Historia Europy - 1945 - 1992 - Walter Laqueur.pdf - Historia Powszechna - gluslaw32

Historia Europy 1945 1992 Walter Iaquerur

Historia Europy 19451992

Przełożył Roman Zawadzki

WALTER IAQUEUR

11 pozycja w serii “Historia" 112 pozycja książkowa Wydawnictwa Puls

PUBLICATIONS LTD

Walter Laqueur Aistoria Europy 19451992

(Europę in our Time.

A History of 19451992)

Przełożył z j. angielskiego

Roman Zawadzki

Pierwsze wydanie angielskie: Yiking Penguin

(New York), 1992 Pierwsze wydanie polskie: Wydawnictwo Puls

(Londyn), 1993 First English edition: Yiking Penguin

(New York), 1992

First Polish edition: Puls Publications Ltd (London), 1993

Wszystkie prawa zastrzeżone Ail rights reserved

Zezwolenie na przedruk lub tłumaczenie

należy uzyskać zwracając się pisemnie do:

Permission forreprints, translations andreproduc

tions must be obtainedin writing from:

Puls Publications Ltd

BCM Box 697, London WC1N 3XX,

Great Britain

Printed and bound in Great Britain by Cox & Wyman Ltd, Reading

PRZEDMOWA

Zakończenie drugiej wojny światowej było zamknięciem jednej z

najnieszczęśliwszych kart w długiej historii kontynentu. Po 1945 roku przez

wiele lat kraje europejskie musiały borykać się z następstwami wojny.

Odbudowanie miast i przemysłu zajęło jednak mniej czasu, niż przypuszczano, ale

nawet po tym, gdy wydarzyły się kolejne cudy gospodarcze, kontynent pozostawał

podzielony, a po obydwu stronach żelaznej kurtyny* rozlokowane zostały tysiące

rakiet jądrowych oraz potężne wojska konwencjonalne.

Dopiero dziś można z całą pewnością stwierdzić, że era powojenna zakończyła się

na dobre. Lata osiemdziesiąte przyniosły okres reform w ZSRR, a w 1989 roku

zawaliły się reżymy komunistyczne w Europie Wschodniej. Mamy za sobą magiczny

rok 1992, kiedy to powstał wreszcie jeden wspólny rynek, obejmujący swym

zasięgiem trzysta milionów ludzi. Za wcześnie jeszcze na spekulacje na temat

politycznych i społecznych konsekwencji tego wydarzenia, które na krótką metę

może okazać nie aż tak obiecujące, jak się sądzi. Można jednak już teraz

stwierdzić, że w hierarchii polityki europejskiej nastąpiły zasadnicze zmiany i

że przestały wreszcie na niej ciążyć następstwa zbrodni Hitlera i Stalina sprzed

pięćdziesięciu lat.

Termin nie zostałjak zazwyczaj się uważawprowadzony przez Goebbelsa ani

Churchilla. Po raz pierwszy natknąłem się na niego w książce Ethel Snowden

Through Bolshevik Russia (New YorkLondon, 1920): “We were behind the iron

curtain at last!" (s. 32) Znaleźliśmy się wreszcie za żelazną kurtyną!

Koniec ery powojennej nie oznacza końca historii ani ustania konfliktów czy

kryzysów, niemniej jednak Europa ma dziś zupełnie inne troski, niż miała w

przeszłości. Ci, którzy widzieli obalenie muru w listopadzie 1989 roku, mogą z

ręką na sercu (i z większym uzasadnieniem) powiedzieć to samo, co rzekł Goethe z

okazji bitwy pod Yalmy (1792):

Od tego miejsca i od tej chwili rozpoczyna się nowa era w historii świata, a wy

będziecie mogli mówić, że byliście przy jej narodzinach.

Periodyzacja historii zawsze nastręcza kłopoty, rzadko kiedy jednak jej

wyznaczniki mają tak wyraźną wymowę, jak w tym właśnie przypadku.

Od czasu gdy zamilkły działa i ustały naloty w Europie, minęło niemal

pięćdziesiąt lat i trudno dziś nawet wyobrazić sobie rozmiary cierpienia i

zniszczeń oraz stan beznadziei, jaki wówczas zapanował. Wszędzie, co prawda,

świętowano Dzień Zwycięstwa, lecz już nazajutrz tylko ludzie najodważniejsi

duchem mogli zakładać pomyślne zakończenie procesu odbudowy Europy. Nie chodziło

wyłącznie o straty materialne, lecz o brak nadziei. Na szczęście w 1945 roku

jedynie niewielu zajmowało się rozmyślaniem o przyszłości swych krajów

znakomita większość całkowicie zajęta była tak prozaicznymi sprawami, jak

Strona 1

Historia Europy 1945 1992 Walter Iaquerur

zdobywanie opału i pożywienia na następny dzień lub tydzień.

Ci, których obchodził dalszy los kontynentu, trwali w stanie szoku i rozpaczy;

ich pesymizm był doskonale uzasadniony, i to nie tylko dlatego, że Europa

utraciła swą z dawien dawna czołową pozycję na świecie. Stopniowy jej upadek był

procesem długotrwałym, który rozpoczął się o wiele wcześniej, w następstwie

przemian społecznych, politycznych, gospodarczych i co też ważne

demograficznych.

Gdy w latach trzydziestych uczyłem się w szkole geografii, od nauczycieli oraz

z podręczników dowiedziałem się, że Londyn, Berlin, Paryż i Nowy Jork to

największe miasta na świecie. W latach osiemdziesiątych przerosły je i Miasto

Meksyk, i Kair, i Pekin, i Sao Paulo, i nawet Bombaj. Berlin był podzielony,

lecz nawet po zjednoczeniu okazało się, że liczy sobie mniej mieszkańców niż

Seul czy Tientsin. W Paryżu mieszka teraz mniej ludzi niż w Bogocie, Madrasie i

Mukdenie (dziś znanym jako Szenjang). Skala świata

uległa za mojego życia ogromnym zmianom, a demografowie powiadają, że w roku

2000 takie miasta jak Kinszasa (senna mieścina z lat trzydziestych, zwana

wówczas Leopoldville), Nagoya, Pusan i Ahmedabad, o których w 1931 roku nie

wiedzieli nawet najwięksi szkolni prymusi, zamieszkane będą przez ponad 5

milionów mieszkańców. W Europie mało kto przejmuje się tym, że główne miasta nie

rozrastają się tak jak Kalkuta, gdyż wszyscy zdają sobie sprawę, jakie

przychodzi za to płacić koszty.

Kontynent europejski starzeje się. Statystycy obliczyli, że przyrost naturalny

utrzymuje się od dawna na poziomie 2,1 dziecka na rodzinę. W Wielkiej Brytanii

jednak wynosi on 1,85, we Francji1,81, w Niemczech Zachodnich 1,40, a we

Włoszech 1,30. Z kolei w Afryce Pomocnej czy w Turcji jest on trzykrotnie

wyższy i tam też utrzymuje się trwałe masowe bezrobocie.

Kryzys, jaki nawiedził Europę w 1945 roku, nie wynikał z faktu utracenia

dominującej pozycji na świecie, lecz z tego, że w grę wchodziło przetrwanie jako

takie. W wyniku dwóch wojen światowych przez niektórych nazywanych

europejskimi wojnami cywilów oraz agresywnej tyranii faszystowskiej i dzikich

namiętności narodowościowych Europa stała się politycznym impotentem i znalazła

się na krawędzi zapaści gospodarczej. Warto przypomnieć, że jeszcze nie tak

dawno nie było oczywiste, czy europejskie rolnictwo poradzi sobie z

dostarczeniem minimum żywności, niezbędnej, by uniknąć głodu. Podobnie żałośnie

jawiła się przyszłość przemysłu, a największą troską bankierów była “dolarowa

przepaść": siła dolara i słabość głównych walut europejskich. Europa Wschodnia

wcielona została niezależnie od tego, jak to się nazywało do sowieckiego

imperium. Niemcy przestały istnieć jako całość, a mniejsze i średnie państwa

zachodnie nie były w stanie same się bronić i sprawiały wrażenie, że ich los

zarówno w sensie politycznym jak gospodarczym jest przesądzony.

Co więcej, kontynent przejawiał wszelkie oznaki wyczerpania kulturalnego. W

ciągu minionego tysiąclecia w Europie zdarzały się wielokrotnie okresy zastoju,

od wieków też różni prorocy głosili, że stary świat doszedł do krańca swych

możliwości i że jego społeczeństwa są w przeważającej swej części skorumpowane.

I choć nieraz obwieszczano finis Europae, to jednak w 1945 roku istniało więcej

niż kiedykolwiek w przeszłości powodów do tego, by przepowiednie te się

sprawdziły.

Cokolwiek by jednak twierdzili różni filozofowie, narody Europy nie miały ochoty

zniknąć ze sceny historii. Jak na ironię, pierwszym zagrożeniem, które przydało

rozmachu odbudowie, było zagrożenie z zewnątrz. Stalin zadowolony był z

przekształcenia Europy Wschodniej w strefę swych wpływów, niemniej nie wiadomo,

jak potoczyłyby się losy Zachodu, gdyby nie plan Marshalla, OEEC oraz traktat

brukselski, który doprowadził do utworzenia NATO. Pomysł Stalina przenicowania

Europy Wschodniej na modłę sowiecką okazał się podwójnym błędem: nie zwiększył

bezpieczeństwa samego ZSRR, natomiast zelektryzował całą resztę kontynentu. Tak

czy owak, państwa zachodnie mogły każde z osobna odbudować swą gospodarkę,

niemniej nie było wiadomo, czy podobny efekt da współpraca wewnątrzeuropejska.

Jean Monnet stwierdził kiedyś, że “kryzysy są wielkimi federalistami", a

powojenna Europa przeżywała kryzys ciągłości swego istnienia.

Związek Radziecki najprawdopodobniej nigdy nie miał zamiaru napadać na Europę

Zachodnią, czego obawiano się wówczas najbardziej. Prawdą jednak jest, że

próżnia polityczna, jaka powstała wówczas na Zachodzie, stanowiła nieustanną

zachętę dla wschodniego supermocarstwa, z jego ogromną potęgą wojskową,

kierowaną przez człowieka pozbawionego skrupułów i rozterek. Lęk przed ZSRR był,

zdaje się, najsilniejszym bodźcem, wyzwalającym gotowość Europejczyków do

Strona 2

Historia Europy 1945 1992 Walter Iaquerur

współpracy choć nie był, oczywiście, jedynym. Kolejną przyczyną była

konieczność włączenia Niemiec Zachodnich do społeczności europejskiej, po to by

uniemożliwić ponowny wybuch wojny i zapobiec powtórzeniu się upiornych wydarzeń

z lat trzydziestych i czterdziestych.

Były to okoliczności pomyślne i dla samych Niemiec, jako najlepszy chyba sposób

na ich powrót do Europy i wejście do polityki światowej na równych prawach.

Niemcy rozumieli też podobnie jak inni na Zachodzie jak ogromne zalety ma

jeden duży, wspólny rynek; postępy w tym zakresie nie brały się w początkowym

okresie wyłącznie z dobrej woli czy dalekowzroczności takich ludzi, jak Robert

Schumann, Henri Spaak czy Adenauer istniała potrzeba stworzenia pewnego ciała

ponadnarodowego (choć traktowanego podejrzliwie). Ponownie zacytujmy Jean

Monneta:

Nic nie jest możliwe bez człowieka, nic nie trwa bez instytucji.

Tak więc tuż po wojnie pojawiły się pierwsze zachęty do budowy wspólnego

europejskiego domu.

Powojenna historia Europy to okres szalonego bałaganu. Często wymyka się ona

uogólnieniom, ponieważ dotyczyła nie tyle kontynentu, ile poszczególnych państw.

Rodzące się tendencje rozwojowe miały wiele cech wspólnych, istniały jednak

różnice i osobliwości lokalne: gdy jeden kraj oscylował na lewo, drugi przesuwał

się na prawo; gdy jeden wyraźnie rozkwitał, drugi przeżywał poważne trudności

gospodarcze i społeczne. Europejska współpraca posuwała się naprzód, lecz w

tempie zgoła ślimaczym, tak samo też działo się z odrodzeniem politycznym

poszczególnych państw.

Rozwój gospodarczy Niemiec ruszył z miejsca po połączeniu trzech zachodnich

stref okupacyjnych, a przede wszystkim po niezwykle ważnej reformie walutowej,

przeprowadzonej w 1948 roku. Boom zachwiał się w wyniku recesji, spowodowanej

wojną koreańską, którą odczuły również inne państwa europejskie. Kryzys trwał

krótko i do roku 1960 odrodzenie niemieckiej gospodarki nie tylko że stało się

faktem, lecz wzbudziło zawiść w Europie i na całym świecie. Francja i Włochy, po

niepewnym starcie, w połowie lat pięćdziesiątych również weszły w stadium

silnego ożywienia gospodarczego; niedługo potem dołączyła do nich Hiszpania.

Wielka Brytania przeżyła po wojnie ciężki kryzys gospodarczy (19471948), a jej

rozwój w dwóch następnych dziesięcioleciach nie był tak owocny, jak jej

europejskich sąsiadów.

Jednakże bezpośrednie konsekwencje gospodarcze wojny pokonano stosunkowo szybko.

Pod koniec lat pięćdziesiątych produkcja Europy była o 3035% wyższa niż w

latach poprzedzających wybuch wojny. W latach sześćdziesiątych kontynent

prosperował jak nigdy dotąd, koniunktura trwała nadal i była najdłuższą i

najbardziej owocną w historii Europy.

Gdy w 1953 roku zmarł Stalin, powszechnie wierzono, że nastąpił oto drugi

historyczny zwrot w historii kontynentu. Stosunki między dwoma blokami nie

poprawiły się jednak tak znacznie, jak się tego wielu spodziewało. Z perspektywy

lat trudno jest mówić, że był to czas “zmarnowanych okazji". Spadkobiercy

Stalina nie mieli ochoty wyzbywać się kontroli nad Europą Wschodnią wręcz

przeciwnie, nie mieli nawet zamiaru tolerować bardziej liberalnych reżymów

komunistycznych, co dowodnie wykazały wydarzenia na Węgrzech (1956) i w

Czechosłowacji (1968). Pewność siebie Chruszczowa, a później Breżniewa i jego

drużyny była niezachwiana. Ludzie ci byli przekonani, że system komunistyczny

funkcjonuje dość dobrze i że mógłby nawet wygrywać w konku

rencji z Zachodem. Nie było więc powodów, by go reformować lub wprowadzać w nim

jakieś radykalne zmiany.

Po wojnie nastąpił szybki proces dekolonizacji. Pierwsza utraciła swe kolonialne

imperium Holandia, Wielka Brytania wycofała się z Indii w 1947 roku, a w ciągu

następnych dziesięciu lat również z reszty swych posiadłości. Do 1962 roku

wolność odzyskały dawne kolonie francuskie, w latach siedemdziesiątych zaś także

portugalskie. W niektórych przypadkach przekazanie władzy odbyło się

bezboleśnie, w innych natomiast odzyskanie niepodległości poprzedzały (lub

następowały tuż po niej) akty przemocy. Dla byłych krajów kolonialnych

konsekwencje dekolonizacji okazały się niezbyt uciążliwe. Choć obawiano się, że

utrata źródeł surowców i rynków zbytu może okazać się fatalna dla metropolii,

Europa funkcjonawała jak jeszcze nigdy dotąd.

Pod koniec lat sześćdziesiątych wnikliwi obserwatorzy zaczęli dostrzegać

pierwsze objawy choroby. Niełatwo je opisać, a jeszcze trudniej analizować ich

przyczyny. W Wielkiej Brytanii źródła bolączek tkwiły po części w kłopotach

gospodarczych: w 1967 roku nastąpiła dewaluacja funta szterlinga, wzrosły

Strona 3

Historia Europy 1945 1992 Walter Iaquerur

podatki, płace i wydatki budżetowe. We Francji zamieszki studenckie w 1968 roku

omal nie przekształciły się w masowe protesty, a władza de Gaullea, z pozoru

niepodważalna, w istocie okazała się bardzo podatna na wstrząsy. We Włoszech z

kolei tym, co podminowało życie społeczne kraju, były strajki i zamachy

terrorystyczne.

Ruch na rzecz jedności Europy jakby się załamał. De Gaulle dał się nawrócić na

ideę europejską, niemniej jego zainteresowanie ograniczało się wyłącznie do

współpracy gospodarczej; był też przeciwny przyjęciu Wielkiej Brytanii do EWG.

Brytyjczycy zrazu trzymali się na uboczu. Z czasem jednak zgłosili akces do

Wspólnoty, lecz wówczas de Gaulle postawił weto; dopiero po jego odejściu ze

sceny politycznej Anglia wraz z Irlandią i Danią przyjęte zostały w poczet jej

członków (1973). Norwegowie odrzucili ten pomysł w plebiscycie narodowym,

niemniej w latach osiemdziesiątych nastawienie opinii publicznej wyraźnie uległo

zmianie.

Gdy Szóstka zamieniła się w Dziewiątkę, wszyscy mieli nadzieję, że EWG złapie

drugi oddech nic takiego jednak się nie stało. Egoizm narodowy wziął górę nad

aspiracjami ponadnarodowymi. Kraje członkowskie toczyły spory o nadwyżki

regionalne i rolne, a także na temat wprowadzenia wspólnego systemu walutowego.

Ponieważ poszczególne państwa nieustannie popadały w

kryzysy budżetowe, idea wspólnej polityki europejskiej w tym zakresie została

tylko marzeniem. Zaczęły przeważać tendencje odśrodkowe na wszystkich poziomach:

w 1966 roku Francja wycofała swe oddziały wojskowe z NATO, Amerykanie musieli

przenieść swe bazy, a Rada NATO przeniosła się z Paryża do Brukseli. Gdy Leo

Tindemans, polityk belgijski, pisał swój raport o sytuacji w Europie w 1976

roku, porównał ją do domu postawionego jedynie w połowie i bez dachu; mimo że

stoi, nie chroni ani przed deszczem, ani przed wichurą i prędzej czy później

musi się zawalić. Raport Tindemansa, choć przyjęty z życzliwością, szybko

poszedł w zapomnienie i nie wywarł wpływu na politykę państw europejskich.

Po latach bezprecedensowej koniunktury gospodarka Europy popadać zaczęła w

stagnację. Pierwszy szok naftowy (1973), a w kilka lat po nim drugi, wywołały

recesję. Bardzo niepokojący okazał się wówczas brak solidarności i wspólnego

działania, okazywane przez państwa europejskie w owych latach przepychanek.

Instynkt nakazywał “grać na siebie", a nie wdawać się w konsultacje czy we

współpracę. O wiele poważniejszym problemem niż gospodarka stał się dziwaczny

przypadek abulii (kompletnej apatii) choroby rozpoznanej przez

dziewiętnastowiecznych psychiatrów i cechującej się utratą lub niedostatkiem

woli bez żadnych wyraźnych powodów. Optymizm z lat pięćdziesiątych i

sześćdziesiątych przekształcił się w pesymizm, dla którego nie sposób było

doszukać się jakichś “przyczyn obiektywnych". W porównaniu z problemami, jakie

przeżywali w tym samym czasie Amerykanie by nie wspomnieć o nieprawdopodobnych

trudnościach, z jakimi borykał się Trzeci Świat europejskie kłopoty były

niemal trywialne. Powstała zadziwiająca rozbieżność pomiędzy potęgą gospodarczą

krajów kontynentu, a ich polityczną i militarną bezsilnością. Wynikało to, być

może, z zawiedzionych nadziei na odprężenie. W 1972 roku ogłoszono nastanie

złotego wieku dla Europy: konflikty z czasów powojennych skończyły się,

osiągnięto punkt zwrotny w polityce międzynarodowej, na świat miał spłynąć

pokój.

Euforia ta trwała rok lub dwa, zanim wreszcie nie okazało się, że pokój jeszcze

bynajmniej nie zapanował i że nie skończyły się ani konflikty światowe, ani

regionalne napięcia. Rodzić się poczęło poczucie, iż demokracje stają się

niesterowne. Toczono dyskusje na temat nowego tragicznego okresu uwstecznienia

społecznego i

politycznego, a także o możliwości rozpadu całego systemu europejskiego.

Giscard dEstaing, ówczesny prezydent Francji, takie oto snuł rozważania:

Świat jest nieszczęśliwy. Jest nieszczęśliwy, ponieważ nie wie, dokąd ma

zmierzać, a ponieważ tak przypuszcza, więc musi wiedzieć, że zmierza do

katastrofy.

Niedługo przed ustąpieniem z urzędu kanclerza Willy Brandt mówił w zaufaniu do

kilku swych współpracowników, że Europa Zachodnia ma przed sobą jeszcze tylko

dwadzieścia lat demokracji później świat oszaleje i pogrąży się bez reszty i

ratunku w otaczającym go morzu dyktatury.

Na szczęście wydarzenia nawet te najbliższe nie potwierdziły pesymizmu

Brandta. W 1973 roku obalono rządy pułkowników w Grecji, w 1975 padła dyktatura

w Portugalii, a w 1976 w Hiszpanii odbyły się pierwsze od czterdziestu lat wolne

Strona 4

wybory.

Ponure przepowiednie Giscarda i Brandta odzwierciedlały nie tylko ich osobiste

nastawienie. Był to okres, w którym powszechnie używało się takich pojęć, jak

“Englanditis", “Holanditis" czy “finlandyzacja", opisujących rozmaite aspekty

trapiącej Europę choroby zarówno z sferze spraw wewnętrznych, jak polityki

międzynarodowej. Przez kilka lat strach był modny zarówno w RFN, jak w innych

państwach europejskich. W artykułach i przemówieniach porównywano sytuację do

tej z roku 1914 świat miał zmierzać ku katastrofie, głównie z powodu

amerykańskiego awanturnictwa, uosabianego przez prezydenta Reagana.

Wyjaśnienia przyczyn kryzysu europejskiego z lat siedemdziesiątych i początków

lat osiemdziesiątych należy doszukiwać się między innymi w słabości systemu

politycznego, niezdolnego przeciwstawić się wzajemnie wykluczającym się żądaniom

różnych grup społecznych czy konfrontacji sił opowiadających się za zwiększeniem

zakresu wolności z siłami nawołującymi do większego ładu i porządku. W okresie

powojennym następował proces upadku autorytetów, po części jako reakcja na

złowrogie dyktatury z lat trzydziestych. Odruchy antyautorytarne były nie tylko

zrozumiałe, lecz i pod wieloma względami pożądane, jako że odpowiadały głęboko

zakorzenionej w człowieku potrzebie wolności. Coraz częściej jednak zakłócały

skuteczne panowanie nad sytuacją w państwie.

Dawna koncepcja, iż przetrwanie wolnego społeczeństwa zależy od przymiotów jego

członków, od zaakceptowania faktu, iż nie ma praw bez obowiązków, zdecydowanie

wyszła z mody. Wyzbycie się odpowiedzialności prowadziło do stanu intelektualnej

anarchii, a ta z kolei jak już zauważył to Comte była głównym czynnikiem,

tkwiącym u podłoża kryzysów politycznych i moralnych.

Na koniec wreszcie rozplenił się antyamerykanizm, wzmocniony decyzją NATO z 1979

roku o rozmieszczeniu w Europie Zachodniej broni jądrowej średniego zasięgu.

Decyzja ta sprowokowała gwałtowne reakcje, i to nie tylko lewicy protestowały

różne kościoły i grupy społeczne. Korzenie tych nastrojów sięgały jednak

głębiej. Czemu w czterdzieści lat po zakończeniu wojny Europa musi być zależna

od amerykańskiego parasola ochronnego? Przecież ma przynajmniej takie same

zasoby tak materialne, jak ludzkie a dochód narodowy brutto (GNP) większy

niż cały blok sowiecki.

Jednakże mimo tej zasobności i dobrobytu gotowość Europy do łożenia na wydatki

obronne była wyraźnie ograniczona; zresztą brakowało w tej sprawie jedności. Z

jednej więc strony upokarzająca zależność od USA (lęk przed “rozwodem", czyli

przed wycofaniem się Amerykanów z Europy), z drugiej zaś przekonanie, iż

Waszyngton mógłby wciągnąć Europę w jakiś konflikt z komunistycznym Wschodem,

który wcale nie musi toczyć się w imię wspólnych interesów. W efekcie, problem

europejski z lat siedemdziesiątych polegał nie tyle na skali problemów, ile na

braku kwalifikacji do stawienia im czoła.

Pod koniec lat siedemdziesiątych Europa była w stanie zamętu, a jej perspektywy

wydawały się dość niejasne. Później jednak nastroje zaczęły tchnąć coraz

większym optymizmem. Czemu? Równie trudno jest znaleźć wytłumaczenie dla euforii

z lat osiemdziesiątych, jak dla apokaliptycznych lęków z lat siedemdziesiątych.

Podobne zmiany klimatu historycznego nie są czymś bezprecedensowym. Doskonałym

tego przykładem była Francja pod koniec XIX stulecia. Wśród klas wykształconych

panowało wówczas przekonanie, że kraj zmierza ku pełnej ruinie. Podawano wiele

przyczyn: alkoholizm, niski przyrost naturalny, wzbierającą falę ateizmu i

pacyfizmu, pornografię, ogólną dekadencję i tysiące innych. Jednakże około 1905

roku pesymizm szybko wyszedł z mody, a zastąpiły go patriotyzm, sporty i

heroiczna postawa życiowa. Tak zwane czynniki obiektywne pozostały bez zmian

Francuzi

pili jak zawsze, nie chodzili częściej do kościoła i nie rodzili się w jakichś

większych ilościach.

Podobnie nie wyjaśnione są przyczyny ostatniej zmiany nastrojów jedyne, co

przychodzi na myśl, to poprawa ogólnej sytuacji gospodarczej większości państw w

latach 19801985. Tempo wzrostu rzędu 23% czy nawet 4% nie wystarcza do

wytłumaczenia przejścia od skrajnego pesymizmu do radosnego optymizmu. Co

więcej, ów nawrót koniunktury nie wpłynął na takie bolączki społeczne, jak

bezrobocie czy ogromna liczba imigrantów. Rzecz być może w tym, że doszło do

głosu nowe pokolenie ze swoimi własnymi ideami i ideałami? Nie wydaje się

jednak, żeby pokolenie młodych Europejczyków z lat osiemdziesiątych jakoś

wyraźnie różniło się od swych rówieśników sprzed dwudziestu lat; w latach

sześćdziesiątych istniała tendencja do radykalizacji politycznej, teraz

Strona 5

Historia Europy 1945 1992 Walter Iaquerur

Historia Europy - 1945 - 1992 - Walter Laqueur.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: