pozwolić, aby regulował się sam.

                                           „ Chodzi o to, aby oddech sam się oddychał."

                                                                                        Jerzy Grotowski

Wyróżnia się:

Oddychanie statyczne jako odruch bezwarunkowy, odbywa się u człowieka w sposób naturalny. Jest regularne. Długość wdechu i wydechu jest zbliżona. Oddychanie takie zwane „spoczynkowym", powinno przechodzić przez nos, gardło, krtań, tchawicę i oskrzela do pę­cherzyków płucnych. (...)

Oddychanie dynamiczne to typ oddychania w czasie mówienia i śpiewania. Odby­wa się na zasadzie odruchu warunkowego, wytwarzanego przez ćwiczenia oddechowe. Powietrze pobierane jest nosem i przez usta. Wdech jest krótki, szybki, wydech zaś przedłu­żony i pogłębiony. Czas trwania wydechu fonacyjnego wynosi przeciętnie od 15 do 25 sekund.

Wyróżnić można cztery typy oddychania:

1.   Szczytowy (górny, obojczykowy). Zazwyczaj przeważa u kobiet, u mężczyzn brzuszny. Ten rodzaj oddychania odbywa się z przewagą toru piersiowego. Rozszerzają się przede wszystkim górne odcinki klatki piersiowej. Jest sztuczny, niewygodny, nieeste­tyczny dla oka, nienaturalny i fizjologicznie niezdrowy. Uniemożliwia prawidłową emisję głosu.

2.   Żebrowy - powoduje usztywnienie mięśni brzucha. Niewygodny w trakcie mówienia.

3.   Dolny-przeponowy - usztywnia mięśnie oddechowe. Postawa osoby mówiącej pozbawiona jest lekkości i elastyczności. Sprawia wrażenie, że osoba taka jest „wro­śnięta" w ziemię, (przepona jest to mięsień oddzielający klatkę piersiową od jamy brzusznej).

4.   Całościowy - uczestniczą w nim wszystkie części płuc. Uważany jest za najkorzystniej­szy. Umożliwia dostanie się do płuc większej porcji powietrza. Wyklucza usztywnienia, wpływa korzystnie na postawę mówiącego oraz na lekkość i elastyczność głosu. Przy minimum wysiłku daje maksimum efektu. Jest to bowiem pogłębiony oddech orga­niczny. Ważne jest jednak świadome oddychanie.

Oddychanie statyczne składa się z dwóch faz: wdechu i wydechu.

Na oddychanie dynamiczne potrzebne są cztery fdzy:

Wdech - krótki, bezgłośny, całościowy.

Stan mobilizacji oddechowej to: poczucie rozluźnienia podbrzusza oraz ucisk trzewi w kierunku do dołu, spowodowany obniżeniem przepony; szerokie rozstawienie dol­nych żeber, połączone z niskim położeniem przepony. Nie odczuwa się przy tym żadnych intensywnych napięć w mięśniach krtani, gardła czy języka. Prawidłowy wdech ustawia krtań w sposób korzystny, zapewniając jej położenie sprzyjające mó­wieniu. Prawidłowo wykonany wdech, wywołuje stan elastycznego rozwarcia i droż­ności dróg oddechowych.

Podparcie oddechowe (appogio)

„Świadome kierowanie własnym cyklem wdechowo-wydechowym podczas mówie­nia lub śpiewania. W czasie wydechu klatka piersiowa pozostaje w pozycji wdecho­wej około 6-8 sekund, a przepona brzuszna traci napięcie i powoli unosi się ku górze. Podparcie oddechowe umożliwia przedłużenie fazy wydechowej. "

E.M. Skórek

Według Mitrinowicz-Modrzejewskiej podparcie oddechowe jest to świadome zwolnienie fazy wydechowej za pomocą kontrolowanego napięcia mięśni wydechowych. Warunkuje ono przedłużenie i regulację fazy wydechowej. Prawidłowe podparcie wywiera korzystny wpływ na układ mięśni okolicy krtani.

Wydech

- długość wydechu uwarunkowana jest długością frazy, czyli członem wypowiedzi, wyod­rębnionym na zasadzie składniowej lub intonacyjnej za pomocą pauzy, wypowia­danym na jednym wydechu. Wydech jest zawsze dłuższy od wdechu. Stanowi całość składniowo-logiczną (tzw. „blok myślowy").

Rezerwa oddechowa

- jest to minimum powietrza, którego nie można zużyć do procesu fonacji, gdyż grozi to gwałtownym, głośnym szczytowym wdechem, a w rezultacie „czkawką oddechową". Gdy następuje panika, że brakuje powietrza, wówczas bardzo trudno wziąć prawidło­wy wdech potrzebny do swobodnego mówienia.

A.  CEL ĆWICZEŃ ODDECHOWYCH

Ćwiczenia oddechowe mają na celu:

1.   Wykształcenie prawidłowego toru oddechowego.

2.   Pogłębienie wdechu i wydłużenie fazy wydechowej (opanowanie oddechu przeponowo-żebrowego).

3.   Uelastycznienie przepony i rozruszanie dolnych żeber (wyeliminowanie oddechu gór­nego).

4.   Poprzez wzmocnienie mięśni biorących udział w oddychaniu - wypracowanie tzw. pod­parcia, ponieważ wywiera ono korzystny wpływ na układ krtani i sąsiadujących z nią mięśni. To z kolej daje dobry punkt wyjścia dla fonacji.

5.   Ćwiczenia te zapobiegają także takim niepożądanym zjawiskom jak: arytmia od­dechowa, mówienie na wdechu, kolizja między rytmem oddychania, a strukturą wy­powiedzi.

6.   Oddychanie ma bardzo istotny wpływ na poprawne mówienie, prawidłowy rozwój aparatu artykulacyjnego. Bez umiejętnego, pełnego i swobodnego oddychania nie jest możliwe dobre wykonanie każdego aktorskiego zadania.

7.   Mówienie wyłącznie na wydechu, bez przydechów.

8.   Opanowanie dobrej „gospodarki oddechowej", tzn. dostosowanie długości wydechu do czasu trwania wypowiedzi (frazy).

B.  ZASADY OGÓLNE

1.   Do ćwiczeń potrzebna jest: luźna, wygodna odzież, baz opinających pasków, kołnie­rzyków itp. (najwygodniej ćwiczyć w dresach i wygodnym obuwiu).

2.   Ćwiczyć 2-3 godziny po jedzeniu, lub przed jedzeniem.

3.   Bardzo istotna jest temperatura, wilgotność, zapylenie i ruch powietrza w pomiesz­czeniach zamkniętych, w których odbywają się ćwiczenia. Należy zadbać, aby były one dobrze przewietrzone, nie przegrzaną (temperatura 18°-200C), miały odpowie­dnią wilgotność powietrza (40-60%), nie były zakurzone i zadymione.

4.   Przed przystąpieniem do ćwiczeń trzeba ocenić swój sposób oddychania. W tym celu należy stanąć przed dużym lustrem. Sprawdzić czy w czasie wdechu ramiona i klatka piersiowa nie unoszą się w górę. Przy prawidłowym wdechu ramiona nie zmieniają swej pozycji. Mięśnie międzyżebrowe rozpychają na boki ostatnie niezrośnięte żebra (żebra znajdują się jakby „w rozkroku"). Klatka piersiowa wypełnia się równomiernie i rozszerza we wszystkich kierunkach. Przepona kurczy się i ulega obniżeniu. Mięśnie brzucha rozluźniają się. Następnie na wydechu liczyć np. do 10-ciu. Podczas wydechu przepona przesuwa się ku górze. Mięśnie brzucha kurczą się. Klatka piersiowa zwęża się we wszystkich kierunkach. Po dokonaniu obserwacji, należy zdecydować czy będziemy doskonalić u dzieci dotychczasowy prawidłowy sposób oddychania, czy też trzeba wyeliminować nieprawidłowe nawyki oddechowe.

5.   Przed rozpoczęciem ćwiczeń należy skorygować postawę, tzn. rozluźnić żuchwę, mięśnie szyi i linię ramion, nie odchylać głowy do tyłu (powinna być lekko pochylona do przodu), wyprostować kręgosłup, stanąć w lekkim rozkroku. Przez odprężenie mięśniowe dążyć do odprężenia psychicznego. Wówczas żuchwa rozluźnia się, a po­wietrze wpływa teraz nie wąską szczeliną, ale „całym człowiekiem". Możliwości wydłużenia fazy wydechowej stają się coraz większe. Oddech sam przychodzi i wy­dłuża się. Odczuwa się tzw. „przestrzeń oddechową".

6.   Nie wolno nigdy trenować na siłę, nawet wówczas, gdy jakiś element nie wychodzi. Brawura i chęć bicia rekordów nie jest tu na miejscu. Pogłębianie oddechu musi następować stopniowo. Ludzki organizm jest przyzwyczajony do pewnej dawki energii i nie można jej zbyt gwałtownie zwiększać. Nie wolno też doprowadzać do całkowitego wyczerpania powietrza. Jeśli osoba ćwicząca zacznie odczuwać duszność, zawroty głowy lub plamy przed oczami, musi zaprzestać ćwiczeń, rozluźnić się i wrócić do „normalnego" oddechu (poczuć, jakby wciągało się go do siebie od kręgosłupa). Od­dychanie powinno się czuć od środka.  Najlepszym regulatorem jest sam organizm.

Uwaga: (...) Zwiększenie pojemności płuc odbywać się musi stopniowo, w miarę wykonywanych ćwiczeń. Dopiero po dobrze wykonanym łatwiejszym zadaniu, można zwiększać stopień trudności. (...) Prawidłowe oddychanie (szcze­gólnie u dzieci), warunkuje dobrą emisję głosu, a ta z kolei wspomaga precyzyjną artykulację.

D. ĆWICZENIA WYDŁUŻANIA WYDECHU W TOKU MÓWIENIA

Zasady oddychania w toku mówienia:

1.   Należy skracać fazy wdechów i wydłużać fazy wydechowe.

2.   W toku mówienia zarówno wdechy jak i wydechy nie mogą być widoczne i słyszalne.

3.   Należy pamiętać o zasadzie ekonomii oddechu (tzn. świadomym i oszczędnym go­spodarowaniu zasobem powietrza).

4.   Wydechy trzeba tak regulować, żeby wystarczały do wypowiedzenia frazy. Dostoso­wać długość wydechu do czasu trwania wypowiedzi.

5.   Rytm wdechów (pauz wdechowych) w toku mówienia jest podporządkowany logice   j

tekstu mówionego. Należy zsynchronizować pauzy oddechowe z treścią wypowiedzi.

III.   ŻYWY GŁOS

Głos jest związany nie tylko z funkcją anatomicznych struktur krtani, ale z osobowo­ścią danego człowieka. Głos świadczy o jego psychice. Silny, donośny głos znamionuje człowieka pewnego siebie. Cichy i słaby świadczy o niepewności, kompleksach, braku odwagi. Często słyszy się głosy bez życia, zduszone, zablokowane. Na złą jakość głosu wpływają w znacznym stopniu zakłócenia natury fizycznej i psychicznej. Tworzą się bloka­dy mięśniowe wokół ramion, karku, krtani, żuchwy, miednicy itd.

Jednak pracując nad głosem zmienić można nie tylko swój stan psychiczny, ale rów...