Sztompka - Analiza systemowa.doc

Piotr Sztompka

Analiza systemowa w naukach politycznych

Analiza systemowa zyskała na znaczenie w ciągu ostatnich dziesięcioleci, stając się jednym z najbardziej wpływowych podejść w badaniach polityki.

Na podstawie podejść badawczych Eastona, Almonda, Deutscha, Kaplana, Parsonsa i Aptera, autor stara się odpowiedzieć na pytania:

1. Co to jest analiza systemowa?
2. Na czym polega AS?

Analiza systemowa ujęta jest tutaj jako metoda, nie jako teoria.

1.      Analiza systemowa jako etap tworzenia teorii

Każda metoda powinna służyć określonemu celowi, w naukach społecznych, celem najczęściej jest  sformułowanie ej teorii polityki. Podejście to wiąże się z przezwyciężeniem dwóch tendencji:

-        skupieniu się na danych empirycznych, których nagromadzenie miałoby ukazać ogólne prawidłowości,

-        odejście od tendencji normatywnej, skupienia się na kwestiach etycznych i formalno-prawnych,

Negatywną definicją empirycznej teorii polityki, może tu być negacja podejścia wąsko-empirycznego i normatywnego. Jako definicje pozytywną autor podaje: taki i tylko taki zbiór twierdzeń, który dostarcza prawomocnej, sprawdzalnej, sprawdzonej, pragmatycznie kompletnej i semantycznie spójnej odpowiedzi na pytanie „dlaczego?” dotyczące wyraźnie określonej dziedziny zjawisk czy procesów politycznych.

2.      Modele systemowe w naukach społecznych

Obecnie mamy do czynienia z „rewolucją systemową”, która sprowadza się do:

1. różne dziedziny rzeczywistości rozpatruje się jako zintegrowane i wydzielone całości, nie jako luźne zbiory elementów,
2. rozważając elementy, zjawiska czy procesy, zwraca się przede wszystkim uwagę na ich cechy relacjonalne(powiązanie), strukturę, nie zaś na cechy swoiste

Wg części badaczy mamy do czynienia z nowym paradygmatem w naukach społ., o czym świadczy pojawienie się określeń takich jak całościowy, holistyczny, organiczny, oraz nowych dziedzin naukowych cybernetyki, teorii informacji, etc.

Ogólny model systemu politycznego

Choć poszczególne modele analizy systemowej różnią się szczegółami, maja jednak wspólne elementy:

1. zbiór rozróżnianych elementów,
2. powiązanych ze sobą różnorodnymi zależnościami, które łącznie tworzą jego strukturę,
3. wyróżniający się od otoczenia za pośrednictwem uchwytnej granicy,

4.      ale ulegający oddziaływaniom płynącym z otoczenia poprzez określone wejścia

5.      i oddziaływający na otoczenie poprzez określone wyjścia

6. przy czym charakter oddziaływań na wyjściach jest wyznaczą przez oddziaływania na wejściach, zmodyfikowane przez procesy konwersji wewnątrzsystemowej,
7. a charakter oddziaływań na wejściach jest modyfikowany za pośrednictwem sprzężenia zwrotnego przez oddziaływania na wyjściach,

Każdy z autorów kładzie nacisk na inne elementy struktury

Elementy systemu

Co jest ostatecznym elementem systemu? Dwa stanowiska:

-        realistyczne; elementami są jednostki ludzkie → system konkretny,

-        nominalistyczne; elementami są działania lub aspekty działań ludzkich → system analityczny,

Twórcy AS przyjmują powszechnie drugie stanowisko.

Easton: „System polityczny (…) jest to zbiór interakcji wyodrębniony spośród innych rodzajów interakcji, w których uczestniczą jednostki ludzkie”

Almond: „nie składa się z jednostek ludzkich, a ról”

Tak określony element, nie można zdefiniować poprzez cechy absolutne(swoiste), a jedynie poprzez odniesienie do całości. Podobnie nie sposób zdefiniować tak ujęty system, inaczej niż od środka, wyznaczając jego granice i określając jego elementów.

Granica systemu

Twórcy AS uważają iż system można wyodrębnić z otoczenia, wymaga to jednak określenia granicy systemu. Granicą jest kryterium określające co wchodzi do systemu a co nie.

System jako całość cechują jego funkcję, definicję systemu politycznego maja często charakter funkcjonalny, o schemacie:

1. system polityczny pełni w społeczeństwie takie a takie funkcje,
2. elementami systemu są wszystkie takie i tylko takie działania , interakcje i role, które są istotne dla wypełnienia owych funkcji,

- Easton: skuteczna alokacja dóbr i nakłonienie członków społeczeństwa do jej akceptacji,

- Almond: system interakcji służący integracji i adaptacji,

- Parsons: zbiorowe dążenie do zbiorowych celów,

- Deutsch: koordynacja ludzkich wysiłków dla osiągnięcia celów społecznych,

Granice maja zatem charakter analityczny i tworzone są przez badacza, jest to decyzja metodologiczna.

Otoczenie systemu

Otoczeniem jest wszystko poza granicami systemu. Odnosi się to jedynie do systemu otwartego, wchodzącego w relację z otoczeniem.

Twórcy AS zgadzają się jednak co do tego, że nie ma sensu interpretować systemu, jako istniejącego w próżni. Systemy polityczne wchodzą w różne relacje z otoczeniem i co do tego nie ma wątpliwości.

Otoczenie  można rozumieć dwojako:

1. wszystko co pozostaje poza systemem - kategoria zbyt ogólna, heterogeniczna i przez to bezużyteczna,
2. to co jest poza systemem, ale pozostaje z nim w istotnych relacjach przyczynowych:
3. 1. czynniki wpływające na system, ale nie ulegające jego wpływowi,
   2. czynniki wpływające i ulegające wpływowi systemu,

Pojęcie otoczenia jest różnie konkretyzowane przez różnych badaczy:

Easton - otoczenie totalne dzieli się na dwie kategorie:

-        czynniki wewnętrzne – istotne, w ramach tego samego społeczeństwa(system ekologiczny, biologiczny, osobowościowy, społeczny w wąskim znaczeniu)

-        czynniki leżące poza społeczeństwem,(struktura społeczna, system ekonomiczny, demograficzny)

Parsons – schemat 4 funkcji(AGIL):

A – adaptacja                                          - system ekonomiczny i technologiczny

G – osiąganie celów                            - system polityczny,

I – integracja                                          - rodzina i gospodarstwo domowe,

L – utrzymywanie wzorów              - kultura religia sztuka,

Wejścia systemu

Są to oddziaływania na system, ze strony otoczenia są bardzo liczne i zróżnicowane.

Easton dla wyróżnienie tych istotnych, wprowadza dwie podstawowe kategorie wejść:

1.    żądania – wyraz opinii iż władczy podział wartości nie/powinien być dokonany, dzielą się na:

a)    funkcjonalne,

b)   dysfunkcjonalne, powstające w wyniku: nadmiaru, sprzeczności obiektywnej niespełnialności żądań,

2.    poparcie – działania, postawy, pozytywne opinie w stosunku do pewnych osób, idei, grup, celów, kierowane są do:

a)    społeczności politycznej,

b)   reżimu politycznego,

c)    władzy

Almond bardziej konkretyzuje kategorie zadań i poparcia:

1.    żądania:

a)    regulacji zachowań,

b)   dóbr i usług,

c)    uczestnictwa w systemie politycznym,

d)   symboliczne,

2.    poparcia:

a)    materialne,

b)   czynne uczestnictwo w systemie politycznym,

c)    manifestacje uznania i szacunku dla władzy,

Wyjścia systemu

Oddziaływania jakim otoczenie ulega ze strony systemu.

W ujęciu Estona kategoria ta obejmuje jedynie łącznie pojmowane decyzje i działania władzy. AS ma skupiać się na wnętrzu systemu, więc wg Eastona, wyjścia są mniej istotne w badaniu systemu politycznego i powinny być rozpatrywane przez inne nauki.

Wg Almonda analizie wyjść należy poświęcić więcej czasu niż analizie wejść, w działaniu na zewnątrz najpełniej ujawniać ma się istota systemu. Rozróżnia on 4 typy wyjść:

a)      ekstrakcyjne – decyzje podatkowe, daniny, etc.,

b)     regulacyjne – decyzje administracyjne indywidualne, wyroki, etc.,

c)      dystrybucyjne – decyzje dot. rozdziału dóbr, etc.,

d)     symboliczne – deklaracje, symboliczne afirmacje, etc.,

Typologia wyjść daję podstawę ogólnej typologii możliwości i zdolności danego systemu.

Konwersja wewnątrzsystemowa

Przy AS możliwe są dwa podejścia:

-        metoda „czarnej skrzynki” - analiza relacji systemu z otoczeniem,

-        metoda „przezroczystej skrzynki” - analiza wewnętrznych przemian w ramach systemu,

Druga metoda najpełniej rozwinięta jest przez Almonda, przedstawia on 7 funkcjo konwersji wewnątrzsystemowej:

a)      socjalizacja i rekrutacja polityczna(pełnione przez szkołę, rodzinę, partie, etc.)

b)     artykulacja interesów(grupy interesów: instytucjonalne, anomijne, stowarzyszenia),

c)      agregacja interesów(partie polityczne, frakcje parlamentarne, kliki, koalicje)

d)     komunikacja polityczna(prasa, radio, TV, etc.)

e)      prawotwórstwo,

f)       stosowanie prawa(administracja),

g)     przysądzanie prawa(sądownictwo, arbitraż, etc)

Sprzężenie zwrotne

Wyjścia nie tylko oddziałują na otoczenie systemu, ale także na wejścia.

Najbardziej koncepcje tę rozwinął Deautsch – o skuteczności sprzężenia zwrotnego decyduje:

1.      ładunek – stopień i zakres zmienności otoczenia,

2.      opóźnienie – odstęp czasu pomiędzy otrzymaniem informacji o odchyleniu i skorygowaniem,

3.      zysk płynący z akcji korygującej,

4.      antycypacja nowych sytuacji – stopień w jakim można przewidzieć przyszłe odchylenia,

Dzieli on sprzężenia zwrotne na negatywne(powstrzymujące negatywne działanie) i pozytywne(wzmacniające skuteczność działania)

2. Heurystyczna rola analizy systemowej

Modele systemowe mogą być traktowane dwojako:

1.      kategoria ontologiczna – system istnieje naprawdę, badacz go jedynie odkrywa, twierdzenia go dotyczące podlegają operacjom sprawdzającym,

2.      kategoria metodologiczna – system to konstrukt badawczy, narzędzie badawcze, znaczenie ma użyteczność modelu, prawdziwość nie podlega weryfikacji,

Twórcy AS posługują się tym drugim znaczeniem. Dzięki temu model nie jest związany danymi empirycznymi, może być celowo uproszczony, o ile wyodrębnienie takiego systemu jest użyteczne i wartościowe.

Takie ujęcie modelu decyduje o tym, iż nie modeli rozstrzygających, każdy jest tylko jednym z możliwych wytłumaczeń danego zjawiska.  Użyteczność modelu zależy tu zatem od pytania badawczego.

AS polityki może przebiegać na 3 poziomach, które generują odrębne pytania badawcze:

-        a. makrosystemowa – system polityczny jako całość – jakie elementy należa do systemu, jakie do otoczenia? Jakie zachodzą między nimi relacje? Etc.,

-        a.s. Średniego rzędu – jeden z podsystemów całości – jakie podsystemy występują? Jaka jest ich rola i relacja z całością? Etc.,

-        a. mikrosystemowa – poszczególny element danego systemu – jakie występują relacje między elementami? Jakie jest stopień autonomii elementów? Etc.

-         

Wartość modelu powinna zależeć od jego dopasowania do danych empirycznych. Z wartościowych modeli powinna być konstruowana teoria polityki.

Użyteczność AS do budowania empirycznej teorii polityki zależy od:

1.      zmienności(możliwości pomiaru i kwantyfikacji)) składników modelu systemowego,

2.      stopnia zoperacjonalizowania zmiennych,

3.      na ile pojedyncze twierdzenia są wiązane w teorię,