Podstawowym przedmiotem zainteresowań międzynarodowych stosunków gospodarczych, był przez wiele dziesiątków lat obrót towarowy . Znajduje to wyraz m.in. w teoriach handlu międzynarodowego, które wyjaśniają jedynie przyczyny międzynarodowego ruchu towarów.
W teoriach tych zakłada się brak możliwości przesuwania przez granicę czynników produkcji: ziemi, kapitału i siły roboczej.
Tego rodzaju podejście niewątpliwie znacznie ułatwiło konstrukcję teoretycznych modeli budowanych przez D. Ricarda i J. Smitha, a tym samym pośrednio przyczyniło się do ukazania istoty korzyści płynących z międzynarodowego podziału pracy. Jednakże wraz ze wzrostem umiędzynarodowienia procesu gospodarowania założenie to przestawało odpowiadać rzeczywistości.
W gospodarce światowej coraz większego znaczenia zaczął nabierać ruch czynników produkcji .
Jeśli „wywóz’ ziemi miał raczej incydentalny charakter i ograniczał się przede wszystkim do sprzedaży przez Rosję Alaski USA, to międzynarodowy ruch kapitału i siły roboczej już w XIX w. Osiągnął rozmiary, których trudno było nie zauważyć.
Nasilenie tego procesu nastąpiło w obecnym stuleciu, a zwłaszcza w ciągu ostatnich kilkudziesięciu lat. Odnosi się to w szczególności do eksportu kapitału.
Jego wywóz po II wojnie światowej osiągnął nie spotykaną przedtem dynamikę, która niejednokrotnie przewyższała tempo wzrostu eksportu towarów.
Przybrał też nie znane przedtem formy ( np. korporacje trans narodowe) oraz objął swym zasięgiem praktycznie cały świat.
Przyczyny międzynarodowych przepływów czynników produkcji
Uzyskanie większego dochodu stało się głównym motywem powodującym przemieszczanie się czynnika produkcji przez granicę. Migracja siły roboczej ma miejsce w momencie, gdy występuje różnica w poziomie płacy między krajem, a zagranicą, a wywóz kapitału wtedy, gdy zastosowany za granicą przynosi większy zysk niż w kraju.
Międzynarodowemu ruchowi czynnika produkcji może dodatkowo sprzyjać trudność lub niemożność ich zastosowania na rynku wewnętrznym. Jeżeli w danym kraju występuje znaczna przewaga podaży jakiegoś czynnika produkcji nad popytem na ten czynnik, to niewykorzystana część jego zasobów ma dodatkowe bodźce do tego, by przemieścić się przez granicę. Np. w warunkach znacznego bezrobocia część wolnej siły roboczej jest skłonna szukać pracy za granicą mimo pewnych niedogodności. [1]
Przez przepływ kapitału w szerokim znaczeniu rozumie się wszelki odnotowany w bilansie płatniczym ruch kapitału przez granicę
Podmiotami uczestniczącymi w tak rozumianym obrocie kapitałowym mogą być :
§ Bank centralny;
§ Banki komercyjne;
§ Przedsiębiorstwa;
§ Gospodarstwa domowe.
Obroty kapitałowe dokonywane za pośrednictwem banku centralnego różnią się zasadniczo od tego typu operacji dokonywanych przez pozostałe podmioty. Nie są one bowiem podejmowane z chęci zysku, lecz dla osiągnięcia innych celów związanych przede wszystkim z makroekonomiczną polityką państwa.
Bank centralny może dokonywać eksportu czy importu kapitału interweniując na międzynarodowym rynku walutowym.
Jeżeli taka interwencja podejmowana jest z zamiarem niedopuszczenia do spadku kursu obcej waluty, jest to związane z zakupem dewiz, a więc eksportem kapitału.
Gdy z kolei celem interwencji jest obrona kursu waluty własnej, bank centralny dokonuje sprzedaży dewiz, a więc importu kapitału.
Bank centralny może być także podmiotem dokonującym transakcji wywozu i przywozu kapitału w warunkach, gdy jego własne zasoby nie wystarczają do obrony kursu waluty narodowej. [2]
Jeżeli dany kraj jest członkiem Międzynarodowego Funduszu Walutowego , to może liczyć na postawienie do jego dyspozycji kredytu dewizowego, prowadzącego w konsekwencji do importu kapitału. I odwrotnie, udzielenie przez bank centralny MFW kredytu w walucie narodowej może być uznane za eksport kapitału.
Ze względu na to , że operacje wywozu i przywozu kapitału przeprowadzane przez bank centralny mają przedstawiony wyżej, specyficzny charakter, odróżnia się je od wywozu i przywozu kapitału w wąskim znaczeniu.
Cechą szczególną przepływu kapitału w wąskim znaczeniu jest to, że jest podejmowany z motywu zysku i przez podmioty gospodarcze inne niż bank centralny.
Istnieje wiele form przepływu kapitału w wąskim znaczeniu, jak również kilka sposobów ich klasyfikacji.
Przyjmując za kryterium okres na jaki następuje wywóz lub przywóz kapitału, wyróżnia się zazwyczaj krótko – i długookresowy ruch kapitału.
Jeżeli okres spłaty wywiezionego lub przywiezionego kapitału nie przekracza jednego roku mówimy o krótkookresowym ruchu kapitału.
Jeśli zaś przekracza rok – o długookresowym ruchu kapitału.
Do kredytów krótkookresowych należą przede wszystkim kredyty handlowe, niektóre rodzaje kredytów finansowych oraz krótkookresowe lokaty na rynku walutowym.
Inne rodzaje kredytów zalicza się zwykle do kredytów długookresowych.
Przyjmując za kryterium wywozu kapitału jego pochodzenie, możemy mówić o wywozie kapitału ze źródeł publicznych oraz ze źródeł prywatnych.
Źródłem wywozu kapitału ze źródeł publicznych są : budżety różnego rodzaju agend rządowych, budżety lokalne, a także budżety organizacji międzynarodowych.
Kredyty z tych źródeł są udzielane przede wszystkim z myślą o osiąganiu celów makroekonomicznych lub regionalnych ( np. aktywizacji eksportu w regionie).
Zaliczany także do tych źródeł publicznych wywóz kapitału przez organizacje międzynarodowe obejmuje głównie różnego rodzaju kredyty udzielane przez takie organizacje jak :
§ Bank Światowy;
§ Europejski Bank Odbudowy i Rozwoju;
§ Banki regionalne;
§ A także niektóre rodzaje kredytów udzielanych przez MFW.
Kredyty te, chociaż udzielane na zasadach komercyjnych, są jednak na ogół korzystniejsze ( niższa stopa procentowa, dłuższy okres spłaty) od udzielanych przez banki i inne instytucje prywatne.
Wywóz kapitału ze źródeł prywatnych obejmuje wszelkie formy wywozu kapitału przez przedsiębiorstwa, banki komercyjne i osoby prywatne.
Jedynym zasadniczym celem jest tu osiągnięcie zysku.
Wywóz kapitału ze źródeł prywatnych może mieć zarówno charakter długookresowy jak i krótkookresowy. Obejmuje też w zasadzie wszystkie kolejne formy wywozu kapitału.
Przyjmując wreszcie za kryterium podziału formę wywożonego kapitału możemy wyróżnić:
§ lokaty na rynku walutowym;
§ kredyty handlowe;
§ inwestycje portfelowe;
§ kredyty finansowe;
§ inwestycje bezpośrednie.
Lokaty na rynku walutowym obejmują krótkookresowe lokowanie kapitału na zagranicznym rynku w formie depozytów krótkoterminowych oraz niektórych papierów wartościowych z myślą o uzyskaniu zysku większego niż możliwy do osiągnięcia na rynku krajowym. Podstawą tego zysku są występujące między poszczególnymi krajami różnice w stopie procentowej oraz różnice kursowe.
Kredyty handlowe są to kredyty związane bezpośrednio z wymianą towarową. Są one udzielane przez eksportera – importerowi i często są elementem zwiększającym konkurencyjność danego towaru.
Kredyty te odgrywają szczególną rolę w dziedzinie obrotu gotowymi obiektami przemysłowymi, statkami, samolotami jak również w stosunkach krajów uprzemysłowionych z krajami rozwijającymi się.[3]
Inwestycje portfelowe są to lokaty kapitału w zagraniczne papiery wartościowe, głownie w akcje i obligacje. W zasadzie są to inwestycje krótkoterminowe, chociaż mogą mieć one również charakter długoterminowy. W odróżnieniu od bezpośrednich inwestycji zagranicznych, zagraniczne inwestycje portfelowe są podejmowane bardziej w celu uzyskania przychodów z zainwestowanych środków lub zysków kapitałowych, niż w celu sprawowania efektywnej kontroli i zarządzania przedsiębiorstwem.
Wraz z postępem telekomunikacji pełniejsza i łatwiej dostępna stała się informacja zarówno o sytuacji gospodarczej poszczególnych firm jak i cenach ich akcji na giełdzie.
Ułatwia to z jednej strony decyzje co do ich zakupu, z drugiej zaś – techniczne przeprowadzenie tej operacji.
Wywozu kapitału w postaci inwestycji portfelowych nie da się jednak wytłumaczyć różnicą stopy zysku występującą między dwoma krajami i mającą swoją przyczynę w niejednakowym wyposażeniu w czynniki produkcji.
Obecnie wiele krajów jest jednocześnie i eksporterami i importerami inwestycji portfelowych. Zjawisko to wyjaśnia teoria portfolio, w myśl której inwestor może osiągnąć wyższą stopę zysku przy danym ryzyku lub daną stopę zysku przy mniejszym ryzyku, jeżeli będzie dysponował zróżnicowanym portfelem akcji.[4]
Kredyty finansowe polegają na postawieniu do dyspozycji kredytobiorcy określonych środków finansowych bez ograniczenia dotyczącego sposobu ich spożytkowania.
Formę pożyczek finansowych przybierają przede wszystkim kredyty udzielane przez banki, a niekiedy agendy rządowe i organizacje międzynarodowe.
Te ostatnie jednak znacznie częściej udzielają kredytów na osiągniecie konkretnego celu (np. zrekompensowanie strat wynikłych z załamania cen podstawowego towaru eksportowego, stabilizacje waluty, finansowanie konkretnych przedsięwzięć inwestycyjnych).
Stosując jako kryterium podziału rodzaj stopy procentowej, można wyróżnić :
§ Kredyty finansowe udzielane według stałej stopy procentowej;
§ Kredyty udzielenie według płynnej stopy procentowej.
W praktyce najczęściej przyjmuje się stopę procentową stosowaną w odniesieniu do pożyczek eurowalutowych udzielanych innym bankom przez banki zlokalizowane w Londynie , czyli LIBOR (London Interbank Offered Rate).
Przepływ kapitału w postaci zagranicznych kredytów finansowych wiąże się z pewnym ryzykiem dla podmiotu udzielającego kredytu.
Udzielając pożyczki podmiotowi gospodarczemu znajdującemu się poza obszarem krajowej jurysdykcji, pożyczkodawca znacznie zmniejsza możliwości dochodzenia swoich wierzytelności na drodze prawnej.
Naraża się również na jednostronne ogłoszenie przez kraj pożyczkodawcę niewypłacalności czy odrzucenia długu lub też na jednostronne zawieszenie jego obsługi.
Aby się ubezpieczyć od tego rodzaju ryzyka, pożyczkodawca stara się zapewnić sobie gwarancję rekompensaty poniesionych szkód. Najpewniejsze z nich to gwarancje udzielane przez własny rząd lub jego agendę.
Ponadto pożyczkodawca lub rząd udzielający tego rodzaju gwarancji mogą także żądać, aby z kolei rząd kraju lokalizacji podmiotu (np. banku) uzyskującego pożyczkę wziął na siebie ryzyko niewypłacalności tego podmiotu.
Bardzo ważną formą wywozu kapitału, trochę inną od pozostałych, są inwestycje bezpośrednie. Zdefiniować można je jako podejmowanie od podstaw samodzielnej działalności gospodarczej za granicą lub też przejmowanie kierownictwa już istniejącego przedsiębiorstwa.[5]
Kierowanie działalnością gospodarczą za granicą jest cechą odróżniającą inwestycje bezpośrednie od inwestycji portfelowych. W tych drugich podmiot wywożący kapitał również inwestuje w działalność gospodarczą, ale nie obejmuje pakietu akcji wystarczającego do jej kontrolowania. Natomiast wspólną cechą obu tych form wywozu kapitału jest to, że zarówno inwestycje bezpośrednie jak i portfelowe prowadzą do zaangażowania wywiezionych środków w działalności gospodarczej.
Inwestycje bezpośrednie są najczęściej podejmowane jako element strategii przedsiębiorstw upatrujących szans rozwoju w ekspansji na rynek światowy. Począwszy od lat pięćdziesiątych XX stulecia, zjawisko to nabrało takiego rozmiaru, że zaczęto mówić o wyodrębnieniu się szczególnej grupy przedsiębiorstw – korporacji transnarodowych, które określamy jako przedsiębiorstwa posiadające udziały w firmach zlokalizowanych w więcej niż jednym kraju i kontrolujące te udziały.[6]
Zdominowanie inwestycji bezpośrednich przez korporacje transnarodowe powoduje, że ta forma wywozu kapitału nie ogranicza się do transferu wartości, ale także do transferu: technologii, know-how oraz technik zarządzania. Ponadto eksport kapitału odbywający się za pośrednictwem korporacji transnarodowych ma miejsce w ramach tej samej branży. Fakt, że bezpośrednie inwestycje zagraniczne odbywają się głównie w ramach korporacji transnarodowych, modyfikuje także motywy eksportu kapitału. Podobnie jak w innych formach jego wywozu, motywem, który skłania jego właściciela do eksportu, jest chęć uzyskania zysku. Nie jest to jednak jedyny i główny elementem decydujący o zainwestowaniu za granicą. Wśród głównych czynników skłaniających do podejmowania inwestycji bezpośrednich za granicą wymienia się chęć poszerzenia rynków zbytu. Poza tym podejmując inwestycje bezpośrednie poza granicami kraju, inwestor ma możliwość zabezpieczenia się przed stratami z tytułu spadku kursu walut oraz dywersyfikacji ryzyka działalności poprzez zlokalizowanie jej w kilku krajach. Nie bez znaczenia są także czynniki bezpośrednio lub pośrednio wpływające na obniżenie kosztów działalności przedsiębiorstwa, do których zalicza się przede wszystkim tańszą siłę roboczą czy tanie źródła pozyskiwania surowców naturalnych. W dalszej kolejności należy wymienić także ulgi podatkowe oraz inne zachęty stosowane przez kraje goszczące.
Wyróżnia się dwie podstawowe formy bezpośrednich inwestycji zagranicznych:
Inwestycje typu greenfield są charakterystyczne dla krajów rozwijających się i polegają na tym, że inwestor zagraniczny buduje zakład w kraju goszczącym od podstaw. Natomiast inwestycje w postaci fuzji i przejęć dominują w karach rozwiniętych i następują najczęściej poprzez nabycie kontrolnego pakietu akcji przez jeden podmiot w drugim lub wspólną decyzję obu podmiotów o połączeniu swojej działalności, przy czym podmioty te zlokalizowane są w różnych krajach. [7]
Ogólnie można powiedzieć, że motywacji przedsiębiorstw decydujących się na bezpośrednie inwestycje zagraniczne należy szukać w warunkach panujących zarówno na rynku krajowym jak i międzynarodowym a przede wszystkim w niedoskonałej konkurencji. Na większości rynków narodowych istnieje sytuacja zbliżona do konkurencji oligopolistycznej i strategia dużych przedsiębiorstw jest dostosowana właśnie do takich warunków. W takiej sytuacji inwestycje bezpośrednie za granicą są swoistą formą rozszerzania tej strategii na obszar innego kraju. [8]
Czynniki skłaniające przedsiębiorstwo do zagranicznych inwestycji bezpośrednich były przedmiotem wielu rozważań teoretycznych. Jednak żadna z tych teorii nie jest na tyle kompletna, aby wyjaśnić wszystkie motywy podejmowania inwestycji bezpośrednich oraz aby wytłumaczyć wszystkie strumienie inwestycji zagranicznych. Dlatego do przedstawienia tych poglądów najlepsza jest tzw. eklektyczna teoria produkcji międzynarodowej, stworzona przez J. Dunninga. Jest ona podsumowaniem większości korzyści odnoszonych przez przedsiębiorstwo dążące do umiędzynarodowienia swej produkcji przez wywóz kapitału.
Najważniejsze z tych korzyści zostały przedstawione na rysunku.
Czynniki wpływające na decyzję o internacjonalizacji przedsiębiorstwa
Rysunek1 Źródło: Budnikowski A., Międzynarodowe stosunki gospodarcze, Wyd. PWE, Warszawa 2006, s. 146.
Przedsiębiorstwa decydujące się na tego rodzaju działalność to głównie firmy o silnej i ustabilizowanej pozycji na rynku kraju – siedziby, które dodatkowo posiadają walory (np. duże zasoby kapitału, unikatowa technologia, marka) mogące stanowić podstawę sukcesu również poza granicami kraju. Firmy takie liczą na to, że uruchomienie filii zagranicznej pozwoli osiągnąć wiele korzyści związanych z organizowaniem procesu produkcji. Przedsiębiorstwa te analizują możliwości ekspansji w różnych krajach i regionach, oceniając szanse jak i zagrożenia, jakie płyną z zlokalizowania oddziału w danym kraju. [9]
Znaczenie inwestycji bezpośrednich w gospodarce światowej
Inwestycje bezpośrednie są jednym z najbardziej dynamicznych elementów współczesnej gospodarki światowej. Po okresie stagnacji na początku lat osiemdziesiątych XX wieku następuje trwające do 2000 r. przyspieszenie tempa wzrostu zagranicznych inwestycji bezpośrednich, które w latach dziewięćdziesiątych nabiera cech prawdziwego boomu uznawanego powszechnie za jeden z najważniejszych przejawów procesu globalizacji.
W wyniku szybkiego tempa wzrostu zagranicznych inwestycji bezpośrednich rosło także ich znaczenie dla gospodarki światowej. W tym samym czasie nastąpiła również zasadnicza zmiana struktury branżowej zagranicznych inwestycji bezpośrednich. Było to odbiciem tendencji występujących w gospodarce krajów uprzemysłowionych – wzrastała rola usług, przy jednoczesnym spadku znaczenia przemysłu wydobywczego.
Dynamiczny wzrost inwestycji bezpośrednich w latach dziewięćdziesiątych XX wieku sprawił, że stały się one ważnym czynnikiem zwiększającym internacjonalizację procesu gospodarowania. W początku lat dziewięćdziesiątych wielkość sprzedaży zagranicznych filii osiągnęła poziom porównywalny ze światowym eksportem dóbr i usług. Wielkość obrotów handlowych między centralami przedsiębiorstw i ich zagranicznymi filiami stanowiła w 2003 roku około 1/3 całego handlu światowego i wykazywała tendencje wzrostową.
Tak duży przyrost inwestycji zagranicznych właśnie we wspomnianym okresie wynika ze splotu działania kilku czynników. Najważniejsze z nich wiążą się z postępem technicznym, a zwłaszcza rewolucyjnymi zmianami w dziedzinie przetwarzania i przenoszenia informacji. Niezwykle ważnym czynnikiem przyspieszającym tempo wzrostu inwestycji zagranicznych w ciągu ostatnich 30 lat były też procesy integracyjne, zwłaszcza w Europie Zachodniej. Postęp w integracji w ramach EWG, a następnie Unii Europejskiej prowadził do systematycznej eliminacji ograniczeń ruchu kapitału między krajami Wspólnoty, przyczyniając się tym samym do rozwoju inwestycji bezpośrednich.
Coraz większe znaczenie inwestycji bezpośrednich wiąże się także z niektórymi procesami zachodzącymi w dziedzinie polityki ekonomicznej. W skali pojedynczych krajów jest to proces masowej prywatyzacji i deregulacji niektórych branż czy gałęzi gospodarki znajdujących się bądź w rękach państwowych, bądź też zastrzeżonych dla jednego przedsiębiorstwa z dominującym kapitałem państwowym (np. lotnictwo i telekomunikacja).
W światowym wywozie kapitału w postaci inwestycji bezpośrednich dominującą pozycję zajmują kraje uprzemysłowione. Jest to najbardziej widoczne w eksporcie, w którym przypada na nie ponad 95% skumulowanych inwestycji. W imporcie pozycja tej grupy krajów jest co prawda wyraźnie mniejsza, ale również bardzo wysoka (około 80%).[10]
Rysunek 2 Żródło: Budnikowski A., Międzynarodowe stosunki gospodarcze, Wyd. PWE, Warszawa 2006, s.150
Rysunek 3 Żródło: Budnikowski A., Międzynarodowe stosunki gospodarcze, Wyd. PWE, Warszawa 2006, s.150
W przywozie kapitału w postaci inwestycji bezpośrednich przewaga największych gospodarek świata nie jest już tak wyraźna. Powodem tego jest kierowanie coraz większej części tych inwestycji do krajów rozwijających się. Większość inwestycji bezpośrednich koncentruje się jednak w kilku krajach i regionach. Najważniejszą pozycje zajmują tutaj kraje azjatycki, na które przypada 70% inwestycji w grupie krajów rozwijających się. Szczególną pozycję zajmują tutaj Chiny. Około ¼ inwestycji bezpośrednich trafiających do krajów rozwijających się jest lokowana w Ameryce Łacińskiej, a nieco mniej niż 5% w Afryce. Inwestycje bezpośrednie w krajach Europy Środkowej i Wschodniej szybko rosną, ale w skali światowej nie odgrywają jeszcze istotnej roli.
Dynamiczny wzrost zagranicznych inwestycji bezpośrednich jest także związany z rozwojem wielkich korporacji transnarodowych. Największe z nich osiągają obroty porównywalne z PKB średniej wielkości krajów europejskich. W czołówce największych korporacji transnarodowych reprezentowane są firmy naftowe, samochodowe i elektroniczne, a dominującą rolę odgrywają koncerny amerykańskie, japońskie, niemieckie i brytyjskie. [11]
Rysunek 4 Żródło: Budnikowski A., Międzynarodowe stosunki gospodarcze, Wyd. PWE, Warszawa 2006, s.151
Wpływ inwestycji bezpośrednich na gospodarkę kraju wywożącego i przywożącego kapitał.
...
Pawelwd