GDZIE POSTAWI� PRZECINEK? EWA I FELIKS PRZY�UBSCY SPIS TRE�CI PRZEDSTAWIAMY CZYTELNIKOM T� KSI��K� I. KILKA S��W O HISTORII PRZESTANKOWANIA II. OG�LNE WIADOMO�CI O PRZESTANKOWANIU III. ZNAKI PRZESTANKOWE KROPKA �REDNIK DWUKROPEK PRZECINEK MY�LNIK WIELOKROPEK NAWIAS PYTAJNIK WYKRZYKNIK CUDZYS��W INNE ZNAKI ZBIEG ZNAK�W PRZESTANKOWYCH IV. JAK KORZYSTA� ZE ZNAK�W PRZESTANKOWYCH TRUDNA SZTUKA STAWIANIA KROPKI ZABARWIAMY WYPOWIED� DZIELIMY SZEREGI WYDZIELAMY WTR�CENIA DZIELIMY ZDANIE V. UK�AD TEKSTU, WYRӯNIENIA, INTERPUNKCJA W SZCZEG�LNYCH WYPADKACH S�OWNIK DODATEK INTERPUNKCJA WA�NIEJSZYCH SKR�T�W INTERPUNKCJA WYKRZYKNIK�W I WO�ACZY INTERPUNKCJA DOPOWIEDZE� INTERPUNKCJA TZW. UTARTYCH POWIEDZE� I PO��CZE� PRZEDSTAWIAMY CZYTELNIKOM T� KSI��K� Ksi��ka, kt�r� Czytelnikowi przedstawiamy, traktowa� b�dzie o wszystkich znakach interpunkcyjnych, a nie tylko o przecinku. Wyraz �przecinek" w tytule ma charakter jakby symboliczny, bo kto stara si� prawid�owo stosowa� znaki interpunkcyjne, ten przecinka u�ywa najcz�ciej i z nim ma k�opotu najwi�cej. Dla wi�kszo�ci pisz�cych rozmieszczenie znak�w przestankowych jest mniej lub wi�cej oboj�tne. Przecinki stawia si� ,,na wy czucie", powoduj�c si� swoi�cie odczuwan� potrzeb� dzielenia tekstu. Niekt�rzy opieraj� si� na b��dnych wskazaniach, �e pewne wyrazy sp�jniki, przyimki, zaimki � wymagaj� poprzedzenia ich przecinkiem, inne przecinka przed sob� nie znosz�. Pospolite jest mniemanie, �e przed �e, kt�ry, je�eli, gdy stawia si� przecinek, przed i nigdy si� nie stawia. Takiej regu�y nie ma. Przestankowanie zwi�zane jest z tre�ci�, jest zewn�trznym wyrazem ukszta�towania my�li, logicznej konstrukcji. Znaki przestankowe s� dla czytaj�cego wa�nymi sygna�ami nie tylko, jak interpretowa� tekst, ale jak go rozumie�. Oto prosty przyk�ad zale�no�ci sensu zdania od miejsca postawienia przecinka: Wyszed� szybko, zapinaj�c po drodze guziki p�aszcza. Wyszed�, szybko zapinaj�c po drodze guziki p�aszcza. Zakorzeni� si� pogl�d, �e zasady przestankowania s� bardzo zawi�e i dla przeci�tnego cz�owieka nader trudne do opanowania. Nasza ksi��ka pr�buje ten pogl�d podwa�y�, a na jego miejsce zaszczepi� przekonanie, �e umiej�tno�� przestankowania jest dowodem umiej�tno�ci logicznego my�lenia i �wiadectwem kultury j�zyka. Staraj�c si�, aby nasza ksi��ka mo�liwie jak najlepiej spe�ni�a swoje zadanie, rozwin�li�my temat do�� szeroko i przedstawili�my go w r�ny spos�b, aby ka�dy z Czytelnik�w m�g� z tej ksi��ki korzysta� tak, jak mu wygodniej. Najpierw umie�cili�my dwa rozdzia�y wprowadzaj�ce: I � o historii interpunkcji, II � o og�lnych zasadach przestankowania. Rozdzia� III jest najwa�niejszy � przedstawione s� w nim po kolei wszystkie znaki przestankowe. Ka�dy znak om�wiony jest najpierw og�lnie, potem podane s� zasady stosowania go. Dla wygody zasady s� ponumerowane kolejno; w niekt�rych wypadkach zasz�a konieczno�� wyja�nienia zasady g��wnej zasadami szczeg�owymi � wtedy zasady szczeg�owe nosz� numer zasady g��wnej z kolejn� liter� alfabetu. Po ka�dej zasadzie nast�puje wyt�umaczenie jej, poparte przyk�adami. Opr�cz przyk�ad�w rozwini�tych znajdzie tu Czytelnik tak�e przyk�ady schematyczne, wyr�nione graficznie, kt�re w jak najprostszy spos�b ilustruj� omawian� zasad�. Rozdzia� IV pokazuje, jak praktycznie stosowa� podane w rozdziale III zasady. Redaguje si� tu tekst opowiadaj�cy o pewnym wydarzeniu, rozwa�a r�ne warianty sformu�owania tej samej tre�ci. Oczywi�cie ka�dy z tych wariant�w wymaga zastosowania innej interpunkcji. Rozdzia� V zawiera wiadomo�ci uzupe�niaj�ce. Osobn� cz�� ksi��ki stanowi s�ownik. Korzysta� z niego mog� raczej ci, kt�rzy znaj� ju� zasady podane w rozdziale III i tylko dora�nie szukaj� szybkiego wyja�nienia w�tpliwo�ci. W�s�owniku s� alfabetycznie u�o�one wyrazy w jaki� spos�b zwi�zane z tymi zasadami, te wyrazy, kt�re najcz�ciej sygnalizuj� pisz�cemu potrzeb� postawienia jakiego� znaku przestankowego. Tym wyrazom nie towarzysz� jednak regu�y, lecz przyk�ady-wzorce, w kt�rych u�yto tak lub inaczej takich czy innych znak�w przestankowych. Pisz�cy por�wnuje zdanie, kt�re sam pisze; z jednym z przyk�ad�w-wzorc�w i wed�ug interpunkcji we wzorcu rozmieszcza znaki przestankowe we w�asnym zdaniu. Je�li wybra� w�a�ciwy przyk�ad, nie powinien pope�ni� b��du. Po wzorcu podano w nawiasie numer regu�y, zamieszczonej w rozdziale III, kt�r� w danym wypad ku nale�y si� pos�u�y�. 6 I. KILKA S��W O HISTORII PRZESTANKOWANIA Historia przestankowania nie nale�y wprawdzie do tematu tej ksi��ki, ale mo�e by� interesuj�ca dla kogo�, kto chce wiedzie�, jakimi drogami (i bezdro�ami) doszli�my do dzisiejszych przepis�w interpunkcyjnych. Te obowi�zuj�ce nas dzi� przepisy na plan pierwszy wysuwaj� zasad� gramatyczn�, �e znaki interpunkcyjne maj� uwidacznia� konstrukcj� sk�adniow� (dzieli� zdania i ich cz�ony), wi�c konstrukcj� my�li. Na drugim miejscu umieszczaj� zasad� retoryczn�, tzn. dzielenie tekstu pauzami d�u�szymi i kr�tszymi, zaznaczanie zawiesze� i opuszcze� g�osu, co jest wa�ne dla czytaj�cego. Dawniej by�o w�a�nie odwrotnie. Przewaga jednej czy drugiej zasady prowadzi do wypacze�. Zasada gramatyczna i zasada retoryczna powinny i�� ze sob� w parze, bo pauzy w czytaniu wypadaj� na og� tam, gdzie si� jedno zdanie ko�czy, a drugie zaczyna. W praktyce r�nie bywa, najcz�ciej czytaj�cy stosuje wi�cej pauz, ni� to wypada z rozmieszczenia znak�w przestankowych. Interpunkcj� my, Polacy, przej�li�my z �aciny [wraz z alfabetem. Z �aciny oczywi�cie �redniowiecznej, gdzie nie by�o jednolitego i konsekwentnego systemu przestankowania. R�kopis �redniowieczny obywa� si� najcz�ciej bez znak�w przestankowych. Wielka litera, rozwini�ta nierzadko w kunsztowny barwny inicja�, oznacza�a pocz�tek zdania. Niekt�rzy pisz�cy u�ywali tylko jednego znaku: punktu (st�d �interpunkcja" znaczy �wstawianie punkt�w w tekst�). �w punkt stawia� pisarz na r�nej wysoko�ci wiersza: punkt u g�ry umieszczony znaczy� koniec my�li, du�� przerw�, postawiony w po�owie wysoko�ci � mniejsz� przerw�, a u do�u (tu, gdzie dzi� kropka) � przerw� ma��: [...] jego przyj�cia po��da� (kropka w po�owie wysoko�ci) by on raczy� togo dla w nasze sirca zawita� (kropka w po�owie wysoko�ci) i nas wrog�w naszych uchowa� (kropka u g�ry) Kazania �wi�tokrzyskie. Pocz. XIV w. Odwr�ci j�zyk twoj ote z�ego (kropka w po�owie wysoko�ci) a wargi twoje bych� nie mo�wi�y I�ci (kropka na dole) Psa�terz floria�ski, koniec XIV w. 9 [...] we�rza� gospodzin na abela (kropka w po�owie wysoko�ci) a na jego ofier� Ale na kaima nie we�rza� (kropka w po�owie wysoko�ci) ani na jego ofier� (kropka na g�rze) Biblia kr�lowej Zofii Ok. U55 Sto lat p�niej, ju� w drukach, w dalszym ci�gu wielka litera zaznacza pocz�tek my�li (zdania), ale punktu ju� nie ma, s� natomiast trzy znaki: kropka, przecinek i sko�na kreska: Bez jego ciep�y i suchy w trzecim stopniu, Ma moc otwieraj�c� /wyp�dzaj�c�/ i rozganiaj�c� i te� potu czyni�c� /listy bzowe s� wilkie/ Gdy je st�uczesz z octem a z oliw� a przy�o�ysz ich na �wierzbi�czk� albo na gnoisty liszaj albo na twarz krostow� /jest wielkiej pomocy/ abowiem wysusza i rozp�dza ony krosty/ a tak goi. Familiarz, O zio�ach i o mocy ich. 1534 Wydaje si�, �e nak�adaj� si� tu na siebie dwa systemy: pierwszy gramatyczny, bo pocz�tek zdania oznaczony jest wielk� liter�, drugi retoryczny, bo sko�ne kreski oznaczaj� przerwy oddechowe. Podobnie jest u Bielskiego i u Reja. I w og�le w okresie renesansu. Wszytki krolestwa Turkom poddane /dziel� si� na dwa narody jeden zowi� Natolia /to jest Azja/ drugi Romania /to jest Europa. Natolia zow� wszytki krainy i ziemie za Helespontem na wsch�d s�o�ca. Bielski, Kronika wszytkiego �wiata, 1554 10 Aczci si� ka�demu swe obyczaje podobaj� ale ty co obiera� masz co jest lepszego /przypatruj si� pilnie. Bo si� ten zaw�dy musi rozmy�la� na to /co by ani s�awie /ani po�ciwo�ci/ ani zdrowiu/ ani wdzi�cznej swobodzie jego nic nie szkodzi�o. Rej, �ywot cz�owieka po�ciwego. 1567 Zasada �redniowieczna, �e wystarczy pocz�tek zdania wielk� liter� oznaczy�, panuje nadal w czasach renesansu, tyle �e przed wielk� liter� zawsze stoi kropka. Owe za� sko�ne kreski sygnalizuj� tylko przerwy w czytaniu, bardzo swoi�cie wprowadzone, np. �Kr�lestwa Turkom poddane /dziel� si�" (pod miot oddzielony od orzeczenia) � lub w�a�nie w spodziewanym miejscu pomijane, np. �dziel� si� na dwa narody jeden zowi� Natolia", �ty co obiera� masz co jest lepszego / przypatruj si�" (powinno by by�: �ty / co obiera� masz / co jest lepszego/" � tylko �e za czas�w Reja nie by�o redaktor�w!). U Kochanowskiego, kt�ry o przestankowanie podobno osobi�cie dba�, zjawiaj� si� nowe znaki: dwukropek, wskazuj�cy na przerw� wi�ksz�, nawias oraz znak zapytania, kt�ry graficznie wygl�da jak odwr�cony do g�ry nogami �rednik: Nie rozumiej� ludzie /ani si� w tym czuj�/ jaki to wrz�d szkodliwy w rzeczypospolitej/ M��d� wszeteczna: ci cnocie /i wstydowi cen� Ustawili: przed tymi trudno cz�owiekiem by� 11 Dobrym: ci domy niszcz� /ci pa�stwa ubo��/ A rzek� /�e i gubi�: (Troja / poznasz po tym) Kochanowski, Odprawa pos��w greckich. 1578 Orszulo moja wdzi�czna / gdzie� mi si� podzia�a (�redniowieczny pytajnik) W kt�r� stron� /w kt�r�� si� krain� uda�a(�redniowieczny pytajnik) Kochanowski, Treny. 1580 Barok burzy renesansowy �ad i umiar. Pisarze nadmiernie szafuj� znakami przestankowymi, aby podkre�li� ekspresj� wypowiedzi. Oto przyk�ady � trzeba tak powiedzie� � szkodliwo�ci nadmiaru swobody w przestankowaniu: Nie tylko nasze panny? Maj� swe przypadki; Nie�miertelne boginie, gdy Adonis g�adki. Przed Wener�, wiedz�cy, �e go piorun czeka, Kt�ry Wulkan, Wenerzyn m��, kuje, ucieka. Potocki, Poczet herb�w.1696 Takie przestankowanie wcale chyba czytaj�cemu nie pomaga, a pomocy on po...
igogo