Starożytność
Nazwa
Określeniem antyk (starożytność) przyjęto nazywać epokę najstarszą w dziejach kultury śródziemnomorskiej. Słowo antyk ma łaciński rodowód: łac. antiquus oznacza „dawny”.
Chronologia
Epoka trwała około 1300 lat: od przełomu IX i VIII w. p.n.e. do 476 r. Początek antyku jest związany z powstaniem takich arcydzieł literatury, jak „Iliada” i „Odyseja” (ok. VIII w. p.n.e.). Data końcowa to upadek Cesarstwa Zachodniorzymskiego (germańskie wojska pod wodzą Odoakra zdobyły Rzym).
Kultura grecka – początek kultury europejskiej
Kultura grecka jest najwcześniejszą z kultur, których rozwój miał miejsce na kontynencie europejskim. O jej wyjątkowym charakterze świadczy fakt, że przyjęła niemal natychmiast doskonałą, ostateczną formę. Jej wpływy są wyraźne w kolejnych epokach – naukę, literaturę i mitologię grecką (wierzenia) uważano za wzór, obficie z nich czerpano. Zdobycze kulturalne Grecji uznano za ideał, wzorzec klasyczny (łac. classicus – wzorowy, pierwszorzędny).
Kultura minojska (kreteńska) i mykeńska (helladzka): to najstarszy okres kultury greckiej. Kultura minojska (od Minosa – króla Krety) rozwijała się w okresie 3000 – 1100 r. p.n.e. Jej końcowy etap – kultura mykeński – mykeński latach 1600 – 1100 p.n.e. Źródłem wiadomości na ich temat są badania archeologiczne oraz epopeje Homera, który obficie czerpał z dorobku kulturowego swoich przodków.
Dzieła Homera – okres epiki: „Iliada” i „Odyseja” powstały w VIII w. p.n.e. Za ich autora uznano Homera, choć w rzeczywistości nie wiemy nawet, czy jest to postać autentyczna. Obydwa utwory są natomiast bezsprzecznie arcydziełami. Zanim utrwalono je na piśmie, były przekazywane ustnie.
Wielcy poeci – okres liryki: w VII i VI w. p.n.e. powstały najbardziej wartościowe utwory liryczne starożytności. Pisali: Tyrtajos, Symonides Simonides Kos, Safona, Anakreont. Wraz z rozwojem twórczości lirycznej pod względem tematycznym postepował rozwój formalny: krystalizowały się nowe gatunki liryki (np. anakreontyk, poezja tyrtejska), doskonalono systemy wersyfikacyjne (np. strofa saficka).
Wielcy tragicy – okres tragedii: V w. p.n.e. to moment niesłychanie ważny dla historii kultury europejskiej – powstały wielkie tragedie greckie, tworzyli: Ajschylos, Sofokles, Eurypides. Nastąpił też rozwój komedii (twórczość Arystofanesa)
W tym czasie starożytna Grecja przeżywała pod rządami Peryklesa okres największej świetności, zwany ateńskim oświeceniem.
Rozkwit epigramatu: przypadł na przełom V i IV w. p.n.e.
Filozofia starożytna:
- Termin filozofia: filozofia, można powiedzieć – oczywiście w wielkim uproszczeniu – narodziła się z ciekawości. Człowiek od zarania dziejów zadawał sobie pytania: jak powstał wszechświat? kiedy pojawił się gatunek ludzki? Próbował tłumaczyć różne zjawiska w naturze, zastanawiał się, jakie jest jego miejsce w świecie, analizował swoje stosunki z innymi ludźmi. Początkowo odpowiedzi na te pytania podpowiadały wyobraźnia i fantazja – powstała mitologia. W miarę rozwoju myśli człowiek zaczął robić coraz większy użytek ze swych zmysłów i rozumu. Analizował zjawiska i wyciągał wnioski. Tak narodziła się filozofia – miłość mądrości (gr. phileo – lubię, sophia – mądrość).
- Już około VI w. p.n.e. pojawili się pierwsi uczeni filozofowie próbujący wyjaśniać zjawiska otaczającego ich świata. Grecy zwali ich mędrcami, szanowali i chętnie słuchali. Filozofowie tworzyli szkoły, w których nauczali. Stanowili najbardziej wykształconą warstwę społeczną. Ich rozważania do dziś stanowią podstawę wielu nauk.
- sylwetki greckich filozofów:
Ø Tales z Miletu – (VI w. p.n.e.), był filozofem, matematykiem i astronomem, twórcą znanego matematycznego twierdzenia
Ø Pitagoras, także matematyk (VI w. p.n.e.), stworzył szkołę, która przetrwała kilka wieków. Jego uczniów, wyznawców kierunku filozoficzno-religijnego, stworzonego przez Pitagorasa, zwano pitagorejczykami
Ø Heraklit z Efezu to twórca znanego powszechnie powiedzenia: „panta rhei” – wszystko płynie: wszystko jest zmienne, nietrwałe, nic się nie powtarza w tej samej postaci. Heraklit twierdził: „niepodobna wstąpić dwukrotnie do tej samej rzeki”. Natura jest ciągłą śmiercią i nieustannym rodzeniem się. Jego dzieła zaginęły, pozostało kilka aforyzmów utrwalonych w dziełach późniejszych filozofów.
Ø Sokrates żył i nauczał w Atenach (V – IV w. p.n.e.). Zajmował się jedynie etyką i logiką. Jego dociekania były skoncentrowane wokół człowieka, poznawania siebie i innych. Sokrates utożsamiał cnotę z wiedzą i zachęcał do jej zdobywania. Doskonalenie się, nabywanie takich cech jak: sprawiedliwość, odwaga, panowanie nad sobą uważał za najwyższe dobro. Kto je posiadł, jest szczęśliwy. Wprowadził pojęcie cnoty rozumianej jako doskonałość – mądrość, umiejętność panowania nad sobą, sprawiedliwość. Sokrates wierzył, że niemożliwe jest osiągnięcie ideału cnoty bez wiedzy, czyli mądrości. Tylko wtedy człowiek może dążyć do dobra i sprawiedliwości.
Ø Platon (V – IV w. p.n.e.) był uczniem Sokratesa. Założył w Atenach własną szkołę, zwaną Akademią. Nauczał i pisał traktaty filozoficzne. Wszystkie zachowały się do naszych czasów. Nadawał im piękną formę literacką, były pisane w postaci dialogów, w których filozof poruszał rozmaite kwestie z zakresu etyki, polityki, kosmologii, antropologii. Najważniejsze z nich to: „Obrona Sokratesa”, „Uczta”, „Państwo”. Platon stworzył teorię o dwóch rodzajach bytów: poznawalnych przez zmysły i poznawalnych przez pojęcia. Pierwszy to zjawiska zmienne, ulegające zniszczeniu, realne; drugi zaś jest wieczny, niezmienny, idealny. Do pierwszego bytu należą rzeczy, do drugiego idee. Jego koncepcja filozoficzna zwana jest idealizmem. Uważał, że świat, na którym żyjemy, jest jedynie odbiciem świata bytów idealnych. Każdy przedmiot, każdy element świata materialnego, doczesnego ma więc swój idealny pierwowzór w świecie idei. Człowiek powinien dążyć do ideału i w tym znajdować szczęście oraz cel życia. Platon stworzył też nową teorię duszy, wyraźnie oddzielając ją od ciała. Dusza, według niego, jest niematerialna, nieśmiertelna, doskonalsza od ciała, które jest jej więzieniem.
Z imieniem Platona związane jest pojęcie tzw. miłości platonicznej. Platon twierdził, że miłość jest pożądaniem piękna, a więc nigdy nie może znaleźć zaspokojenia w tym, co jest piękne, a dąży do samej idei piękna, którą można ująć tylko myślą. Dlatego miłość platoniczna jest to skłonność tylko duchowa. Filozof stworzył własną koncepcję państwa, którym powinni rządzić filozofowie. Pogląd ten uznano za prawzór wszelkich późniejszych utopii politycznych.
Ø Arystoteles (IV w. p.n.e.) uchodzi za najwszechstronniejszego myśliciela starożytności. Był uczniem Platona, ale własną filozofię rozwinął w opozycji do mistrza. Założył w Atenach szkołę zwaną Liceum. Zajmował się etyką, logiką, literaturą, metafizyką, fizyką, historią naturalną i psychologią. Zostawił wiele pism, które uporządkowali dopiero jego uczniowie. W dziełach Arystotelesa wyraźnie widać dominację rozumu. W etyce wyznawał zasadę szczęścia opartego na „złotym środku”: szczęśliwy jest ten, kto czyni dobrze, kieruje się sprawiedliwością i żyje cnotliwie. Za źródło filozofii uznawał zdziwienie wobec wspaniałości wszechświata i podziw, jaki on budzi. Filozofia, według niego, to wiedza teoretyczna, stanowiąca zasady, podstawy nauk szczegółowych. Najważniejszym zadaniem filozofa jest dociekanie istoty bytu. Ten dział filozofii nazwano metafizyką. Oprócz niego Arystoteles, a także inni filozofowie, wyróżniał: logikę – naukę o sposobach poznawania i dowodzenia oraz etykę – naukę o wartościach. Arystoteles stworzył najpełniejszy system filozoficzny w starożytności. Jego poglądy miały wpływ na rozwój filozofii w wiekach średnich i na dalsze jej dzieje.
W swojej „Poetyce” Arystoteles sformułował teorię poezji, uporządkował reguły i normy, którym powinny podlegać rodzaje i gatunki literackie. Wywodząca się od Arystotelesa konwencja literacka obowiązywała do końca XVIII w.
Arystoteles wprowadził do filozofii pojęcie eudaimonii, czyli ostatecznego ideału, jaki osiągnąć powinien każdy człowiek. Arystoteles twierdził, że szczęście może dać jedynie zdolność do czynienia dobra, umiejętność życia w cnocie i prawości.
- Systemy filozoficzne starożytności:
Ø epikureizm
Þ za twórcę tej doktryny uważa się Epikura z Samos (IV – III w. p.n.e.)
Þ Epikur interesował się głównie szczęściem i traktował je jako najwyższe dobro człowieka
Þ szczęście to według Epikura doznawanie przyjemności
Þ szczęśliwy jest ten, kto nie cierpi; brak cierpienia jest odczuwany jako przyjemność
Þ samo życie jest radością
Þ Epikur twierdził, że celem życia każdego człowieka powinno być rozważne dążenie do przyjemności i szczęścia
Þ epikurejczycy zdecydowanie przedkładali przy tym przyjemności duchowe nad cielesne
Þ szczęśliwy może być tylko ten, kto cechuje się mądrością i sprawiedliwością
Þ trzeba żyć rozumnie, cnotliwie i sprawiedliwie
Ø stoicyzm
Þ twórcą szkoły stoickiej jest Zenon z Kation (IV – III w. p.n.e.)
Þ z dzieł Zenona nie pozostały nawet fragmenty, jego poglądy są znane tylko z przekazu następców
Þ stoicy twierdzili, że celem istoty żywej jest zachowanie własnego ciała i świadomości – najłatwiej to osiągnąć żyjąc zgodnie z rozumem i naturą
Þ człowiekiem całkowicie wolnym jest jedynie mędrzec, ponieważ wolność to kierowanie własnymi czynami
Þ wiedza umożliwia mądre życie, tzn. życie w zgodzie z rozumem i naturą
Þ stoicy postulowali wykształcenie w sobie zdolności do zachowania trzeźwości umysłu oraz uniezależnienia się od pokus i smutków świata zewnętrznego za pomocą rozumu
Þ ideałem stoika jest człowiek, który w każdej sytuacji potrafi nad sobą panować, rozumowo i bez zbędnych emocji oceniać zjawiska otaczającego go świata (stąd powiedzenie „stoicki spokój”)
Ø hedonizm
Þ szkoła, którą założył Arystyp z Cyreny (435 – 366 r. p.n.e.)
Þ pojęcie hedonizmu związane jest z greckim słowem hedone, czyli rozkosz
Þ hedonizm to doktryna etyczna uznająca przyjemność cielesną (a więc właśnie rozkosz) za najwyższe lub jedyne dobro, cel życia człowieka i naczelny motyw ludzkiego postępowania
Þ hedonista to człowiek, który swe szczęście wiąże z odczuwaniem przyjemności, ale czyni to w sposób inny niż epikurejczycy
Karolina_M