Prof. dr WACŁAW OSUCHOWSKI
PRAWO ANTYCZNE
w zarysie
wstęp
Prawem antycznym określamy prawo, które obowiązywało u ludów świata cywilizowanego w starożytności. Ogniskami zaś cywilizacji na trzy, względnie dwa tysiące lat przed naszą erą były kraje położone nad Nilem i Eufratem, mianowicie z jednej strony Egipt, z drugiej zaś kraje Azji Zachodniej, a to Iran, Mezopotamia, Mała Azja i Syria. Stąd kultura prawna promieniowała na ludy osiedlone wokół basenu Morza Śródziemnego, znajdując swój szczytowy rozwój w największym organizmie politycznym starożytności, w państwie rzymskim.
Poznanie prawa antycznego zawdzięczamy głównie pracom archeologicznym, podjętym na szeroką skalę z końcem wieku XIX-go. Odkrycia dokonane na Krecie i w Egipcie, wykopaliska Niniwy, Babilonu i Arabii stanowiły właściwe źródło późniejszych badań, które pozwalają odtworzyć obraz rozwoju ustrojów państwowych i prawa w odległej starożytności.
Rozwój powyższy następował w trzech kolejno centrach cywilizacyjnych, a to u ludów Starożytnego Wschodu, w Grecji i w Rzymie. Ponieważ czynnikiem, który zaważył na rozwoju stosunków prawnych i ekonomicznych tego okresu było niewolnictwo, określa się go mianem ustroju formacji niewolniczej.
Cechą charakterystyczną tego ustroju jest ta okoliczność, iż zarówno środki produkcji jak też siły je wytwarzające są własnością niewielkiej stosunkowo liczby osób, które rządzą wielkimi masami zależnej od siebie reszty społeczeństwa. Ową siłą wytwórczą są rzesze niewolników i najuboższej ludności, wieśniaków i rzemieślników, niewiele różniących się od niewolników, pracujących w rozległych majątkach monarchów i możnowładców. Ustrój ten, w którym niewolnik jest przedmiotem, a nie podmiotem prawa doprowadza niejednokrotnie na tym tle do walk i rozruchów wewnątrz społeczeństwa, tłumionych zwyczajnie przez nieliczną pełnoprawną warstwę bogaczy, w rękach której skupiały się wszystkie przejawy ówczesnego gospodarstwa, a to pasterstwo, rolnictwo i rzemiosło. Dysponując siłą ogromnej masy niewolników narzucała ta warstwa swoją wolę nie tylko w zakresie stosunków ekonomicznych ale i politycznych całemu społeczeństwu.
Ustrój formacji niewolniczej świata antycznego przejawiał się w trzech następujących formach: 1. monarchii, 2. arystokracji, 3. demokracji. Pierwsza forma ustroju wspomnianego, monarchia, pojawia się u ludów Starożytnego Wschodu tudzież w okresie królestwa i późnego cesarstwa w Rzymie, gdzie pełnię władzy despotycznej posiada monarcha, będący równocześnie panem życia i śmierci swoich poddanych. Arystokracja to forma ustroju w greckiej Sparcie i w Rzymie w okresie republikańskim. Nieliczna stosunkowo część społeczeństwa, reprezentowana przez bogate sfery szlacheckie, rządzi pozostałą większością społeczeństwa, dzięki skupieniu w swych rękach wielkich posiadłości ziemskich (latyfundiów), i darmowej siły roboczej rzeszy niewolników (w Sparcie – helotów). Wreszcie ostatnia forma ustroju, demokracja, to ustrój panujący w greckich Atenach. Zamożne sfery narzucały swoją wolę uboższym warstwom społeczeństwa, dopuszczonym wprawdzie do udziału w rządach przez zgromadzenie narodowe, ale faktycznie zależnych od bogatych eupatrydów. Gdy zaś Ateny stały się potęgą morską nie zawahały się uzależnić pozostałych państewek greckich, prawnie równych, faktycznie zaś zawisłych od Aten całkowicie. Stosownie do powyższych form ustrojowych przedstawimy kolejno historię ustrojów państwowych i prawa ludów Starożytnego Wschodu, następnie zaś w Grecji i w Rzymie.
CZĘŚĆ I.
Dzieje ustrojów państwowych i prawa Starożytnego Wschodu
rozdział I.
EGIPCJANIE
Wiadomości ogólne.
Egipt był najstarszym ośrodkiem cywilizacyjnym nad Morzem Śródziemnym. Wiadomości o dziejach tego kraju opierały się do czasu odczytania pisma hieroglificznego na przekazach źródłowych pisarzy greckich, a to Hekacjusza z Miletu, Herodota z Halikarnasu, Hekacjusza z Abdery i Diodora. Najobszerniejsze jednak wiadomości podawał kapłan egipski Manethon, autor „Historii Egiptu”, opublikowanej około 270 r. przed Chrystusem. Pisarze greccy przyjmowali, że Egipt był kolebką pisma obrazkowego dwojakiego rodzaju, hieratycznego /świętego/ i demotycznego /popularnego/. Dopiero odkrycie tzw. „kamienia Rossety” w okresie wypraw napoleońskich, zawierającego napis trójjęzyczny, pozwoliło ustalić Champolionowi, iż hieroglify są pismem dźwiękowym. Dzięki temu odkryciu tudzież pracom wykopaliskowym, przeprowadzanym głównie w Górnym Egipcie, poznała nauka wysoką kulturę tego kraju.
Istnienie kodeksu prawnego w Egipcie potwierdzają tak źródła wykopaliskowe /inskrypcja biograficzna jednego z wezyrów 18-ej dynastii/ jak też wzmianki autorów greckich. Żaden jednak fragment tego kodeksu ani w ogóle ustaw egipskich nie jest nam bliżej znany. Jedynie przepisy moralne, zawarte w tzw. „Księdze Umarłych” /w roz. 125/ odzwierciedlają wysoki poziom etyczny ludności Egiptu, którego dzieje rozpadają się na trzy okresy: historię starożytnego, średniowiecznego i nowożytnego Egiptu.
Wedle Manethona pierwszym faraonem, czyli królem dynastycznym miał być Menes około r. 3200 przed Chr., który był założycielem państwa starożytnego Egiptu. Czas obliczano w Egipcie wedle panujących dynastii, których łącznie miało być 31. Właściwy rozwój państwa następuje dopiero za czasów 12-ej dynastii, w okresie państwa średniowiecznego. Podnosi się wówczas dobrobyt w kraju dzięki podbojowi sąsiedniej Etiopii, założeniu jeziora sztucznego /przez Amenemheta II, zwanego jeziorem Meris przez Greków/ i uregulowaniu wylewów Nilu. Rozkwit Egiptu po tej dynastii znika na skutek najazdu pasterskiego plemienia Hyksosów, które na kilka wieków ujarzmiło Dolny Egipt. Dopiero władcy Górnego Egiptu wyzwalają go od Hyksosów i dają początek nowożytnemu państwu egipskiemu. Ekspansja terytorialna kraju następuje wówczas za 18 – 20-ej dynastii, najsłynniejszy zaś z Faraonów Ramzes II doprowadza do właściwej konsolidacji państwo. Gdy zaś kapłanie z Teb uzurpują sobie tron faraonów przy pomocy żołnierzy najemnych, wówczas powstaje zamęt w państwie i choć przez pewien okres Egipt zostaje ponownie zjednoczony /Psametik-Necho w VII w. przed Chr./, to jednak wkrótce potem ulega podbojowi Aleksandra Wielkiego a następnie Rzymu w I wieku przed Chrystusem.
I. Ustrój społeczny:
Zarodkiem socjalnym starożytnego Egiptu były klany /zrzeszenia z bóstwem opiekuńczym totemem lub fetyszem na czele/, które przekształciły się z biegiem czasu przez połączenie w tzw. nomy, czyli powiaty; nomy stały się niezależnymi księstwami pod przewodnictwem monarchy. Zespolenie nomów Górnego i Dolnego Egiptu przez Menesa stworzyło około roku 3200 przed Chrystusem królestwo ze stolicą w Menofer, zwaną później Memfis. Na podstawie zabytków wykopaliskowych /głównie grobowców/ dadzą się ustalić następujące wiadomości o społecznym ustroju starożytnego Egiptu:
Król – faraon – jest właścicielem całego kraju.
Możnowładcy, rekrutujący się częściowo z wysokich dostojników dworskich i dawnych nomarchów władają ziemią pomiędzy nich rozdzieloną, pozostając w stosunku lennym do faraona. Obok możnowładców kapłani tworzą stan uprzywilejowany, będąc klasą całkowicie oddzielną i zamkniętą w sobie, gdyż funkcje kapłańskie stają się dziedziczne. W ten sposób powstaje kasta szlachty feudalnej, która oddziela się od masy wieśniaków i rzemieślników. W okresie średniowiecznego państwa egipskiego tworzy się pomiędzy tymi kastami stan średni, mieszczaństwo, złożone z samych zamożnych kupców i urzędników, który zanika w okresie państwa nowożytnego. Najcięższą dolę znoszą wieśniacy, których jedynym zainteresowaniem są wylewy Nilu, będące warunkiem obfitych plonów; egzekwowanie zbiorów na rzecz skarbu w sposób bezwzględny przez policją królewską z pisarzem na czele staje się udręką chłopa przynależnego do ziemi. Za czasów państwa nowożytnego rząd tebański wydziela chłopom odpowiednie działki, za których uprawę każdy z nich jest odpowiedzialny za pośrednictwem przodowników i wójta. Opłacanie podatku w naturze sięga 5-tej części zebranych plonów. Nienawiść ubogiego ludu do despotyzmu faraona powiększa jeszcze złe obchodzenie się przez najemnych żołdaków i nadużycia ze strony urzędników. Począwszy od 26 dynastii spotyka się w papirusach demotyckich wzmianki o sprzedażach niewolników, których wielkie rzesze umożliwiały przedsiębranie doniosłych robót publicznych. Wzięcie do niewoli wojennej było głównym źródłem niewoli. Jeńcy wojenni stawali się niewolnikami państwa i stanowili jego własność. Mogli oni być również oddani do wykonywania usług na rzecz osób prywatnych.
II. Ustrój polityczny:
1. Faraon stoi na czele państwa. Władza jego jest absolutna, uważana za władzę boską, jest otaczana czcią wszystkich poddanych. W zasadzie władza ta nie podlega żadnym ograniczeniom; faraon ulega jednak często wpływom kapłanów, dostojników dworskich i rodziny. Już jako następca tronu zarządza on dobrami królewskimi i kieruje wyprawami. Jako monarcha sprawuje w kraju w czasie pokoju najwyższą władzę administracyjną i sądową, w czasie wojny zaś dowodzi wojskiem w charakterze naczelnego wodza. Cała władza państwowa jest scentralizowana w stolicy u boku faraona, który wykonuje ją przy pomocy plejady wysokich dostojników, rekrutujących się przeważnie z członków rodziny królewskiej, tudzież potomków dawnych władców i faworytów. Wprawdzie w zasadzie wszyscy poddani mogli zwracać się do faraona z prośbą w razie potrzeby, lecz w obliczu monarchy obowiązywała ścisła etykieta, która krępowała swobodę otoczenia. Urzędnicy stale informowali faraona o wszystkim, on zaś obok zajmowania się ceremoniałem religijnym wydawał rozporządzenia i bezapelacyjne wyroki.
2.Wezyr jest w państwie najwyższą osobistością po faraonie. W zakresie administracji państwowej stoi na czele wielkorządców prowincji egipskich /tzw. „kolegium dziesięciu wielkich Południa”/, a władza jego wzrosła szczególniej za czasów średniowiecznego państwa egipskiego i zagrażała nawet potędze faraona. Okoliczność ta stała się przyczyną utworzenia w tym czasie przez faraonów stałej armii rekrutowanej spośród obywateli stanu średniego. Za czasów państwa nowożytnego istnieje dwóch wezyrów, dla Egiptu Dolnego /w Memfis/ i Górnego /w Tebach/. Ten ostatni posiadał większe znaczenie obok wicekróla Nubii. Wezyr odbierał szczegółowe raporty od podległych sobie różnorodnych urzędników, przeprowadzał inspekcje i zastępował faraona w dowództwie wojskowym. Ponadto przewodniczył trybunałowi sądowemu, będącemu najwyższą po faraonie instancją sądową /tzw. sześciu izbom sądowym/, a gdy wykonywał funkcje arcykapłana roztaczał pieczę nad świątyniami i ich majątkiem w całym państwie.
3. Naczelny skarbnik zarządzał skarbem państwa przy pomocy jednego lub dwóch podległych mu skarbników. On też pobierał wyznaczane w naturze podatki, następnie dochody z kopalń i wypraw łupieskich, często także sprawował dowództwo wojskowe na lądzie i na morzu. Szczególnie za czasów nowożytnego państwa posługiwał się skarbnik wojskiem dla ochrony majątku państwowego i pisarzami, którzy skrzętnie notowali pobieranie podatki.
4. Regenci królewscy występujący w miejsce dawnych nomarchów są zależni od najbliższych faraonowi urzędów, a to wezyra i naczelnego skarbnika. Otrzymywali od nich rozkazy i składali raporty z wykonywanych obowiązków. W okresie średniowiecznego państwa posiadali dużą niezależność, nie ulegając kontroli urzędów faraona. Jako kolegium 10-ciu wielkich Południa brali udział w radach nad najważniejszymi sprawami administracyjnymi i sądowymi. Wchodzili również w skład „Wielkiej Rady”, zbierającej się w Heliopolis i Memfis, opanowanej później całkowicie przez kapłanów. Radzie tej podlegały „rady miejskie” złożone z urzędników lokalnych.
5. Wojsko w razie zachodzącej potrzeby obrony kraju lub wyprawy na zewnątrz rekrutowało się z mieszkańców prowincji lub najemnych żołdaków cudzoziemskich. Jako armia stała uzyskuje znaczenie w okresie państwa nowożytnego /za czasów Ramzesa II/, kiedy to żołnierze korzystają z wielkich przywilejów /z dziedzicznej własności, ulg podatkowych/. Flota handlowa przekształciła się z biegiem czasu w wojenną, na lądzie zaś ważną rolę odegrały oddziały wyposażone na wzór obcy w wozy wojenne. Na czele wojska stał zwykle w czasie wojny o pokoju faraon, zastępował go wezyr lub naczelny skarbnik.
III. Prawo karne i sądowe:
Dzięki papirusom hieratycznym XX-ej dynastii znamy fragmenty karnego prawa procesowego.
Postępowanie sądowe poprzedzone śledztwem w wypadku włamania się do grobów faraona ilustrują niektóre papirusy /Amherst i Abbott/. W szczególności podają one opis oględzin dokonywanych przez urzędników królewskich, aresztowanie przestępców, bastonadę celem wymuszenia zeznań i wreszcie wydanie wyroku. Specjalny trybunał, złożony z 12-tu sędziów orzekał w sprawie spisku przeciw Ramzesowi III. Proces cywilny ilustruje słynna inskrypcja z Mes, przedstawiająca historię rewindykacji gruntu, będącego przedmiotem sporów w okresie kilkuwiekowym za czasów XVIII-ej i XIX-ej dynastii. W tym okresie działały dwie instancje sądowe, jedna w Tebach dla Górnego Egiptu, druga w Heliopolis dla Dolnego Egiptu. Prawdopodobnie istniały też w ważniejszych ośrodkach sądy lokalne lub prowincjonalne.
Prawo prywatne:
I. Prawo rodzinne i spadkowe:
Początkowo stanowisko mężczyzny i kobiety w zakresie prawa prywatnego było równorzędne. Nie istnieje władza męża nad żoną i kobieta posiada zdolność dysponowania swoim majątkiem. Jednakże z biegiem czasu zmienia się ten stan prawny /za IV-ej dynastii/. Ponieważ wówczas rodzina skupia się wokół majątku niepozbywalnego, zarządzanego przez ojca, a po jego śmierci przez syna pierworodnego, będącego głową kultu zmarłych, utworzenie wspólnoty rodzinnej powoduje popadnięcie kobiety pod władzę męża, a w razie jego zgonu pod opiekę syna pierworodnego lub osoby wyznaczonej w testamencie. Spadek dzielono pomiędzy dzieci, tak synów jak i córki. Inskrypcje na grobach z okresu starożytnego państwa egipskiego zawierają oświadczenia przekazującego kapłanom majątek osoby zmarłej, celem utrzymywania przez nich kultu zmarłego i składania odpowiednich ofiar. Podobne obowiązki obarczają dziedziców i zapisobiorców zmarłego.
II. Prawo majątkowe:
Prawo własności na nieruchomościach znajduje należytą ochronę prawną przez stałe utrzymywanie ksiąg gruntowych /katastralnych/, w których przedsiębrano rejestrację aktów prawnych, umożliwiającą uwidocznienie wszelkich zmian własności, wynikłych z czynności prawno-prywatnych /spadkowych i obligacyjnych/ jak też skutek konfiskaty majątku. O ile w początkach państwowości Egiptu prawo własności jest prawem osobistym, gdyż Egipt w zakresie prawa prywatnego znajdował się w stadium daleko zaawansowanego indywidualizmu, to w okresie późniejszym ten indywidualizm przekształca się w pewien system zależności rodzinnej; pojawia się wtedy wspólnota rodzinna. Z czasów średniowiecznego państwa egipskiego zagadnienia związane z prawem własności są przedmiotem dokumentów papirusowych odnalezionych w Fajum.
rozdział II.
SUMEROWIE
Kraj położony w dolinie tygrysu i Eufratu posiadał dwa oddzielne środowiska swego rozwoju: Sumer na południu i Akkad na północy. Najdawniejsze pomniki prawne odnoszą się do Sumerów. Osiedlili się oni w południowej i środkowej Mezopotamii na 3000 lat przed Chrystusem. Był to lud nieznanego bliżej pochodzenia. Dzięki pracom wykopaliskowym /dokumentom znalezionym w kurhanie Telo/ posiadamy pewne wiadomości o jego dziejach. Lud ten był wojowniczy tudzież posiadał wysoką kulturę, zajmował się bowiem rolnictwem, znał sztukę budowania kanałów i prowadził ożywiony handel i żeglugę. Początkowo tworzył oddzielne miasta-państewka pod panowaniem książąt-patesich wzajemnie się zwalczających. Jeden z nich, patesi miasta Lagasz, imieniem Eannatum (?) zdołał zjednoczyć wielkie tereny zakładając duże państwo sumeryjskie. Wprawdzie po panowaniu 9-ciu patesich państwo to wskutek dezorganizacji administracyjnej i rewolty w kraju, upadło, jednakże nowy król Urukagina zdołał przywrócić mu dawną potęgę. Z kolei książę innego miasta – Ummy, imieniem Lugal-zaggizi opanował Lagasz lecz sam wkrótce uległ podbojowi Sargona, króla miasta Agade, który będąc pochodzenia semickiego wysiedlił Sumerów i w ich miejsce sprowadził ludność semicką, kładąc kres w ten sposób państwu sumeryjskiemu. Ale i to nowopowstałe państwo sumeroakkadzkie po najeździe obcych ludów zostało podbite przez Elam.
O kulturze sumeryjskiej dowodzi istnienie pisma najpierw obrazkowego, niezależnego od egipskich hieroglifów, a następnie klinowego utrwalonego przez rycie wyrazów w miękkiej glinie, którą później wypalano w ogniu lub na słońcu. Dzięki tabliczkom zawierającym teksty umów oraz inskrypcjom na grobowcach posiadamy wiadomości o prawie sumeryjskim; są one jednak dość szczupłe. Ważniejsze źródło stanowi inskrypcja pochodząca od króla Urukaginy w mieścia Lagasz, obejmująca co prawda zaledwie pięć artykułów. Na istnienie jednak jednego lub kilku nawet kodeksów prawnych wskazują fragmenty przepisów znalezionych w Nuffer i Senkereh, zawierających wzmianki o wprowadzeniu ustawodawstw. Z tych źródeł prawa da się odtworzyć w zarysie jego historię.
Prawo publiczne:
I. Ustrój i sądownictwo:
Sumerowie tudzież ich współplemieńcy Preakkadowie byli pierwotnie ludem koczowniczym, żyjącym w szczepach; osiedliwszy się tworzą miasta-państewka pod wodzą patesiego. Patesi – książę jest zarazem kapłanem sprawującym najwyższą władzę administracyjną, wojskową i sądowniczą. Do pomocy w zarządzie państwem posiada urzędników świeckich i duchownych, którzy pochodząc z jego rodziny tworzą wyższą warstwę społeczną. Po zjednoczeniu miast-państewek w jedno państwo owi dostojnicy rządzą na prowincjach w imieniu króla, posługując się dość licznymi urzędnikami niższymi. Obok stanu urzędniczego, o dużej sprawności administracyjnej, wielką powagą cieszy się stan kapłański w państwie. Przy boku króla i dostojników prowincjonalnych tudzież w świątyniach wykonują kapłanie ważne funkcje /pisarzy, sędziów, lekarzy, nauczycieli/. Lud stojący niżej wspomnianych stanów zajmuje się rolnictwem, hodowlą bydła, rybołówstwem tudzież handlem i rzemiosłem. Niewolnicy są własnością swoich panów, którzy swobodnie mogą nimi dysponować. Bliżej jednak stanowiska niewolników nie znamy /z powodu uszkodzenia inskrypcji króla Urukaginy, skąd czerpiemy wiadomości/. Jedyne informacje dotyczą krwawych ofiar składanych w razie śmierci króla, polegających na mordowaniu sług i niewolników na jego grobie. W zakresie sądownictwa znajdujemy wzmiankę o patesim Gudei, który jako twórca trybunału sądowego zabraniał odbierania przysięgi w dniach określonego święta /mianowicie poświęcenia kamienia węgielnego świątyni Ningirsu/.
I. Prawo rodzinne oparte na małżeństwie monogamicznym zawiera wyraźny zakaz poliandrii. Rodzina patriarchalna, będąca podstawową komórką społeczną, otoczona jest opieką prawa przy uznaniu władzy ojca nad dziećmi. Nieposłuszeństwo synów może spowodować wydziedziczenie ich ze strony ojca a nawet karę śmierci.
II. Prawo obligacyjne cechuje ścisły formalizm. Akty prawne, w szczególności umowy kupna, sprzedaży, najmu, zastawu, muszą być dla swej skuteczności przybrane w odpowiednią formułę. Stąd sporządzali /najpierw kapłanie a potem ludzie świeccy/ formularze, stanowiące wzór zawieranych aktów; formuł owych uczyli się pisarze, celem stosowania ich w praktyce. Były one ujęte w sposób ścisły i zwięzły, stanowiąc dowód rozwiniętej kultury jurydycznej.
rozdział III.
BABILOŃCZYCY
Państwo sumero-akkadzkie uległo najazdowi obcych ludów, najpierw Gutów, a następnie Elamitów. Dopiero jeden z władców drobnych państewek pozostających pod władzą Elamu, Hammurabi, król Babilonu w krainie akkadyjskiej, zdołał zjednoczyć w jeden organizm państwowy dawne państewka, stwarzając potężne państwo babilońskie, rozwijające się od Iranu po Morze Śródziemne. Hammurabi był nie tylko znakomitym wojownikiem i organizatorem ale również twórcą słynnego kodeksu, który stanowi jedno z najcenniejszych dla nas źródeł prawnych z okresu starożytności. Państwo Hammurabiego nie istniało długo. Skutkiem bowiem najazdu Hetytów i Kassytów, a następnie Asyryjczyków, dostało się pod panowanie tych ostatnich. Jednakże namiestnik babiloński Nabopalassar w zmowie z królem Medów wystąpił przeciw Asyrii i zdobywszy jej stolicę Niniwę, zniszczył potęgę asyryjską. Powstałe z kolei państwo nowo-babilońskie, uzyskało dawną potęgę za panowania Nebuchodonozora, który zdołał przywrócić dawną świetność Babilonu. Po śmierci tego władcy państwo chaldejskie uległo podbojowi króla Persów Cyrusa.
Wiadomości o ustroju państwowym i prawie państwa babilońskiego czerpiemy ze słynnego kodeksu Hammurabiego, będącego najciekawszym i najgłośniejszym odkryciem archeologicznym na początku dwudziestego stulecia. Odkrycia dokonała ekspedycja francuska w roku 1902 pod kierownictwem J. Morgana, przeprowadzająca badania archeologiczne w Suzie, dawnej stolicy Elamitów. Znaleziono tam słup kamienny, pochodzący prawdopodobnie z babilońskiego miasta Sippar, zawierający wyrzeźbiony wizerunek króla babilońskiego Hammurabiego, któremu bóg słońca Szamasz przekazuje kodeks prawny udzielając wskazówek, dotyczących treści ustawy. Tekst odczytany przez Scheila został następnie przetłumaczony na szereg języków. Kodeks składa się z prologu, epilogu tudzież około 300-tu artykułów. Ilustruje prawo publiczne i prywatne w ten sposób, iż na jego podstawie i dokumentów staro-babilońskich /zwłaszcza listów Hammurabiego ogłoszonych przez Kinga i Nagla/, da się odtworzyć obraz ustroju społecznego i politycznego państwa babilońskiego.
W społeczeństwie babilońskim spotykamy następujące trzy warstwy ludności: a) wolnourodzonych, b) wolnych i c) niewolników. Wolnourodzeni („mar avelim”) są stanem uprzywilejowanym prawnie i materialnie. Stanowią go ci Babilończycy, którzy przybywszy z królem do międzyrzecza Eufratu i Tygrysu należeli do jego otoczenia, piastując wysokie godności i posiadając rozległe obszary ziemi uprawnej. Była to niejako szlachta dynastyczna, będąca wasalem królewskim, oparta na organizacji rodowej. Wśród tej warstwy wolnourodzonych szczególniejsze stanowisko posiadali kapłani i kapłanki /pomiędzy kapłankami, jeden ich rodzaj był obowiązany do oddawania się prostytucji/. Wolnych, w literaturze zwanych także półwolnymi („muszkenu”) stanowiła cała reszta ludności wolnej, Akkadowie i Sumerowie tudzież wyzwoleńcy ze stanu niewolniczego. Niewolnicy („wardu”), pochodzący głównie z jeńców wojennych, stanowili bezwzględną własność swego pana. Mogli jednak dzięki pracy dorobić się majątku i wykupić swą wolność tudzież dziedziczyć po swych krewnych i wchodzić w związki małżeńskie. Położenie ich nie było tak opłakane jak u innych ludów starożytności.
1. Król sprawuje najwyższą nieograniczoną władzę, wywodzącą się z autokratyzmu patesiego sumeryjskiego. Wprawdzie jako zastępca bóstwa na ziemi odbiera od poddanych cześć boską, jednak pozostaje z nimi w kontakcie, zajmując się bezpośrednio załatwianiem spraw państwowych. W szczególności udziela licznych instrukcji urzędnikom rozesłanym po całym kraju, starając się o dobrobyt materialny ludności.
2. Administrację cywilną w państwie wykonują sprawnie i wedle przepisu prawa wyszkoleni, zawodowi urzędnicy, zwłaszcza w okresie sprężystej władzy monarszej. Należeli tu w szczególności: a) namiestnicy królewscy, zarządzający prowincjami, dalej b) naczelnicy okręgów („pahatu”) i c) burmistrzowie miast („rabianu”) odpowiadający patriarchom hebrejskim. Stan urzędników zwłaszcza wyższych stanowili przeważnie książęta dawnych państewek lub ich potomkowie, godzący się z istniejącym nowym ustrojem politycznym.
3. Wojsko tworzyła ludność prawdopodobnie posiadająca ziemię, powoływana za pomocą poboru przymusowego i rejestrów wojskowych. Najniższą komórkę organizacji wojskowej stanowiły grupy dzierżawców domen królewskich, gdyż niektórzy rycerze otrzymywali od króla lenne składające się z domostwa i roli uprawnej. Lenno nie było dziedziczne i można je było stracić przez uchylenie się od obowiązku służby wojskowej. Wojsko dzieliło się na stałe i niestałe. Obok ludności tubylczej służyli w wojsku również żołnierze najemni, rekrutowani z obcych krajów.
III. Prawo karne:
Opiera się na zasadzie prawno-publicznej, gdyż nie spotykamy już zemsty prywatnej w postaci zemsty rodowej. Jest to jednak prawo bardzo surowe, pojmujące karę jako odpłatę upodobnioną do przestępstwa. Zasada odwetu jest w prawie karnym babilońskim bezwzględnie stosowana z tym, że kary z tytułu pokrzywdzenia osoby stanem niżej stojącej są mniejsze od kar za takież przestępstwo w stosunku do osoby stanu społecznie wyższego. Obok ścisłego odwetu /talonu/ stosującego również kary pieniężne jako odpłatę za przestępstwo, spotyka się w prawie babilońskim także odwet formalny polegający na wymierzeniu kary w sposób analogiczny do popełnionego przestępstwa i odwet symboliczny stosujący karę symbolizującą niejako przestępstwo, mianowicie wymierzaną sprawcom w okolicznościach podobnych do tych, w jakich sprawcy przestępstwo popełnili (np. sprawca dokonujący rabunku w czasie pożaru domostwa ma być wrzucony w ogień). Istnieje kara śmierci, mutylacji (okaleczenia cielesnego) i chłosty. Na ogół decyduje skutek przestępstwa, jednakże nie brak śladów, że i element woli odgrywać zaczyna rolę przy ocenie popełnionego przestępstwa.
IV. Sądownictwo:
Wykonywali urzędnicy państwowi będący zawodowymi prawnikami, bądź ludzie świeccy bądź też kapłani. Istniały różnorodne trybunały sądowe, a to: namiestników królewskich, burmistrzów miast i zgromadzenia wybitniejszych osobistości miejskich, sądy Babilonu, względnie Babilonu i Sipparu, w najwyższej zaś instancji władza sądowa spoczywał w rękach króla. W procesie głównym środkiem dowodowym była przysięga, choć prawo babilońskie wspomina także o sądach bożych /wody/ i o świadkach. Wyrok był formułowany na piśmie.
I. Prawo rodzinne: opierało się na małżeństwie monogamicznym. Narzeczony lub jego rodzina składali za narzeczoną cenę kupna („tirhatu”); jeśli małżeństwo nie doszło do skutku z powodu wycofania się jednej strony, musiała ona dać odszkodowanie stronie drugiej. Rozwody były tylko z oznaczonych przyczyn dopuszczalne /bezpłodność, choroba, złe prowadzenie się/. W razie nieuleczalnej choroby żony, mąż mógł pojąć drugą żonę lub nałożnicę. Stanowisko kobiety było na ogół czcią otaczane, stąd znieważenie jej pociągało za sobą dotkliwe kary /piętnowanie czoła/.
II. Prawo do spadku: posiadali wszyscy synowie i córki po ojcu niezależnie od tego czy matka ich była żoną, nałożnicą czy niewolnicą ojca. Takież samo uprawnienie mieli synowie adoptowani. Testamentów prawo babilońskie, zdaje się, nie znało.
...
prawozaoczne