Cugi, sekiela i chmyzy.pdf

H ISTORI A

Cugi, sekiele i chmyzy

Jedna z naszych Czytelniczek podczas swych historycznych poszukiwaÄ odnalaz¸a w wydanej

w 1830 r ksiýce üukasza Go¸«biowskiego pt. ãDomy i dworyÒ duýy rozdzia¸ pt. ãPowozy, konieÒ.

Autor powo¸ujc si« na dost«pne mu materia¸y, pami«tniki itp. przedstawia dzieje hodowli

i sposoby uýytkowania koni w dawnej Polsce tak ciekawie, ýe postanowiliæmy przybliýy

szerszemu gronu Czytelnikw obszerne fragmenty tego dzie¸a. Dodatkow atrakcj« stanowi

pi«kny j«zyk i zapomniane juý niekiedy hipologiczne nazewnictwo.

okaýemy, ýe Polacy w koniach

mieli upodobanie, ýe posiada-

li w swym kraju konie dzikie, liczne

stada; z jakich nadto ziem sprowa-

dza je lubili, to dla poprawy ich ple-

mienia, to dla okaza¸oæci i przepychu;

jakiej bywa¸y maæci, jakie co do przy-

miotw, biegu; jaki by¸ poczet ludzi

stajennych i sprz«ty; nakoniec jakich

kiedy uýywali powozw.

Wiadomo z jakim uniesieniem ce-

niono konie na Wschodzie; Araby

stacza¸y o nie walki, plemi« swoich

koni od stad Salomona wyprowadza-

li, a czysty ich rodzaj, kochlanami

zwany, mia¸ rodowitoæ swoj od

2000 lat oznaczon. W XIII wieku ru-

maki z Negadu poczytywano za naj-

mocniejsze, z Yemenu za najskorsze,

z Hejazu za najpi«kniejsze; europej-

skie do 9 dopiero liczono klasy.

Polacy od najdawniejszych czasw

mieli ch« do koni, lubili jedzi

wierzchem i w czasach wojny,

i w czasie pokoju, gdzie tylko si«

udali, prcz powozowych wiele po-

wodnych za sob prowadzili koni.

Nie ma kraju, ktryby tak dzielne ko-

nie wydawa¸ jak Polska. Konie pol-

skie, acz niezbyt ros¸e, pe¸ne ognia,

pr«dsze od tureckich, a pi«kniejsze

i bardziej zwinne jak niemieckie; li-

tewskie s poæledniejsze tak, ýe 4

polskie warte 20 litewskich. UkraiÄ-

skie i podolskie rumaki dla swej szyb-

koæci, mocy, pracowitoæci i g¸adkiego

Walezego by¸ w Polszcze, opowiada

ýe widzia¸ w zwierzyÄcu o 5 mil od

Krlewca konie dzikie, ktre si« po

wielkich borach pruskich i ýmudzkich

b¸kaj. Beauplan w opisaniu Ukra-

iny: konie dzikie chodz po 50 i 60

w stadzie. Na nic wielkiego si« nie

przydadz, chowane ani dzikie; mi«so

ich kruche lecz przykre nieco, przeda-

j go w jatkach jak wo¸owe i baranie.

Rogi od kopyt tak im æciskaj nogi, ýe

biega nie mog . Jeszcze w XVIII wie-

ku znajdowano szcztki owych stad

natury w ogromnych puszczach li-

tewskich, twierdzi Czacki.

Czyniono doæwiadczenie za Zyg-

munta I, iý ma¸e od koni dzikich z¸a-

pane rebi«, chociaý starannie piel«-

gnowane w stadzie lub stajni, w dru-

giem jeszcze pokoleniu ogromn

rýnic« okazywa¸o mi«dzy krwi do-

mowej, a dzikim koniem; jakoý i te-

raz z prawdziwie dzikich koni ukra-

iÄskich rzadko ktry ug¸aska dobrze,

pod wierzch ujedzi, do powozw

zw¸aszcza usposobi daje. T«skni za

swobod, wolny przedtem, jarzma

nie znosi, æmier widoczn nad nie

przedk¸ada, albo z zdrowego, silne-

go, pokonanego zaledwie, staje si«

kalek md¸ym; za lada zdarzeniem

odzywa si« w nim zapalczywa dzi-

koæ, nieug¸askanym si« staje i ginie

wycieÄczony, zn«dznia¸y. D¸ug

wszakýe cierpliwoæci, trafnem po-

st«powaniem, zdo¸a¸ cz¸owiek uýy-

teczniejsze dla siebie domowe za-

stpania, w dalszych nawet krajach

by¸y szacowane. Koni polskich uýy-

wali ch«tnie obcy monarchowie

i prowadzono je do Niemiec, Francyi

i Hiszpanii. Cesarz niemiecki Karol V,

sp¸czesny Zygmuntowi I, wjeýdýa¸

do Madrytu, zostawszy krlem hisz-

paÄskim, na bia¸ym koniu polskim.

Wprawdzie Xý« Newcastle w dziele:

Nouvelle methode pour dresser les

chevaux , 1700 r. wydanem, gani pol-

ski rodzaj koni, lecz kiedyý co u nas

pochwalili cudzoziemcy?

Jest ælad, ýe dzikie w naszym kraju

obficie miewaliæmy konie. Gracyan

w pami«tnikach Commendoniego,

ktry za Zygmunta Augusta i Henryka

KoÄ Polski

Z ajmujc si« tym przedmiotem

prowadzi stada, bliýej z nim obe-

znane, bardziej do niego nawyk¸e.

Za Boles¸awa Krzywoustego wspo-

mniane stada 1133 r.; Kazimierz

Wielki zaprowadza¸ stada w Wielko-

polszcze. Koniuszy dworny Zygmunta

Augusta - MiciÄski Adam, wyda¸ dzie-

¸o w 1570 r. o æwierzopach (klaczach)

i ograch . Za ostatniego JagielloÄczyka,

widzimy to z jego dzie¸a, stada xiý«-

cemi zwane sk¸ada¸y si« z arabskich,

tureckich i perskich ogierw, klacz

polskich, tureckich, fryzyjskich, mo-

rawskich. W stadzie krlewskim piel«-

gnowano rd koni arabskich.

Miko¸aj Radziwi¸¸, szwagier Zygmun-

ta Augusta, z Archipelagu sprowadza¸

konie do stad krlewskich. Dana

w 1558 r przez tegoý krla, dla roz-

mnoýenia stad w ekonomicznych do-

brach Instrukcya , oznaczona æwiat¸em

niepospolitem. W tej nauce (bo tak za-

lecenia nazywano) znajduje si« drogo-

æci koni æwiadectwo i uznanie potrzeby

zaprowadzenia coraz obfitszych zawo-

dw tych bydlt. Z zgaæni«ciem rodu

JagielloÄskiego znikn«¸y przepisy i go-

spodarstwa krajowego wzory.

W opisaniu Warszawy 1643 r. Ja-

rzemski powiada, ýe Jan Kazi-

mierz, krlewicz wtenczas,

tak pi«kne mia¸ konie,

ýe i Su¸tan turecki

niema cudniejszych;

ujeýdýali je oko¸o przy

jego pa¸acu cudzoziemscy

kawalkatorowie , starszym atoli

koniuszym by¸ Polak. Janowi III

winna Polska wskrzeszenie stad

wybornych koni. Nieznalaz¸eæ

wreszcie ýadnego prawie domu

obywatelskiego, gdzie choby

kilka sztuk stadniny nie utrzymy-

wano, aýeby si« z nich dochowa

pi«knego konia jezdnego i w¸asnego

chowu mie dobre woniki . Stada

Czartoryskich, Potockich, Sangusz-

kw w pniejszych czasach by¸y

s¸awne. Stado Kandyby - pu¸kownika

na Ukrainie, wydawa¸o konie bia¸e,

ros¸e lecz niezgrabne.

Dla poprawienia zawodu tych pi«k-

nych i uýytecznych zwierzt, moýniej-

si nieprzestajc na swoich, sprowa-

dzali zagraniczne: arabskie, perskie,

tureckie, jakeæmy to juý wspomnieli,

dajc tym nad wszelkiemi innemi

pierwszeÄstwo: arabskiego bowiem

kszta¸tna kibi, okaza¸y drugi, tureckie

zaæ wiele mia¸y ognia i do wyæcigw

pr«dkie. Szwedzkie hestry uýywano

do stad, z ktrych konie bra¸a ci«ýka

jazda, tatarskie zawody dla kawaleryi

lekkiej. Konie robocze zasila¸y si« fry-

zami tam, gdzie przytykaliæmy do

Niemcw, od tureckich mog¸y pocho-

dzi z po¸udnio-

wej strony,

z azjatyckie-

go plemienia

od Rossyi; ale

nie dziw, ýe prac, zbyt wczesnym za-

prz«ganiem i niedostatkiem lub nie-

dozorem zn«dznia¸y.

Tatarski koÄ zwa¸ si« bachmat , by¸

grubop¸aski na nizkich nogach. Sekiel

by¸ koÄ z pogranicza ziemi siedmio-

grodzkiej, dzianet - pi«kny, hiszpaÄski

rumak, fryz - ci«ýki, lecz ogromny koÄ

z Niemiec. Sprowadzano jeszcze an-

gielskie, w¸oskie, mianowicie neapoli-

taÄskie konie. Hollenderskie poszuki-

wane bywa¸y do karet, w«gierskie do

codziennego uýycia.

Co do maæci wysz¸y z uýycia po-

dobne wierzchowych lub powozo-

wych koni nazwiska: brunak, rydzy,

gliniasty, mrozowaty, murzynek; po-

zostaj dotd nast«pujce oznaki far-

biste i mwi si«: koÄ bia¸y, siwy, de-

resz czarny albo czerwony z bia¸

sieræci, dropiaty siwo czerwony, my-

szaty, cisawy, bu¸any, izabellowaty, r-

ýowy, gniady, kasztan, sobolowaty, ýe-

lazny, wrony, kary, tarantowaty bia¸o

i czarno plamisty, srokaty. Kaýdy z ko-

lorw jednostajnych ma jeszcze swe

odmiany: jasno i ciemno, brudno

i skara, czyli wpadajcy w czarne; by-

wa czasem w ob¸czki, wtenczas na-

zywa si« jab¸kowitym. Przez wiek na

niektre plamki wyst«puj i czarno

lub czerwono staje si« gorczyczkowa-

tym. Uwaýaj nadto czy jednostajnej

jest maæci czy ma jak odmian«.

Pod wzgl«dem przy-

miotw, a naprzd

wzrostu: by¸ koÄ

ma¸y, kuc, kucyk,

parepa czyli

mierzyna, i koÄ

ros¸y; drygant -

koÄ ci«ýki, du-

ýy a niekszta¸t-

ny, znaczy¸o to

i stadnika.

KoÄ Polski

Co do ognia: hetka , czyli szkap-

sko, koÄ pod¸y, chmyz , wyw¸oka,

bronow¸oka; bedew - rumak szla-

chetny; co do postawy: dzianet -

koÄ pi«kny, sudanny - suchej nogi,

koÄ lichy, koÄ z grzyw i ogonem

okaza¸ym i kusy, czyli anglizowany ;

z powodu ich uýycia: stadniki ,

wierzchowe, woniki , ¸owcze

i pocztowe. Co do wprawy: pod-

jezdek - m¸ody koÄ do jazdy wpra-

wiany dopiero i tressowany , czyli

ujeýdýony, uczono bowiem konia

plsa, sta i biega. KoÄ do wyæci-

gw nazywa¸ si« ciekun, badawia .

Pod wzgl«dem zdrowia: koÄ czer-

stwy i kaleka, tych zaæ kalectw rý-

ne by¸y stopnie i rodzaje.

Jeæli na bieg wzgld mie chcemy,

ten rozmaity bywa i od niego koÄ

w nim celujcy przybiera nazwania.

Tak wi«c bywa: st«pak, sz¸apak, kt-

rego krok spory; trucht, gr«da - czyli

drabowanie, bieg konia æredni,

krocz - drobno a pr«dko, k¸us, rys

czyli spore k¸usanie, jednochd, ino-

chd - by¸ to chd pr«dszy od k¸usu,

galop, cwa¸ - bieg rczy konia, prze-

cwa¸, wielki cwa¸. Za godzin« st«pi

p¸ mili, k¸usem podrýnym mil«,

rysi - czyli sporszym k¸usem - 2 mi-

le, w skoku wielkim 4 mile ubiega-

no. By¸y nadto korwety , czyli stpa-

nia sztuczne, kurbety, szusy ; lekkim

zrywaniem konia do sz¸api, korwe-

tw, plsania, hasania, wprawiano.

Jazd« oklep, a chociaý i na siodle nie

kawalkatorsk nauk, lecz waryac-

kiem, czurytowem bieganiem na ko-

niu nazywali ojcowie nasi.

Wyprawa rebca

ussarska przy ziemi,

w¸oska gdy co z gry

czyni. Palcat, pki konia jeýdý po-

trzebny jedcowi w r«ce, bo gdy

podnieæ to w przodek, a gdy wybi

to w zad chlusn i z upornej strony

w bieganiu przed oko koniowi zagro-

zi nim; wi«c i pod kolana kto chce,

aby grzeba¸ albo kl«ka¸, a przez gole-

nie aby si« wysoko niepodnosi¸ koÄ.

Wyliczmy i sprz«ty, do koni zw¸asz-

cza wierzchowych, temi s: arkan do

¸owienia ich w stadzie czyli tabunie,

ktry rzucaj, konia przydusz, na

ziemi« zwal, a popuszczajc troch«

i wskoczywszy na niego gdy si« ze-

rwie, lataj z nim tyle po stepie aý go

zm«cz i do powolniejszego kroku

zmusz. Bardela - u kawalkatorw

siod¸o z samej uplecione s¸omy, gru-

bym p¸tnem obszyte, na ujeýdýanie

rebcw. Czaprak, czoldar , z perskie-

go - przykrycie we¸niane, kosmate na

konia. Dek, derha - okrycie konia,

ostatnie i z¸otolite bywa¸y. Dywdyk na

konia szar¸atny, z¸otem upstrzony,

wzorzysty, z bogatej materyi. Kawe-

can - na rebce, poprg - pas do pod-

pinania kulbaki, ryngort - pas

wierzchni, ktrym si« przymocowy-

wa kulbaka. Szekember , z perskiego -

czaprak z litej materyi, d¸uýszy od mi-

tuka , krtszy od dywdyka.

Rz«d na konie przedtem kosztowny

bywa¸. Stroj Polacy konie w z¸oto,

srebro, per¸y, drogie kamienie, strze-

miona ich bywaj z¸ote. Klacz Boles¸a-

wa åmia¸ego ulubiona zawsze by¸a

pod dek ze z¸otog¸owu. Uboýszych

rz«dzik skromniejszy, nazywa¸ si«

czerkieskim . Szleje, nabiodrki, po-

stronki i chomta u Zygmunta Augusta

pokryte by¸y axamitem, siod¸a wyk¸a-

dane tymýe, pukle do nich i zankle

srebrne, rz«dy i siod¸a w¸oskie,

adziamskie , huzarskie z¸otem i sre-

brem haftowane, burze na konie, deki

do gonitwy i inne rozmaite, kutasy, ku-

lasy kozackie i kosztowne czapraki al-

bo pokrycia na konie z sukna czerwo-

nego w¸oskiego. Przy olstrach u po-

boýnego Zygmunta bywa¸y obrazki

per¸ami i kamieniami sadzone. W po-

selstwie Zawadzkiego do Anglii 1636

r dostrzegamy, ýe dziwiono si« rz«-

dom oprawnym, a cavalcator krlew-

ski powiedzia¸, ýe krl ýadnego takie-

go nie ma. Po audiencyi odda¸ JKMci

Im te konie: ubrane w rz«dy z pa¸a-

szami, z bu¸aw, dzianeta po usarsku

z rz«dem turkusowym, lampart na

nim, na gniadego w¸oýono rzd po

arabsku bardzo pi«kny, ¸uk i sajdak, na

cisa turecki. Wonikom poszstnym

i karecie bardzo si« dziwiono, tam tak

och«doýnych nie ma.

Ostatni reprint ksiýki ãDomy

i dworyÒ ukaza¸ si« w 1983 roku na-

k¸adem Wydawnictw Artystycznych

i Filmowych. Rysunki pochodz z

ãAtlasu do Historyi PowszechneÕj Ko-

nia Maryana hr. CzapskiegoÒ.

KoÄ Polski

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: