Bolesław Oleksowicz-Uwagi Kajetana Koźmiana.pdf

Bolesław Oleksowicz

Uwagi Kajetana Koźmiana i Franciszka Wężyka

o literaturze “dla zarobku ukleconej”

W listach Kajetana Koźmiana, Franciszka Wężyka, Wincentego Krasińskiego i Franciszka

Morawskiego, matadorów klasycyzmu postanisławowskiego, wśród oskarżeń wysuwanych

pod adresem literatury współczesnej zarzut merkantylizacji sztuki pojawiał się bodaj

najczęściej. Samo zaś zjawisko, do którego krytyka się odnosiła, uznawane było za budzącą

zgorszenie osobliwość dziewiętnastego stulecia. “Podły i nikczemny wiek – pisał Koźmian w

liście do Wężyka z 8 lutego 1853 roku – bezczelni i bezwstydni ludzie, co najszlachetniejszą

ozdobę i zaszczyt towarzystwa, literaturę, skazili sobą i na pokup więcej dającemu puścili” 1 .

Wcześniej, bo w 1837 roku, w podobnym duchu rozprawiał generał Krasiński: “dawniej dla

sławy pisano, dziś, by mieć wino szampańskie, i książki się przedaje na łokieć” 2 .

Oczywiście, wszystkie tego rodzaju uogólnienia przyjmować trzeba cum grano salis . Z kilku

co najmniej powodów. Po pierwsze, przeciwnicy nowej literatury mieli poczucie

wyobcowania za społeczeństwa, bycia w czasie nie swoim. Krytyce teraźniejszości

towarzyszyło więc nostalgiczne odwoływanie się do własnej przeszłości. Ten paseizm nie

pozostawał wyłącznie w idealnej sferze konwersacji listowej. Wyrażał się dążeniem do

restytucji zachowań dawnych poetów, którzy odwrotnie niż współcześni – zdaniem klasyków

– zachowując dostojność swego powołania, potrafili bezinteresownie ofiarować ziomkom

talent, “by powszechności krajowej przynosił pożytki”. Po drugie, proponowana terapia była

anachroniczna. Klasycy zwracali się po pomoc do literatury, która na pewnym etapie swojego

rozwoju ograniczyła się do wartości tylko własnych, zanegowała inne tradycje i wreszcie

zastygła, gdyż nie potrafiła zaakceptować różnorodności opisywanego świata. Kiedyś

oświecenie stanowiło oryginalną ofertę przezwyciężenia kryzysu europejskiego, narastającego

już od XVI wieku. W drugiej połowie dziewiętnastego stulecia ta odrębność przestała być

otwarciem na nowe, stała się zaledwie oporem, odmową uczestnictwa w zmianach. Po trzecie,

afirmacja przeszłości, przekształcająca wspomnienia w mitografię życia pokolenia, była

uczuciem mocno stronniczym. Przecież osiemnastowieczni twórcy nie żywili jakiejś

szczególnej idiosynkrazji do pieniędzy, a honoraria im wypłacane stanowiły niekiedy

znaczące źródło dochodu. Dla przykładu można podać, że Julian Ursyn Niemcewicz jako

współredaktor “Gazety Narodowej i Obcej” otrzymał w 1792 roku około 700 dukatów (12

600 zł), którymi opłacił podróż do Włoch. Inni autorzy wydawali swoje prace własnym

sumptem, licząc na większy zysk. Na przykład Adam Naruszewicz wyliczył, że tym sposobem

na drugim tomie Historii narodu polskiego od początku chrześcijaństwa (1780) zarobi około

3 600 zł. Niemałe honoraria wypłacano autorom podręczników szkolnych, wydawanych przez

Komisję Edukacji Narodowej. Kajetan Józef Skrzetuski za Historię powszechną dla szkół

narodowych na klasę III (1781) otrzymał 2 512 zł. Była to suma znaczna, ponad dwukrotnie

przewyższała roczne uposażenie początkującego nauczyciela (1 200 zł) 3 .

Kiedy jednak odsuniemy na bok nasze podejrzenia wobec przyczyn oskarżeń formułowanych

przez klasyków i zwrócimy uwagę na to, jakie zjawiska towarzyszące merkantylizacji sztuki

były krytykowane, jakie skutki społeczne z nich wywiedzione, jakie zagrożenia dla literatury

narodowej ujawnione, krytyka ta – wydobyta z niepamięci i rzadko wspominana – zadziwi nas

przenikliwością spostrzeżeń i odsłoni swoją oryginalność, mierzoną miarą czasu, w którym

była głoszona. Choć nie tylko. W świetle dzisiejszych doświadczeń, rozważona ponownie,

wciąż jest warta namysłu.

Powiedziawszy te słowa, sformułujmy tezę, która stanie się przedmiotem rozważań w dalszej

części pracy: sprzeciw klasyków był niezgodą na zmianę sytuacji społecznej pisarza, jaka

dokonała się za przyczyną rozwoju cywilizacji przemysłowej.

Dotychczasowa doniosła rola społeczna twórcy, niezależnie od tego, czy stanowiła pochodną

dydaktyczno-moralizatorskiej orientacji literatury, jak w klasycyzmie, czy wynikała z

romantycznego kultu poety – przewodnika duchowego narodu, była konstrukcją zbudowaną

na wysokich wartościach etycznych i wypracowaną wspólnie przez samych artystów oraz

czytającą publiczność. Obie strony, świadome dzielących je interesów, korzystały z jej

pośrednictwa, rzutując zaś nań wyobrażenia pożądanych zachowań, informowały się

wzajemnie o oczekiwaniach względem siebie. Procesy, które uruchomił “wiek kupiecki i

przemysłowy”, zniszczyły tę konstrukcję, jak i reguły jej powoływania. Jakie to były procesy?

Do najważniejszych, zdaniem Zofii Stefanowskiej, należały: “atomizacja społeczeństwa,

rozbicie tradycyjnych środowisk kulturalnych, zastąpienie mecenatu personalnego mecenasem

instytucjonalnym, poszerzenie kręgu potencjalnych odbiorców, udoskonalenie środków

rozpowszechniania, gwałtowny wzrost nakładów i równie gwałtowny wzrost konsumpcji

literatury itd. Literatura staje się przedmiotem obrotu handlowego, towarem, a pisarz płatnym

producentem dóbr kulturalnych. Zanika personalna więź między pisarzem a odbiorcą. Pisarz

tworzy dla anonimowej, nie znanej sobie publiczności i od niej jest zależny” 4 .

Aby posłużyć się tym opisem jako narzędziem interpretacyjnym, nieodzowne są pewne

dodatkowe, z konieczności bardzo oszczędne dopowiedzenia.

Krytyka współczesnej literatury nie opierała się na doświadczeniach osobistych. Klasycy

wszak nie należeli do twórców, dla których pisanie stanowiło źródło zarobkowania. Byli

właścicielami ziemskimi, choć różnice w zamożności między nimi były znaczne. Koźmian

miał swoje rodzinne Piotrowice, odległe o 17 wiorst od Lublina, Wężyk Minogę niedaleko

Krakowa oraz Witulin nad Białą, Krasiński ordynację opinogórską.

Nie wszystkie z procesów, wymienionych przez Zofię Stefanowską, znalazły się w orbicie

zainteresowań klasyków. Punkt widokowy, z którego obserwowali zmiany, usytuowany na

partykularzu podlaskim czy lubelskim, nie pozwalał dostrzec nowych zjawisk w całej ich

złożoności ani przewidzieć wszystkich potencjalnych niebezpieczeństw. Takie możliwości

mieli przede wszystkim twórcy przebywający na zachodzie Europy.

Ograniczoność pola obserwacji i w konsekwencji niemożność ogarnięcia współczesności w

jej całości uniemożliwiły klasykom zdobycie systematycznej wiedzy na temat przyczyn i

kierunków rozwoju krytykowanych procesów. Nie mieli świadomości swoich braków w tym

zakresie. Ich obraz świata karmił się wyobrażeniami, które przenieśli z przeszłości i które

uznali za ostateczne. Niemniej poczynione przez nich uwagi za sprawą podobnego sposobu

przeżywania teraźniejszości dadzą się ułożyć w pewien jednolity zbiór przekonań.

Klasycy najchętniej wygłaszali krytyczne opinie w prywatnych listach, które odczytywali w

kółku rodzinnym oraz nielicznym przyjaciołom, przyjeżdżającym z sąsiedzką wizytą lub z

powodów bardziej uroczystych, jak urodziny czy imieniny. Poza obszarem ochrony, jaki

stanowi każdy partykularz ze swoim bezwładem, trzymaniem się stałych i niezmiennych

zwyczajów, ich głos sprzeciwu nie był więc słyszalny i nie zapisał się w pamięci potomnych.

Spośród wielu kwestii poruszanych w listach Kajetana Koźmiana i Franciszka Wężyka,

wybrałem rozważania na temat roli pieniądza w kreowaniu życia literackiego.

Klasycy bez trudu odnajdywali w otaczającej rzeczywistości oznaki, które utwierdzały ich w

przekonaniu, że mają słuszność broniąc Okopów św. Trójcy dawnej literatury. Irytowało ich

zwłaszcza zamawianie czy – jak pisali – obstalowywanie utworów u ich twórców.

Kwestia genezy poezji stanowiła szczególny przedmiot ich zainteresowań teoretycznych.

Według Teresy Kostkiewiczowej w oświeceniu polskim dominowała “koncepcja źródeł

poezji rozumianych jako wrodzony dar szczególny, właściwy tylko nielicznym jednostkom” 5 .

W klasycyzmie początku XIX wieku te wyjątkowe dyspozycje skumulowały się w osobie

geniusza. Franciszek Wężyk w rozprawie O poezji w ogólności z 1815 roku, solidaryzując się

z opinią Fryderyka Schillera wyrażoną w odzie Szczęście , napisze, że “dar pienia z niebios

samych pochodzi”. Stąd tworzenie nie jest naśladownictwem pięknych wzorów, ale realizacją

płynącego z zewnątrz natchnienia: “[...] on będzie poetą, [...] gdy moc jakaś wyższa natchnie

pierś jego niezwyciężoną chęcią udzielania w szczególnym a nadzwyczajnym sposobie tego,

co mu dobroczynne bóstwo o piękności i prawdzie w jakim przedmiocie natchnęło” 6 .

W czterdzieści lat później Wężyk zetknął się ze zjawiskiem, które przejęło go zgrozą. W

liście do Koźmiana z 26 stycznia 1853 roku pisał: “W tych dniach był tu z Warszawy redaktor

główny «Warsz[awskiej] Gazety» Lesznowski i raczył mnie odwiedzić. Jak rybak przezorny

przyjeżdżał tu na połów z wędką rublową i złapał na nią dwie ryby, to jest dwa nie istniejące

romanse. Kupił więc kota w worze i nie wie nawet, jak się będzie nazywał. Jednego mu

sprzedał na wagę złota będący tu Zygmunt Kaczkowski, drugiego Lucjan Siemieński. Czy

pojmujesz to upośledzenie zdolności, do któregośmy doszli za śladem tych bezwstydnych

Francuzów? Więc już promesy płodów dowcipu idą na giełdową szachrajkę. Cóż będzie, jeśli

sprzedany poemat (za 1 arkusz w druku 30 rubli) wcale się nie uda? Wiem ja, że to ultimus

consumens «Gazety Warszawskiej» zapłaci; wiem i to od redaktora, że on na tę ponętę łapie

niemało czytelników i że tysiące rozdane między rublowych poetów wracają mu się z

procentem” 7 .

List ten dobrze tłumaczy przyczyny stanowczej dezaprobaty Franciszka Wężyka. W połowie

XIX stulecia poezja przestała być “mową bogów”, “darem Opatrzności”, “języka pierwszą i

celniejszą ozdobą”, “mocnym uczuciem piękności i prawdy”, stała się natomiast towarem,

którym można “frymarczyć na łokcie, arszyny, krużki i czarki” (s. 116) i który da się na

zamówienie produkować.

Stwierdzenie tego faktu uruchomiło pomysłowość obu klasyków w zakresie stosowania

analogii. Orzekanie analogiczne pozwala dostrzec w jakiejś cesze nieprzypadkową jedność

wielu postaci. Ustalenie analogonu nie było trudne; do elementu łączącego wszystkie rodzaje

aktywności człowieka współczesnego zaliczyli – kult pieniądza, pogoń za zyskiem i chęć

dorobienia się. Literaturze nie udało przeciwstawić się tej tendencji, została ogarnięta i

wciągnięta w wir dokonujących się przemian. “Dotąd sprzedawano cnotę, ojczyznę, sumienie

– pisał Wężyk – już się spod tego powszechnego prawa i duchowe płody wybiegać nie mogły”

(s. 116).

Poeci i pisarze – zdaniem autora rozprawy O poezji w ogólności – nie byli w stanie długo

opierać się pokusie. Ulegając naporowi czasu, przyczynili się do degradacji literatury. By

pokazać konsekwencje tego faktu, Koźmian z Wężykiem za pomocą analogii umieścili

współczesną im twórczość literacką w rzędzie poczynań, ich zdaniem charakterystycznych dla

“wieku kupieckiego i przemysłowego”, obok handlu, produkcji rzemieślniczej oraz

zmechanizowanej, masowej produkcji przemysłowej. Posłużmy się trzema cytatami,

ilustrującymi podobieństwa ujawnione dzięki analogii:

“Jak literatura [...] przejęła [...] godła handlu, rozwinęły się w niej handlowe przymioty:

fuszerstwo, oszukaństwo, kuglarstwo. Teraz kupujemy książki, oszukani tytułami; wkrótce

może, za wzorem Lamartina, każą nam je kupować na wiersze, a że my w naśladowaniu

zwykliśmy przesadzać – może nam każą liczyć lub ważyć słowa, a potem i litery” (s. 109);

“Lecz, niestety, jeszcze zarobkowość umysłowa trwać będzie, jeszcze daleko do końca

materialnego wieku, i jeszcze sama poezja, ta ozdoba, pozłota literatury długo nosić będzie

ohydne imię rzemiosła – szewstwa, krawstwa, mydlarstwa, itd. [...] póki się nie wzdrygnie na

tę hańbę i nie przybierze dawnego swego imienia sztuki – ars poetica ; dziś jest fabrica

poetica ” (s. 128);

“Nic tak nie poniżyło i nie poniża naszej konającej literatury, jak te nieśmiertelne powiastki

niezgrabnie naśladowanym stylem Walter Scotta dla zarobku jakby parową machiną plecione.

Co bądź, jak bądź, byle prędko i dużo” (s. 73).

Dostrzeżmy w tej krytyce pewien zastanawiający paradoks. Uniformizmowi, jaki niesie

cywilizacja przemysłowa, klasycy przeciwstawili własny uniformizm – wiarę w niezmienność

natury ludzkiej, której ani indywidualne predyspozycje jednostki, ani uwarunkowania

wynikające z czasu i przestrzeni nie potrafią naruszyć. “Jak prawda, tak początki rozumu są

od wieków i będą zawsze te same i nieodmienne” – pisał Jan Śniadecki w rozprawie O

pismach klasycznych i romantycznych . I dodawał: “Człowiek w swym upodobaniu jest

wymyślny, niestały i dziwaczny, ale zawsze lgnie do piękności” 8 . Musimy się przy tej uwadze

na chwilę zatrzymać.

W ferworze walki z literaturą romantyczną Śniadecki nigdy nie traci z pola widzenia potrzeb

odbiorcy. Takie postępowanie ujawnia, że literatura klasycyzmu była silnie zorientowana na

czytelnika. Autorzy ówczesnych teorii poezji, wychowani na tradycji horacjańskiej, wysuwali

na plan pierwszy jej cele perswazyjne. Dlatego na ogół zgadzano się co do tego, że miała ona

kształtować obyczaje, “odnawiać w pamięci czyny nauczające” oraz “ożywiać cnoty

towarzyskie”9. Degradacja poezji do poziomu rzemiosła przekreśliła nauczycielskie

powołanie literatury. Bo też i sama preceptorka, aby przypodobać się szerokiej publiczności,

odwróciła się od swojej powinności. Z gorliwością neofity przyjęła nowe reguły

postępowania, porzucając wartości, których była dotąd strażnikiem i propagatorem. Koźmian

pisał do Wężyka w liście z 15 I 1853 roku: “Jak literatura została handlem i przemysłem,

uszedł od niej dawny szlachetny, który ją otaczał, orszak: cnota, moralność, religia, zacność,

miłość, ludzkość i nieinteresowność; otoczyła ją niecna czereda, zwykłe handlu towarzyszki:

chciwość, szachrajstwo, oszukaństwo, kuglarstwo, łgarstwo” (s. 113). Już nie reguły i piękne

wzory czy naturalne dyspozycje, np. gust lub natchnienie, kształtują charakter i przebieg aktu

poetyckiego. Teraz kieruje nim pieniądz, tak jak w geometrii ustala się kierunek wektora.

Dyktat pieniądza stanowił – zdaniem klasyków – poważne zagrożenie dla literatury.

Przyczynił się do obniżenia jej jakości. Według Wężyka “ten rodzaj literatury nie ma wstrętu

do wielomówstwa, kiedy dziś płacą za każdy wiersz druku, a przeto im więcej wierszy, tym

więcej kopiejek” (s. 208). Doprowadził także do wzrostu cen książek, zwłaszcza autorów

uznanych. Wężyk listową krytykę Mohorta Wincentego Pola zakończył uwagą na temat ceny

tomiku, który w 1854 roku ukazał się w Krakowie: “Jeszcze i to nadmieniam, że 10

arkuszowa książeczka ma złr. 20 kosztować, a więc uboższym wara od tak kosztownego

wyrobu” (s. 219). Wysokość miesięcznego uposażenie uniemożliwiała wielu krakowskim

urzędnikom niższego szczebla zakup książki, kancelista zarabiał 33, a sekretarz 75 złr. 10 .

Wreszcie, i to przede wszystkim, autorzy, by zachęcić czytelników do kupna swojego

produktu, zaczęli siać “zgorszenie [...] biorąc za bohaterów starych libertynów, kończących

życie przy brudnej podwice, kobiety wiarołomne rodzące w karczmach żydowskich

bezimienne płody itd.” (s. 116). Koźmian pisał z oburzeniem: “ Wdowiec Korzeniowskiego

wciąż ciągnie się przez kolumny gazet [...]. Łykają w niej truciznę lubieżności, wabności,

młode panienki, bo jak ich ustrzec, aby gazet nie czytały. Prostactwo, zły smak i skażenie

niewinności wciska się w młode serca [...]” (s. 218). Pisarz, który dla zarobku opisuje

szkodliwe zachowania, deprawuje charaktery odbiorców i przyczynia się do upadku

moralnego społeczeństwa.

Symbolami komercjalizacji literatury były dla obu klasyków: gazeta i powieść.

W przypadku tej pierwszej dwa zjawiska opatrywali krytycznym komentarzem. Redakcje,

uzależnione w swoim istnieniu od liczby odbiorców, w wyborze aktualnych tematów i

sposobie ich wyjaśniania kierowały się gustem czytelników. W dobrze pojętym interesie

własnym, za przykładem wydawców kalendarzy, chętnie zamieszczały także porady

praktyczne, przepisy kulinarne, horoskopy. Powiększający się krąg odbiorców sprawił, że

uformowane dla zysku obiegowe opinie, nagłośnione i rozprowadzone w tysiącach

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: