Historia Ustroju Państw Starożytnych
_______________________________________________________________________________________________________________
RZYM
MONARCHIA [753 r.p.n.e. – 509 r.p.n.e.]
ITALIA PRZED RZYMIANAMI
- pierwsze osady na Półwyspie Apenińskim powstały ok. piątego tysiąclecia p.n.e.
- ok. VII w. p.n.e. na ziemi italskiej pierwszoplanową pozycję odgrywać zaczyna cywilizacja etruska
- jej ośrodek stanowił obszar pomiędzy rzeką Arno a Tybrem (Etruria właściwa)
- 12 najpotężniejszych miast etruskich utworzyło związek, który prowadził wspólną politykę zagraniczną
- dominacja etruska w Italii trwała do ok. 500 r.p.n.e.
- po wygnaniu z Rzymu Tarkwiniusza Pysznego w 509 r.p.n.e. i klęsce w bitwie morskiej z Grekami koło Kyme w 474 r.p.n.e. ośrodek władzy politycznej przeniósł się do Lacjum i Rzymu
Król etruski:
- miał do dyspozycji liktora niosącego pęki rózeg z zatkniętymi toporami – fasces et secures
- wyróżniał się strojem: purpurowa tunika haftowana w złote palmy i purpurowy płaszcz zdobiony orłem na szczycie (pierwowzór stroju rzymskich wodzów odbywających tryumf)
- zasiadał na specjalnym składanym krześle, ozdobionym płytkami z kości słoniowej (pierwowzór rzymskiego krzesła kurulnego – sella curulis)
Arystokracja:
- w VI i V w. p.n.e. doszło do buntu przeciw monarchom i władzę przejęła arystokracja
- rządziła za pośrednictwem urzędników, wybieranych na roczne kadencje
Struktura społeczna:
- na szczycie – bogata arystokracja
- poniżej wielka rzesza klientów, ludzi zależnych i niewolników
LACJUM I RZYM
Lacjum:
- obejmował początkowo nizinę nadmorską od ujścia Tybru po przylądek Kirke oraz sąsiadujące wzgórza
- Latynowie przywędrowali do Italii w XII w. p.n.e.
- zakładane przez nich vici (wioski) sytuowane były na wzgórzach
- pierwotnie podstawową komórką społeczną był gens (ród); potem familia (rodzina)
- wsie zrzeszały się niekiedy w związki kultowe
- ok. 650 r.p.n.e. do Lacjum przybywają Etruskowie
Rzym:
- 753 r.p.n.e. – zaproponowany przez Warrona i przyjęty rok powstania Rzymu
- w I tysiącleciu p.n.e. na stokach Palatynu, Eskwilinu, Celiusa i Kwirynału zaczęły pojawiać się pierwsze wioski
- w VII w. p.n.e. wioski te nawiązały pierwsze wzajemne stosunki
- na Palatynie władzę sprawował Romulus, na Kapitolu – Tytus Tacjusz
- po śmierci Tacjusza, władzę przejął Romulus
- kolejnymi władcami byli: Numa Pompiliusz, Tullus Hostyliusz, Ankus Marcjusz
RZYM POD PANOWANIEM ETRUSKÓW
- pierwszym królem etruskim, który w latach 616-579 p.n.e. rządził w Rzymie był Tarkwiniusz Stary
- przypisuje mu się przekształcenie wzgórz okalających Tybr w urbs (miasto), wprowadzenie w Rzymie igrzysk i systemu kanalizacyjnego, powiększenie składu senatu o 100 członków
- jego następcą był Serwiusz Tulliusz – prawdopodobnie nie Etrusk lecz Latyn, który do władzy doszedł dzięki swojej żonie, córce Tarkwiniusza Starego – Tanakwil
- przypisuje mu się wprowadzenie nowego podziału ludności na klasy majątkowe, reformy armii, otoczenie miasta kamiennym murem, ustanowienie na Awentynie kultu Diany i skłonienie sąsiadujących miast latyńskich do wspólnego wybudowania jej sanktuarium
- jego następcą był Tarkwiniusz Pyszny (syn lub wnuk Tarkwiniusza Starego)
- zamordował on Serwiusza Tulliusza
- przypisuje mu się wzniesienie świątyni Jowisza na południowym stoku Kapitolu, budowę kolektora ścieków, pogłębienie wpływów Rzymu w Lacjum i zawarcie traktatu z miastem Gabie
PIERWOTNA STRUKTURA SPOŁECZNA
RÓD – GENS
- podstawą pierwotnych stosunków społecznych była przynależność do gens (ród)
- w skład rodu wchodzili przede wszystkim ci, którzy wywodzili się od wspólnego przodka – gentiles (krewni po mieczu)
- ród obejmował także licznych clientes (klientów) – wykorzystywanych przy uprawie należącej do niego ziemi
- członkowie rodu mieli wspólną własność i razem uprawiali swoje sacra gentilicia (prywatne kulty)
- ród stanowił również jednostkę wojskową
RODZINA – FAMILIA
- rody utraciły rolę podstawowej komórki społecznej na rzecz rodziny
- na jej czele stał pater familias (ojciec rodziny) z nieograniczonym ius vitae necisque nad wszystkimi jej członkami
- prawo to było kontrolowane przez krewnych, powinowatych czy sąsiadów w ramach tzw. iudicium domesticum (sąd domowy)
TRIBUS
- cały populus Romanus Quiritium (naród rzymski) podzielony był na 3 tribus plemienne: Ramnes, Tities, Luceres
- opierał się na nich system rekrutacji dawnej armii
- zastąpione w wyniku reformy Serwiusza Tulliusza przez tribus terytorialne
- każda tribus składała się z 10 curiae (kurii), stanowiących podstawową strukturę polityczną państwa
- na czele kurii stał curio (naczelnik), a życiem religijnym wszystkich 30 kurii kierował curio maximus
- członkowie danej kurii wspólnie składali ofiary i wspólnie zasiadali do uczt
- każda kuria miała swoje osobne bóstwa
- w skład kurii wchodziło 10 gentes (rodów)
LUDNOŚĆ WOLNA
1) patricii (patrycjusze) – członkowie trzystu (dawnych) rodów, posiadający swych przedstawicieli w senacie
2) clientes (klienci)
- pierwsi klienci rekrutowali się z biedoty, której zamożni chłopi oddawali część swych gruntów w precarium (nieformalne, bezpłatne przekazanie rzeczy do używania z możliwością żądania zwrotu w każdej chwili)
- byli zobowiązani do posłuszeństwa wobec swego patrona, patron winien był chronić swego klienta
- przysługiwało im rodowe imię patrona
- stosunek klienteli był dziedziczny
3) plebeii (plebejusze) – miejskie warstwy niższe (rzemieślnicy i kupcy) oraz drobni chłopi
REFORMY SERWIUSZA TULLIUSZA
1) dokonał podziału wszystkich posiadających ziemię na 5 klas:
- limity określane były wielkością ziemi (w jugerach) albo majątkiem (w asach)
[juger – miara powierzchni oznaczająca pierwotnie obszar, który w ciągu dnia można było zaorać parą wołów; potem wynosiła 0,25 ha]
1) min. 20 jugerów albo 100 000 asów
2) min. 15 jugerów albo 100 000 – 75 000 asów
3) min. 10 jugerów albo 75 000 – 50 000 asów
4) min. 5 jugerów albo 50 000 – 25 000 asów
5) 2/2,5 jugery albo 25 000 – 11 000 asów
- najubożsi zostali policzeni głowami i otrzymali nazwę capite censi; zw. ich także proletarii
- przypisanie do klasy mogło ulec zmianie raz na 5 lat podczas census (spisu wszystkich obywateli)
2) na powyższym podziale oparto organizację armii
· jej podstawową jednostką była centuria
· jedną połowę (50) stanowili iuniores – mężczyźni w wieku 17-46 lat zdolni do czynnej służby wojskowej
· drugą połowę – seniores – mężczyźni w wieku 47-60 lat, przeznaczeni do służby garnizonowej lub obrony miasta
- istniały 193 centurie:
· różne klasy dostarczały różną ilość centurii: pierwsza – 80; druga, trzecia, czwarta – po 20; piąta – 30
· 5 centurii ludzi nieuzbrojonych (kowali, cieśli, trębaczy, gońców), rekrutujących się z szeregu capite censi
· 18 centurii equites (jazdy) z klasy pierwszej
- każdy żołnierz musiał się wyekwipować na własny koszt
3) zastąpił 3 tribus plemienne 4 tribus terytorialnymi
- mieszkańcy zostali zapisani do 4 tribus urbanae (tribus miejskich): Suburana, Esquilina, Collina, Palatina
- swoje nazwy wzięły one od 4 głównych wzgórz, położonych w 4 dzielnicach Rzymu – Roma quadrata
- wg Liwiusza w 495 r.p.n.e. było 17 tribus (nazwy nowych tribus pochodziły od nazw rodów)
SYSTEM WŁADZY
KRÓL – REX
- władzę otrzymywał na podstawie mandatu, udzielanego mu przez senat i lud (nie z tytułu praw dynastycznych)
- nie przypisywał sobie boskiego pochodzenia, jedynie rezerwował prawo do auspicia (auspicjów) – interpretacji woli bogów
- władza królewska była niemal absolutna
Kompetencje króla:
- zwierzchnik władzy wykonawczej
- zachowywanie pax deorum (przymierza z bogami)
· bardziej uciążliwe ceremonie religijne przekazywał flamines (kapłanom), których wybierał z rodów patrycjuszowskich
· pontifices (kolegium 5 kapłanów) dokonywało w imieniu króla spraw związanych z przestrzeganiem i wykładnią ius divinium (ogólnych zasad rytuału państwowego)
· trzej augurowie zajmowali się interpretacją auspicia (znaków wróżebnych)
- reprezentowanie społeczności w stosunkach zagranicznych – zawieranie traktatów, decydowanie o wojnie i pokoju
- powoływanie obywateli do wojska i wyruszanie na ich czele jako imperator (główny pełnomocnik ludu)
- był jedynym prawodawcą
· leges regiae (ustawy królewskie) obejmowały głównie sferę sakralną
· ustawy królewskie zebrał i spisał pod koniec królestwa pontifex maximus (najwyższy kapłan) Papirius – ius Papirianum
- posiadał ograniczone kompetencje sądownicze
· w sprawach prywatnych – wyznaczał sędziów, którzy wydawali wyrok w jego imieniu
· do wyłącznej kompetencji króla należało sądownictwo karne
· rozpatrywanie spraw zlecał specjalnych urzędnikom
- zajmował się sprawami finansowymi jedynie w zakresie ściągania danin pieniężnych (w bryłkach miedzi) na wydatki związane z prowadzeniem wojny lub na roboty publiczne
· dochody przechowywane były w aerarium, nad którym pieczę w okresie późniejszym sprawowali kwestorzy
Bezkrólewie – interregnum:
- w czasie interregnum rządy przechodziły w ręce senatu
- senatorowie losowali spośród siebie interrex (zastępcę króla), który pełnił władzę przez 5 dni, po czym wyznaczał kolejnego zastępcę
- i tak do momentu wyboru nowego króla przez ...
prawozaoczne