Apokryfy chrześcijańskie i ich znaczenie.pdf

Angelo di Berardino

Apokryfy chrześcijańskie i ich znaczenie

Jest to rozdział ósmy pierwszej części książki: Historia Teologii. Epoka patrystyczna (t. I) red.

Basil Sthuder :

Źródło: http://biblia.wiara.pl/?grupa=6&art=1153243718&dzi=1115373387&katg =

1. Środowisko literatury apokryficznej 1

„Jezus powiedział: Wielokrotnie pragnęliście usłyszeć te słowa, które wam mówię, i nie

macie nikogo, od którego byście je usłyszeli. Nadejdą dni, kiedy szukać Mnie będziecie, a nie

znajdziecie Mnie". Logion ten z Ewangelii według Tomasza (nr 38) wyraża tęsknotę wielu

chrześcijan z pierwszych wieków za nauczaniem Pana. Pragnienie to mogło oczywiście nakłonić

autora pisma do przypisywania Jezusowi innych wypowiedzi, które były już w obiegu w jego

wspólnocie albo też sam je wymyślił, aby uaktualnić orędzie Jezusa, wcale go nie fałszując.

Formuła „Jezus powiedział”, często występująca w Ewangelii według Tomasza 2 , wprowadza nas w

świat literatury apokryficznej, tak bardzo się różniącej od tej, która może pochodzić od określenia

„apokryficzny”, oznaczającego naukę tajemną lub fałszywą.

Chrześcijanie interesowali się czasem swego życia oraz nawracaniem się innych osób,

jak też przyjmowaniem przez nie orędzia Jezusa, przyłączeniem się do ich wspólnoty, dlatego

nawiązywanie przez nich do przeszłości ma związek z przeżywaną teraźniejszością. Także

najstarsze pisma nie zamierzają podawać całego nauczania Jezusa, a tylko niektóre elementy Jego

przepowiadania. W ten sposób szerzy się zwyczaj aktualizowania przeszłości, także na podstawie

własnego doświadczenia religijnego i swojego środowiska, w których kontekście na nowo wyjaśnia

się i przeżywa orędzie Jezusa.

Przeświadczenie o ciągłej obecności Jezusa we wspólnocie lub w wierzących; o Jego

objawieniach i cudach, które towarzyszyły działalności misjonarzy jako jej potwierdzenie,

przeżywano i wyjaśniano jako źródło dokonującego się obecnie objawienia.

Te podstawowe spostrzeżenia pozwalają nam zrozumieć nadzwyczajną umiejętność

organizacyjną i twórczość literacką chrześcijan z pierwszych wieków, w nieprawdopodobnej

wprost różnorodności ugrupowań i tendencji. W stanie tak dynamicznego rozwoju

chrześcijańskiego powstają liczne teksty, które mają na celu potwierdzenie słuszności własnych

1 Wydanie polskie apokryfów: 1. Apokryfy Starego Testamentu: Vocatio, Warszawa 2000; 2. Apokryfy Nowego

Testamentu: a) Ewangelie apokryficzne: I - Tom l, z. 1 i 2 - TNKUL, Lublin 1986, II - Tom 1 Fragmenty Narodzenia i

Dzieciństwa Maryi i Jezusa, WAM, Kraków 2003 b) Listy i Apokalipsy chrześcijańskie, WAM, Kraków 2001.

2 Zob. P. Yallin, Laformation de la Bibie chretienne, w: Le canon des Ecritures, red. C. Theobald, Cerf, Paris 1990,

189-236, zwłaszcza str. 215.

opinii przez umieszczanie ich często pod imieniem i gwarancją jakiejś znanej postaci biblijnej 3 .

Niekiedy pewne teksty, na przykład utwory hymniczne, które powstały w środowisku liturgicznym

wspólnoty jako „oddźwięk" przepowiadania 4 , zostały włączone do Nowego Testamentu, w

szczególności wyznania wiary; inne natomiast teksty nie miały takiego szczęścia i jest rzeczą

możliwą, że niektóre z nich zostały włączone do apokryfów. Ponadto również profetyzm, jeszcze

bardzo żywy w II wieku, mógł przyczynić się do tworzenia wypowiedzi Jezusa 5 . Wypowiedzi

proroków lub Apostołów przekazywano następnym pokoleniom i cieszyły się autorytetem we

wspólnotach.

Nie mniejsza była gorliwość misyjna, która wyrażała się w głoszeniu Ewangelii także

poza granicami Cesarstwa Rzymskiego. Religijna żarliwość, zapał, całkowite poświecenie się

misjom, zachwyt, osobiste doświadczenie i uczuciowe uniesienie albo chęć uwierzytelniania i

uzasadniania pewnych spekulacji i refleksji stają się przyczyną powstania bogatej twórczości

literackiej, która w dużej części przepadła, niemniej ta, która przetrwała, jest bardzo obszerna.

Ponadto nie zawsze należy mówić o heretyckim pochodzeniu licznych pism apokryficznych,

ponieważ w tamtych czasach granice między herezją a ortodoksją nie były wyraźnie określone, a

wręcz można je określić jako bardzo płynne. Nie istniała jednomyślność teologiczna i

dyscyplinarna w całym orbis christianus antiąuus. Cechy te wyraźniej można dostrzec w Dziejach

apokryficznych niż w innych pismach apokryficznych.

Nie jest rzeczą łatwą dla dzisiejszego człowieka zorientować się w tej literaturze 6 , której

najbardziej twórczym okresem był drugi i trzeci wiek. Przeżywanie czasu obecnego i osobiste

doświadczenie były przyczyną powstania tych pism. Ze względu na potrzeby teraźniejszości

dokonuje się także aktualizacji Pism kanonicznych. Jedną z zasadniczych cech starożytnego

doświadczenia chrześcijańskiego jest ciągła aktualizacja apostolskiego świadectwa w

przepowiadaniu, pod przewodnictwem i działaniem Ducha Świętego.

Obszar geograficzny, na którym powstaje literatura apokryficzna, jest bardzo rozległy,

ale na ogół rozwija się ona początkowo w języku greckim, syryjskim i koptyjskim, z przekładami

na różne starożytne języki. Nie ogranicza się do pierwszych trzech wieków, ale powstaje także

3 Tertulian również nie waha się korzystać swobodnie z Pisma świętego, by uzasadnić pewne swoje poglądy w

odniesieniu do małżeństwa: zob. C. Rambaux, La composition et l'exegese dans les deux lettres Ad ujcorem, le De

exhortatione castitatis et le De monogania ou la construction de la pensee dans les traites de Tertullien sur le

marriage: Rev. Et. Aug. 22 (1976) 3 - 28 i 201 - 217 oraz 23 (1977) 18 - 55.

4 Nie chcę powiedzieć, że to wspólnota układała tego rodzaju hymny, ale któryś z członków tej wspólnoty, stając się

wyrazicielem poglądów, odczuć i doświadczenia tych wspólnot, które potem te hymny przyjęły.

5 Dyskutuje się na temat wypowiedzianych przez chrześcijańskiego proroka słów, które są przypisywane Jezusowi:

zob. D. Hill, On the Evidence for creative role of Christian prophets: NTS 20 (1974) 262-274; R. Bauckham, Synoptic

Parousia Parallels and the Apocalypse: NTS 23 (1977) 162-176. Zob. J. L. Ash, The decline of Ecstatic Prophecy in

the Early Church: ThS 37 (1976) 227-252, także Yallin: DSp 12, 1234 nn.

6 Dzieło, które opracował M. Geerard, Clavis apocryphorum, Brepools, Turnhout 1992, będzie wielką pomocą przy

zaprowadzaniu pewnego porządku, ponieważ często nawet tytuły są mylące: zob. S. Yoicu, Notes sur l'histoire du lexte

de l'Histoire de 1'enfance de Jesus: „Apocrypha, Le champ des apocryphes" 2 (1991) 119-132.

później, gdyż powodów, które były u początku powstawania tej literatury, nie brak i później, a

nawet ich wpływ się zwiększa, chociaż literatura anonimowa i popularna często zaczyna nabierać

innych znaczeń i zainteresowań. Literatura ta często odzwierciedla, poza przypadkami wyżej

wymienionymi, także sytuacje miejscowe i osobiste, szczególne doświadczenia emocjonalne i

religijne w zadziwiającej wprost różnorodności.

Z tego względu na literaturę apokryficzną nie należy patrzeć jako na zbiór jednolity,

który ma tylko wspólną nazwę. Zresztą to samo dzieło, które dzisiaj się nam przedstawia, może być

niejednolite zarówno w swoim układzie, jak i w swojej nauce, należy zatem oceniać je w

poszczególnych tekstach wchodzących w skład tego dzieła w zależności od jego przeobrażeń na

skutek posługiwania się nim i przekładów 7 . Ponadto na tego rodzaju literaturę nie należy patrzeć ze

zbytnią podejrzliwością, zwłaszcza na literaturę z pierwszych wieków, jak gdyby powstała pod

wpływem określonego i wyraźnego zamiaru. Złożony charakter poszczególnych pism nie pozwala

przedstawić ich zwartego corpus doktrynalnego. Tego rodzaju charakter jest także owocem różnych

tradycji, wywodzących się z odmiennych środowisk i kręgów, które włączono do tekstów. Niektóre

dzieła są wyraźnie heretyckie, inne natomiast całkowicie ortodoksyjne. Jednak, by należycie je

ocenić, musimy przenieść się do czasu ich powstania, by uniknąć ich oceniania na podstawie

późniejszych kryteriów teologicznych. W każdym razie wszystkie te dzieła należą do literatury

chrześcijańskiej z pierwszych wieków i pod takim kątem należy je zgłębiać; trzeba jednak bardzo

uważać, ponieważ niekiedy ten sam tytuł może oznaczać różne dzieła.

Ponadto posługiwanie się tym samym nowotestamentowym rodzajem literackim na

oznaczenie tych pism, które dzielimy na ewangelie, dzieje, listy, apokalipsy, może prowadzić do

fałszywego poglądu, że są one zależne od pism kanonicznych. W pewnych przypadkach może

nawet istnieć zależność pojęciowa, ale najstarsze teksty mają często za sobą, przynajmniej

częściowo, własną i niezależną tradycję. Jednak, ogólnie rzecz biorąc, trzeba się wystrzegać

porównywania literatury apokryficznej z zespołem pism kanonicznych, podobnie jak nie do

przyjęcia jest pogląd, że również ten sam rodzaj literacki, jak Dzieje apokryficzne, ma jednolitość

wewnętrzną jako cechę całego corpus. Poszczególny tekst należy zatem omawiać i zgłębiać

oddzielnie. Natomiast, moim zdaniem, należy uważać za odmienną w znacznym stopniu późniejszą

literaturę, która powstała w dokładnie określonych ugrupowaniach, w celu uwiarygodnienia ich

nauki. Jest to bardzo tendencyjna literatura, znacznie mniej spontaniczna od literatury z pierwszych

trzech wieków.

7 Na przykład Dzieje Tomasza według Drijversa są jedynym dziełem, które odzwierciedla teologię i enkratyzm

Tacjana; Y. Tissot, mimo, że przyjmuje wpływ Tacjana, podkreśla ich złożony charakter i dlatego należy je analizować

oddzielnie w poszczególnych częściach. Hań J. W. Drijyers, East of Antioch, w: East of Antioch, London 1984, str. 1-

27; Y. Tissot, Les Actes de Thomas, exemple de recueil composite, w: Les Actes apocryphes, 223 — 232; tenże,

L'encratisme dans les Actes de Thomas, w. ANRW II, 25, 6, 4415-4430. Według Rordorfa także Dzieje Pawła mają

niejednolity charakter: W. Rordorf, Tradition and composition in the Acts of Thecla. The state of the guestion: „Semeia"

38 (1986) 43-52.

2. Co się zalicza do literatury apokryficznej?

Tylko dwa starożytne teksty zawierają określenie apokryf/apokryficzny: Apokryphon

Jana i List apokryficzny Jakuba. Natomiast pod tą nazwą mieści się obszerna twórczość literacka,

która jest obfitsza niż literatura uznana za kanoniczną. Niewątpliwie określenie „apokryficzny"

nasuwa na myśl literaturę przeciwstawną literaturze kanonicznej i dlatego odrzuconą przez Kościół

jako fałszywą, heretycką, nieprawdziwą i niegodną zaufania.

Wspólnoty chrześcijańskie z pierwszych wieków uważały niektóre pisma za

uprzywilejowane narzędzia, służące do przekazywania objawienia chrześcijańskiego i dlatego

„kanonizowały" je. W ten sposób powstaje i zostaje dokładnie uściślony wykaz pism, wśród

których jest wiele pseudoepigrafów lub anonimów, który to wykaz tworzy kanon Nowego

Testamentu i jest ważnym, obowiązującym punktem odniesienia nauki chrześcijańskiej. Kanon

oznacza wybór ważnych świadectw, a więc wybór indywidualny, który stanowi odgraniczenie od

ksiąg odmiennej wartości 8 . Pisma te, które powstały w konkretnym środowisku, w określonych

przypadkach, by odpowiedzieć na szczegółowe zapotrzebowania ściśle określonej wspólnoty,

włączone do kanonu, nabierają powszechnego znaczenia, znaczenia, którego nie było podczas

pierwotnej redakcji. Raz wybrane i uznane za „kanoniczne" stają się uprzywilejowanymi organami

w przekazywaniu objawienia Bożego, ponieważ ocenia się je jako dokumentację pozwalającą

dotrzeć do prawdziwych wydarzeń, związanych z historią i nauczaniem Jezusa 9 . Wszystkie inne

podobne teksty, których nie włączono do kanonu, chociaż niekiedy omawiają te same tematy,

uznano za apokryfy, mimo że cieszyły się wielkim rozgłosem i poczytnością. Z historycznego

punktu widzenia utworzenie kanonu biblijnego jest, począwszy od drugiego wieku, odpowiedzią

Kościoła „katolickiego" skierowaną przeciwko różnym ugrupowaniom chrześcijańskim, które

zagrażały jedności orędzia ewangelicznego przez tworzenie licznych nurtów różnych doktryn,

bardzo często sprzecznych i przeciwstawnych. Kryterium wyboru doktrynalnego jest tradycja

nauczania apostolskiego o wydarzeniach z życia Jezusa i samych Apostołów; właśnie na podstawie

tej tradycji Ireneusz przyjmuje cztery Ewangelie i tylko te czter y 10 .

Określenie greckie „apokryf / apokryficzny" oznaczało coś ukrytego, tajemnego i

odnosiło się do ksiąg lub doktryn, które uważano za tajemne ze względu na ich treść i znaczenie,

które można było powierzać tylko osobom wtajemniczonym 11 . Znaczenia tego określenia należy

doszukiwać się w środowisku gnostyckim, ponieważ to właśnie gnostycy twierdzą, że mają „księgi

apokryficzne" 12 . Wraz z upływem czasu na skutek wahań i nadawania różnych znaczeń w

zależności od autorów, określeniem tym zaczęto oznaczać w IV wieku pisma „szkodliwe i wrogie

8 Tymczasem biblioteka powstaje z pragnienia zgromadzenia wszystkiego i stara się zachować wszystko, co ma swoją

wartość, przy klasyfikacji uwzględnia się tę samą ocenę.

9 Zob. P. Yallin, La formation de la Bibie chretienne, w: Le canon des Ecritures, red. C. Theobald, Cerf, Paris 1990,

189-236.

10 Zob. Th. Ziegler, Un regard neuf sur la formation du canon: RevHistPhilRel 71(1991) 45-59, artykuł, który docenia

opracowania, jakich dokonał A. Benott w odniesieniu do tego zagadnienia.

11 M. Erbetta, Gli Apocrifi del Nuovo Testamento, I, l, Casale Monferrato 1975, str. 8.

12 Klemens Aleksandryjski, Kobierce I, 15, 69, 6 (SChr 30, 100).

prawdzie" (Konst. Apost. VI, 16), które w ten sposób nabrały ujemnego znaczenia. Już Tertulian

używa tego określenia jako synonimu fałszu (De pud. l, 13, 1). Z tego względu, jak zaznaczają

Konstytucje Apostolskie: ,,Nie należy mieć zaufania do imienia apostołów, ale zwracać uwagę na

naturę rzeczy i ścisłą poprawność myśli. Wiemy, że zwolennicy Szymona i Kleobiusza napisali

księgi pełne trucizny pod imieniem Chrystusa i Jego Apostołów. Tego rodzaju księgi zostały

opublikowane także ostatnio, podając w wątpliwość dzieło stworzenia, małżeństwo, opatrzność,

potrzebę rodzenia dzieci" (6, 16, 1-3).

Święty Augustyn pisze: apokryfów „nie dlatego nie należy przyjmować, że pochodzą

od jakiegoś tajemniczego autorytetu, ale dlatego, że nie potwierdza ich żadne świadectwo i że

pochodzą, nie wiem z jakiego tajemnego źródła, nie wiem od jakich zarozumiałych umysłów"

(Przeciw Faustusowi 11, 2: CSEL 25, 2, 314 n. 13 ) .

Na podstawie takiego przeświadczenia papież Innocenty I, mówiąc o szeregu Dziejów

Apostolskich zaznacza, że „nie tylko należy je odrzucać, ale także potępiać" (List 6, 13: PL 20,

502). Jednak to odrzucanie i potępianie przez licznych ortodoksyjnych chrześcijan, w tym też

papieży, nie przyczynia się do natychmiastowego zaniku niebezpiecznych apokryfów, które często

powszechnie i chętnie czytano.

Manichejczycy, o czym dowiadujemy się z Przeciw Faustusowi Augustyna, często

posługiwali się pismami apokryficznymi 14 . Owo posługiwanie się niektórymi z nich w późniejszym

okresie przez manichejczyków, pryscylianów lub inne ugrupowania heretyckie, często przyczyniało

się do ich stanowczego odrzucania przez Kościół katolicki a co za tym idzie do ich stopniowego

zanikania 15 . W każdym razie obecnie żadne wyznanie chrześcijańskie nie włącza apokryfów do

kanonu biblijnego, z wyjątkiem niektórych ksiąg ze Starego Testamentu, występujących w

Septuagincie 16 .

Apokryfy zawierają nie tylko pisma anonimowe, ale także pseudoepigrafy, to znaczy

pisma, które rozpowszechniał autor pod innym imieniem, cieszącym się większym autorytetem, na

przykład pod imieniem jakiegoś Apostoła 17 . Tak więc określenie apokryf służy oznaczeniu tekstu

fałszywego, a wreszcie oznaczeniu pisma nie zawartego w kanonie biblijnym.

13 Wydanie polskie: św. Augustyn, Przeciw Faustusowi, księgi I-XXI, PSP 55, Warszawa 1991 oraz św. Augustyn,

P rzeciw Faustusowi, księgi XXII-XXXIII, [oraz Przeciw Sekundynowi ], PSP 56, Warszawa 1991, przyp. red.

14 Decrelum Gelasianum, uznając za apokryfy pisma różnych autorów, jak Tertulian, Klemens Aleksandryjski,

Ezebiusz z Cezarei, Laktancjusz itd., idzie zbyt daleko w ocenie.

15 Godnym uwagi może być przykład Dziejów Andrzeja, które sięgają drugiego wieku i są bardzo rozlegle: zob. J.-M.

Prieur (wyd.), Acta Andreae, Turnhout 1989. Co do pryscylianów: zob. H. Chadwick, Priscilian of Avila, Oxford 1976,

str. 76 nn.

16 Niektóre teksty jednak przez pewien okres i w pewnych wspólnotach przyjmowano, jak Dzieje Pawła, Apokalipsa

Jana, Hermas, Bamaba itd.

17 Odmienny przypadek zachodzi, gdy pewne dzieło napisane przez jakiegoś autora przypisuje się innemu autorowi

albo gdy mamy do czynienia ze sfałszowaniem dzieła: Hieronim skarży się, że jakiś fałszywy list krążył pod jego

imieniem (Apologia 3, 25); 2 Tes 2, 2 nawiązuje do listów, które były w obiegu pod imieniem Pawła.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: