5
PAŃSTWA ŚRÓDZIEMNOMORSKIE
Od XX w. pne. nad Morzem Śródziemnym zaczęły się tworzyć państwa reprezentujące inną niż despotie wschodnie formę państwa starożytnego. Przyjmowały one charakter niewielkich państewek (miasto z okolicami), położonych nad morzem i związanych z gospodarką morską à POLIS.
1./ ŹRÓDŁA WŁADZY
· Początkowo władza koncentrowała się w osobie króla (basileus), ale już pod koniec VIII w. pne. Stracił on znaczenie na rzecz ARCHONTÓW (rady starszych) i stał się tylko dostojnikiem religijnym.
· Równocześnie - pod wpływem filozofii - dawne pojęcie władzy jako pochodzącej od bogów z Olimpu, zaczęto zastępować pojęciem wyspecjalizowanych funkcji publicznych, nadawanych w wyniku dyskusji i decyzji ludzi.
o Bogowie przestali być protektorami władzy, a stali się opiekunami wolnej społeczności.
o Krąg osób włączonych w podejmowanie takiej publicznej debaty był początkowo niewielki à w polis arystokratycznej i oligarchicznej decydowała przynależność rodowa lub status majątkowy.
è Stopniowa demokratyzacja – dopuszczanie coraz szerszego grona osób do praw politycznych
# Ateny:
- zasadnicze znaczenie w tej kwestii miało ustawodawstwo Solona (reforma 594 r. pne) à rozszerzenie praw politycznych (jedynie najbiedniejsi poza życiem publicznym).
- rządy tyranów (tyrranos – synonim władzy królewskiej), którzy rządzili z pomocą ludu i często z korzyścią dla najuboższych (upodmiotowienie ludu ateńskiego)
- ostateczna demokratyzacja à czasy Peryklesa (reformy Kleistenesa 506 r. pne): wszyscy wolni obywatele płci męskiej uzyskali dostęp do działalności publicznej
2./ DZIAŁALNOŚĆ PRAWODAWCZA
· Traktowanie władzy jako działania ludzi = uznanie działalności prawodawczej jako obszaru aktywności obywatelskiej
o Prawo pozytywne – prawo stanowione, czyli ustawodawstwo danej polis
· Działalność prawodawczą wykonywali wolni obywatele polis
# Ateny: gromadzili się oni na zgromadzeniu na agorze – EKLEZJI (w okresie demokratycznym wszyscy obywatele którzy ukończyli 18 lat; co najmniej 10 razy w roku)
- zgromadzenie mogło podejmować decyzje przy kworum 6000 uprawnionych
- wolność dyskusji i równość – każdy obywatel mógł zabrać głos, zgłaszać wnioski itp.
à Stanowienie prawa odbywało się w praktyce w specjalnie powołanych komisjach, do których Eklezja przekazywała stosowne wnioski po stwierdzeniu w drodze uchwały potrzeby ustanowienia nowego prawa
- decyzje podjęte w wyniku głosowania przez komisje formalnie powinny być zatwierdzane przez Eklezję, ale w praktyce rozstrzygnięcia komisji stawały się obowiązującym prawem
· Prawa jednostki (które w despotiach wschodnich nie odgrywały roli) były wysunięte na wysokie miejsce à rozwój praw obywatelskich i prawa cywilnego (rozbudowanie prawa własności i ochrony praw właściciela)
· Grupy ludności obce etnicznie nie miały praw obywatelskich – polis nie umiały wchłonąć ich do własnej społeczności
· Cecha wspólna z despotiami wschodnimi à opieranie się na pracy niewolników
3./ ORGANIZACJA PAŃSTWA I STRUKTURA WŁADZ
Ateny:
à władza wykonawcza – RADA PIĘCIUSET (Bule) wybierana w drodze losowania spośród obywateli ateńskich, którzy ukończyli 30 lat
- codzienne posiedzenia; prace jawne
- członkowie odpowiedzialni przed Eklezją
- wyłaniała z siebie komisje wykonawcze zajmujące się szczegółowymi zagadnieniami, które referowały na zgromadzeniach plenarnych
à liczni urzędnicy wybierani przez Eklezję w drodze losowania na roczną kadencję (dostawali wynagrodzenie za swoją pracę)
à strateg i urzędnicy finansowi wybierani spośród wskazanych kandydatów, funkcje sprawowali nieodpłatnie i ponosili materialną odpowiedzialność całym swoim majątkiem
à brak hierarchii urzędów – wszyscy (poza urzędnikami wojskowymi) odpowiadali przed Eklezją
4./ WYMIAR SPRAWIEDLIWOŚCI
· Początkowo wymiar sprawiedliwości sprawowany był przez króla (z udziałem GERONTÓW), zazwyczaj na zgromadzeniach ludowych
# Ateny: wraz z demokratyzacją ustroju funkcje sądowe przejęła HELIAIA - 6000 obywateli ateńskich wyłonionych przez Eklezję
- sprawy konkretne – mniejszy skład
- sprawy drobne rozstrzygane przez DIAITETÓW
à sprawy o rozlew krwi – AREOPAG (archonci); drobniejsze sprawy karne - EFACI
à KOLEGIUM JEDENASTU – nadzór wykonywania kar, nadzór nad więzieniami
à OSTRACYZM (SĄD SKORUPKOWY) – szczególny rodzaj sądu mający nie dopuścić do pojawienia się dyktatury
- na Eklezji obywatele ateńscy wypisywali imię obywatela, który wg nich zagrażał demokracji (jeżeli ktoś wymieniany często – zmuszany do opuszczenia Aten)
A. SPARTA (XI – II w. pne) à państwo arystokratyczne o charakterze militarnym
· Monarchia rządzona przez 2 królów
· Połowa IX w. pne – stworzone zostały podstawy ustroju arystokratycznego Sparty (przetrwał do końca istnienia państwa)
· W przeciwieństwie do innych państw greckich, handel zewnętrzny nie odgrywał w Sparcie zbyt dużej roli – podstawą gospodarki było rolnictwo.
Ustrój państwa: władza królewska zredukowana do funkcji religijno-kapłańskich; istniały organy zapewniające panowanie bogatym spartiatom:
a) GERUZJA (28 spartiatów po 60 roku życia, wybierani przez Apellę): decydowała o najważniejszych sprawach państwowych
b) APELLA (pierwotnie wszyscy spartiaci po 20 roku zycia, później kilkadziesiąt osób): organ o charakterze doradczym; wybór najważniejszych organów, członków Geruzji i eforów
c) 5 EFORÓW (wybierani przez Apellę na rok) – władza wykonawcza; przejęli większość uprawnień królewskich; w ich rękach centralny zarząd kraju
B. ATENY
Ewolucja historyczna Aten doprowadziła do wykształcenia się wysoko rozwiniętego ustroju demokratycznego.
· Pierwotnie, jak Sparta, Ateny stanowiły monarchię, w której następnie wykształcił się ustrój arystokratyczny (król – funkcje sakralne)
o Arystokracja rodowa (eupatrydzi) przejęła rządy przez swoje organy – 9 archontów oraz Areopag
à Organ kolegialny stanowiący radę złożoną z byłych archontów
à decydował o najważniejszych sprawach i był najwyższym trybunałem
o od VII w. pne tendencje do demokratyzacji ustroju – do rozszerzenia kręgu osób uprawnionych do udziału w zarządzie kraju oraz związane z tym przemiany w życiu gospodarczym
- przemiany wpłynęły na pojawienie się nowej kategorii społecznej – PLUTOKRACJI (rodzaj burżuazji; osoby bogacące się na handlu i przemyśle) à ostre sprzeczności miedzy rodową arystokracją ziemską a klasami miejskimi à długotrwałe walki, w wyniku których przeprowadzono szereg reform wewnętrznych (reformy Solona – 594 r. pne; reformy Kleistenesa – 507 i 506 r. pne), na których oparł się demokratyczny ustrój Aten
Ustrój polityczny demokracji ateńskiej po reformach (V i IV w. pne):
à EKLEZJA – ZGROMADZENIE LUDOWE: najwyższy suwerenny organ ludowy, w którym mogli uczestniczyć wszyscy obywatele – demokracja bezpośrednia (nie znano wtedy systemu reprezentacji właściwego dla demokracji nowożytnej, gdzie naród wykonuje władzę za pośrednictwem wybranych przez siebie posłów – demokracji pośredniej)
- władza ustawodawcza
- wybory wielu organów państwowych
- nadzór nad władzą wykonawczą
- za udział diety (w wysokości 1 doby zarobków garncarza)
à RADA PIĘCIUSET – BULE: główny organ zarządu państwa
- 500 członków powołanych spośród obywateli przez losowanie
- przygotowywała wnioski ustawodawcze dla Eklezji
- sprawowała wraz z urzędnikami (których nadzorowała) szeroką władzę wykonawczą
à URZĘDY miały również demokratyczny charakter
- obsadzane w drodze wyborów lub losowania na Zgromadzeniu Ludowym na 1 rok
- podlegały ścisłej kontroli Eklezji i Rady Pięciuset
- urzędnicy mogli być pociągani do odpowiedzialności za swoją działalność; płatni (po raz pierwszy w historii)
à SĄDOWNICTWO LUDOWE: od reform Solona lud uzyskała decydujący wpływ na sądownictwo przez powołanie trybunału ludowego à HELIAI (sąd przysięgłych)
- 6000 członków; podział na 10 sekcji – dikasteriów (rozpatrywały konkretne sprawy)
Cechy demokracji ateńskiej:
1) Władza suwerenna należała do ludu (nie wszyscy mieli prawa polityczne ale i tak znaczna grupa miała)
2) Demokracja bezpośrednia zapewniająca obywatelom ateńskim bezpośredni i osobisty udział w podejmowaniu decyzji państwowych
3) Uzyskanie przez lud suwerennych praw sądowych – sądownictwo ludowe zapewniało ochronę praw politycznych zdobytych przez lud
prawozaoczne