Lasy miejskie – przegląd wybranych zagadnień na podstawie literatury.pdf - Leśnictwo - marysiari

L EŒNE P RACE B ADAWCZE , 2006, 1: 103–118.

Adam K ALISZEWSKI *

LASY MIEJSKIE – PRZEGL¥D WYBRANYCH ZAGADNIEÑ

NA PODSTAWIE LITERATURY

URBAN FORESTS – LITERATURE REVIEW ON SELECTED TOPICS

Abstract. Literature concerning urban forests is very extensive and covers prac-

tically all the aspects related to forests in urban areas. The article gives histori-

cal review, a present concept of urban forests, and the results of the first forest

inventories in urban areas. It also describes functions of urban forests and for-

estry, issues concerning forest policy, and rules of forest management. The arti-

cle is concluded with the section on economic aspects of urban forests.

Key words: urban forests, urban areas, forest functions.

Instytut Badawczy Leœnictwa, Zak³ad Ekonomiki i Polityki Leœnej, 00-973 Warszawa, ul. Bitwy

Warszawskiej 1920 r. 3, A.Kaliszewski@ibles.waw.pl

104

A. Kaliszewski

1. WSTÊP

Przemiany spo³eczno-ekonomiczne zachodz¹ce w krajach rozwiniêtych spo-

wodowa³y w ostatnich dekadach gwa³town¹ i szerok¹ migracjê ludnoœci wiejskiej

do miast. Choæ samo zjawisko nie jest nowe i trwa od pocz¹tku istnienia oœrodków

miejskich, dynamika i skala procesu nie znajduj¹ analogii w historii.

Niezale¿nie od miejsca zamieszkania, ludzie maj¹ potrzebê kontaktu ze œro-

dowiskiem naturalnym, przekszta³conym w mo¿liwie niewielkim stopniu. W roz-

budowuj¹cych siê i coraz gêœciej zaludnionych miastach gwa³townie roœnie popyt

na miejsca wypoczynku i rekreacji. Sytuacja ta sprawia, ¿e miejskie i wokó³-

miejskie tereny zielone, w tym lasy, poddawane s¹ silnej antropopresji i konieczne

staje siê odpowiednie ich zagospodarowanie, uwzglêdniaj¹ce potrzeby i ocze-

kiwania spo³eczne. W tym kontekœcie, w ostatnich dekadach coraz wiêkszego

znaczenia nabiera koncepcja leœnictwa miejskiego ( urban forestry ), w której za-

gospodarowanie zasobów leœnych s³u¿y zapewnieniu spo³ecznoœci miejskiej szero-

kich korzyœci psychologicznych, socjologicznych, ekonomicznych i estetycznych

(Miller 1997). Z uwagi na swój multidyscyplinarny charakter nowe podejœcie do

zagospodarowania lasów na obszarach zurbanizowanych stawia zupe³nie nowe

wyzwania odnoœnie do planowania, projektowania i zagospodarowania lasów w

miastach i wokó³ nich.

Celem niniejszego artyku³u jest przybli¿enie problematyki poruszanej w ostat-

nich latach w wybranych publikacjach naukowych i popularnonaukowych do-

tycz¹cych lasów miejskich. Literatura tematu jest niezwykle bogata i dotyczy

praktycznie wszystkich aspektów zwi¹zanych z lasami na obszarach zurbanizo-

wanych.

Ni¿ej zaprezentowany przegl¹d powsta³ na podstawie literatury dostêpnej w

Bibliotece Instytutu Badawczego Leœnictwa w Warszawie oraz wa¿niejszych opra-

cowañ ogólnie dostêpnych w Internecie. Nie pretenduje on do miana przegl¹du

uniwersalnego (systemowego), na podstawie którego mog³yby zostaæ sformu³o-

wane jednoznaczne wnioski, a jedynie koncentruje siê wokó³ najwa¿niejszych

zagadnieñ poruszanych w literaturze przedmiotu.

2. RYS HISTORYCZNY LASÓW MIEJSKICH

Lasy miejskie stanowi¹ wa¿ny element zieleni miejskiej, a korzystanie z ich

ró¿norodnych funkcji ma tak d³ug¹ historiê, jak samo osiedlanie siê ludzi w

miastach (Lawrence 1995). Na rozwój lasów i pe³nione przez nie funkcje za-

sadniczy wp³yw na przestrzeni wieków wywiera³y czynniki biofizyczne, spo³ecz-

no-ekonomiczne, kulturowe oraz polityczne. Lasy na terenach zurbanizowanych

ró¿ni¹ siê znacz¹co od pozosta³ych obszarów leœnych, zarówno po³o¿eniem wzglê-

Lasy miejskie – przegl¹d wybranych zagadnieñ na podstawie literatury

105

dem terenów zurbanizowanych, struktur¹ i w³aœciwoœciami samego ekosystemu

leœnego, jak równie¿ iloœci¹ urz¹dzeñ rekreacyjnych, rodzajem i liczb¹ podmiotów

zaanga¿owanych w tworzenie polityki leœnej i decyduj¹cych o sposobie ich za-

gospodarowania, a tak¿e czêstym wystêpowaniem konfliktów spo³ecznych na tle

wykorzystania ich zasobów (Konijnedijk 1997b).

Wed³ug Konijnendijka historia leœnictwa miejskiego w Europie Zachodniej

powinna byæ postrzegana w kontekœcie spo³eczno-ekonomicznym, politycznym i

kulturowym. We wczesnym œredniowieczu lasy miejskie by³y w³asnoœci¹ w³adców

feudalnych i kleru, a g³ówn¹ ich funkcj¹ by³o zapewnienie ich w³aœcicielom

miejsca do polowañ i rekreacji oraz dostarczanie surowca drzewnego (Konij-

nendijk 1997b). Z up³ywem stuleci, w miarê rozrastania siê oœrodków miejskich,

lasy naturalne powoli ustêpowa³y miejsca lasom i zadrzewieniom wprowadzanym

przez cz³owieka. W XVII i XVIII wieku w wielu du¿ych miastach europejskich

zaczê³y powstawaæ rezydencyjne ogrody, linearne promenady, niewielkie skwery

oraz du¿e parki, zak³adane przez bogat¹ arystokracjê i przedstawicieli wy¿szych

klas spo³ecznych (Lawrence 1995). W miarê rozwoju mieszczañstwa i umacniania

siê jego wp³ywów powstawa³y lasy miejskie, zwykle maj¹ce charakter w³asnoœci

publicznej. W pocz¹tkowym okresie ich fundatorami byli przedstawiciele wy¿-

szych klas spo³ecznych, z czasem ich miejsce zajmowali przemys³owcy i inne

osoby prywatne. Du¿ego znaczenia zaczê³y nabieraæ wówczas funkcje rekreacyjne

i œrodowiskowe, wci¹¿ jednak traktowane na równi z funkcjami produkcyjnymi.

Od II po³owy XIX wieku opiekê nad lasami w miastach stopniowo zaczê³y przej-

mowaæ rady miejskie i zarz¹dy regionalne, co znacz¹co wp³ynê³o na wzrost

powierzchni publicznych lasów miejskich. W kolejnych dziesiêcioleciach ludnoœæ

miejska coraz bardziej anga¿owa³a siê w kszta³towanie polityki miast w od-

niesieniu do obszarów leœnych, co przyczynia³o siê do znacznego ograniczenia

ekonomicznego u¿ytkowania lasów, z korzyœci¹ dla realizacji funkcji pozapro-

dukcyjnych, z funkcj¹ rekreacyjn¹ na czele. Wzrasta³ równie¿ udzia³ lokalnych

spo³ecznoœci w podejmowaniu decyzji zwi¹zanych z lasami (Konijnedijk 1997b,

Lawrence 1995).

Lawrence (1995) wymienia trzy najwa¿niejsze funkcje, jakie pe³ni³y lasy w

miastach do pocz¹tku XX wieku: stanowi³y one element naturalny w silnie przek-

szta³conym œrodowisku antropogenicznym, by³y obiektem estetycznym, kszta³-

tuj¹cym pejza¿ miejski, oraz odgrywa³y rolê spo³eczn¹, podkreœlaj¹c zhierar-

chizowan¹ strukturê spo³ecznoœci miejskiej oraz strukturê w³adzy wœród mieszkañców

miast.

Chocia¿ niektóre lasy by³y pod bezpoœrednim wp³ywem miast przez ca³e

wieki, szczególnie w Europie, gwa³towna „urbanizacja” lasu jest zjawiskiem sto-

sunkowo nowym (Konijnendijk 2003, Moll 1995). Konijnedijk (1997b) zauwa¿a,

¿e na proces ten szczególnie du¿y wp³yw mia³ rozwój przemys³owego spo³e-

czeñstwa miejskiego. Dynamiczna urbanizacja doprowadzi³a do zmian w sposobie

sprawowania w³adzy oraz do stopniowego przekszta³cenia siê spo³eczeñstwa feu-

dalnego w pluralistyczne spo³eczeñstwo demokratyczne, w którym w tworzeniu

106

A. Kaliszewski

polityki mog¹ braæ udzia³ wszyscy. Z drugiej strony urbanizacja i industrializacja

doprowadzi³y do wzrostu wyobcowania mieszkañców miast wobec natury, co w

odpowiedzi wymusi³o wiêkszy popyt na lasy i tereny zielone w miastach.

3. WSPÓ£CZESNA KONCEPCJA LASÓW MIEJSKICH

W ostatnich dziesiêcioleciach coraz wiêkszego znaczenia nabiera nowa kon-

cepcja leœnictwa miejskiego ( urban forestry ). Jest ona definiowana najczêœciej jako

„sztuka, nauka i technika gospodarowania drzewami i zasobami leœnymi w eko-

systemach miejskich i wokó³ nich w celu zapewnienia spo³ecznoœciom miejskim

korzyœci psychologicznych, socjologicznych, ekonomicznych i estetycznych”

(Miller 1997). Sam termin urban forestry zosta³ u¿yty po raz pierwszy w 1965 roku

dla okreœlenia tytu³u absolwenta studiów w zakresie pielêgnacji drzew w miejskich

dzielnicach Toronto (Johnston 1996). Ta multidyscyplinarna, a w swej idealnej

formie nawet interdyscyplinarna, koncepcja, opracowana w drugiej po³owie lat 60.

XX wieku w Ameryce Pó³nocnej, ma s³u¿yæ zintegrowaniu planowania i zago-

spodarowania wszystkich zasobów drzewnych na obszarach miejskich (Konij-

nendijk 2003). Do tego celu wykorzystywane s¹ osi¹gniêcia nauk podstawowych i

stosowanych, przyrodniczych i spo³ecznych, a tak¿e humanistycznych i plani-

stycznych (Konijnendijk i in. 2000, Moll 1995).

Konijnendijk (2003) zauwa¿a, ¿e stosowany w obszarze anglojêzycznym

termin urban forestry , przet³umaczony na inne jêzyki europejskie, nie oddaje istoty

zagadnienia. Wiêkszoœæ stosowanych dotychczas terminów (np. niemiecki Stadt-

wald ) ma d³ug¹ tradycjê i odnosi siê jedynie do surowcowego elementu zieleni

miejskiej. Lasy miejskie czy komunalne s¹ bowiem typowo europejskim zja-

wiskiem, maj¹cym d³ug¹ historiê zagospodarowania i ochrony oraz ugruntowan¹,

powszechnie stosowan¹ terminologiê.

Choæ w Ameryce Pó³nocnej nowa koncepcja nie spotka³a siê w pocz¹tkowym

okresie z entuzjastycznym przyjêciem – g³ównie z powodu sprzeciwu specjalistów

z zakresu pielêgnacji terenów zielonych, obawiaj¹cych siê zdominowania przez

leœników ich obszaru dzia³ania – ju¿ na pocz¹tku lat 70. opór wobec idei leœnictwa

miejskiego os³ab³, by z czasem przerodziæ siê w szerok¹ akceptacjê, wyra¿on¹

poparciem zarówno ze strony leœników, jak i osób zajmuj¹cych siê pielêgno-

waniem zieleni miejskiej (Johnston 1996).

Znacznie d³u¿ej trwa³a akceptacja leœnictwa miejskiego w Europie, gdzie

mimo d³ugiej tradycji planowania, projektowania i zagospodarowania miejskich

obszarów zielonych, zintegrowane podejœcie urban forestry trafi³o na podatny

grunt dopiero w latach 90. XX wieku. Sta³o siê tak przede wszystkim za spraw¹

wzrastaj¹cej gwa³townie od lat 80. presji mieszkañców miast na lasy wokó³ wiel-

kich aglomeracji i nasilaj¹cego siê popytu na funkcje pe³nione przez zieleñ miejsk¹

Lasy miejskie – przegl¹d wybranych zagadnieñ na podstawie literatury

107

(Konijnendijk 2003, £onkiewicz 1997). Konijnendijk (2003) podaje za John-

stonem (1997), ¿e pierwszym pañstwem europejskim, które przyjê³o i zaczê³o

wprowadzaæ w ¿ycie now¹ koncepcjê leœnictwa miejskiego, by³a Wielka Brytania.

Pojêcie „lasu” w ramach koncepcji urban forestry jest znacznie szersze ni¿ to

wyznaczone przez tradycyjne leœnictwo. Termin ten obejmuje bowiem, poza „ty-

powymi” lasami, równie¿ niewielkie zadrzewione po³acie, parki i ogrody, jak

równie¿ pojedyncze drzewa (Konijnendijk 2003). Rola leœnika prowadz¹cego

gospodarstwo lasów miejskich jest wiêc wieloaspektowa i wymaga innego przy-

gotowania i sposobu myœlenia, ni¿ ma to miejsce w przypadku leœników prowa-

dz¹cych tradycyjne gospodarstwo leœne (Vogel 1978). Prowadzenie w³aœciwej

gospodarki w lasach miejskich musi byæ wiêc poprzedzone odpowiednim do-

skonaleniem zawodowym kadr i przekazywaniem im mo¿liwie szerokiego wyk-

szta³cenia (Andersen 1978). Szkolenie powinno obejmowaæ wiele dyscyplin i

³¹czyæ ze sob¹ nauki przyrodnicze z naukami spo³ecznymi (Andersen i in. 2002).

Od kilku lat s¹ tworzone i funkcjonuj¹ odrêbne programy i kierunki studiów

poœwiêcone leœnictwu miejskiemu (Konijnendijk 2003), jednak liczba studentów

podejmuj¹cych takie studia w Europie nie jest du¿a (Andersen i in. 2002).

Niektórzy autorzy zwracaj¹ uwagê na koniecznoœæ szerokiej edukacji pub-

licznej, która – odpowiednio prowadzona – przyczyni siê do wzrostu zaanga¿o-

wania w sprawy lasów miejskich pojedynczych osób, grup szkolnych, organizacji

ochrony przyrody czy przedstawicieli drobnego biznesu i mo¿e byæ czynnikiem

decyduj¹cym o powodzeniu wielu dzia³añ podejmowanych na tym obszarze przez

organy publiczne (Springgate i Hoesterey 1995). Konijnendijk (2003) podkreœla

koniecznoœæ zintensyfikowania badañ naukowych w zakresie leœnictwa miejskie-

go. Dziedzina ta jest ju¿ bardzo szeroko badana w Stanach Zjednoczonych (John-

ston 1996). Von Gadow (2002) zauwa¿a, ¿e zwa¿ywszy na spo³eczne i kulturowe

znaczenie lasów miejskich, poœwiêcana im przez europejskich naukowców uwaga

jest dalece niewystarczaj¹ca.

4. ZASOBY LASÓW MIEJSKICH

Pierwsza kompleksowa ocena zasobów lasów miejskich zosta³a przeprowa-

dzona w Stanach Zjednoczonych w 2000 roku (Dwyer i in. 2000). W tym celu

wykorzystano kombinacjê ró¿nych metod, w tym metod satelitarnych. Inwen-

taryzacja wykaza³a, ¿e w Stanach Zjednoczonych 77,4 mld drzew pokrywa 33,4%

obszarów zurbanizowanych (okrêgów miejskich), co stanowi oko³o 8% obszaru

l¹dowego oraz jedn¹ czwart¹ wszystkich drzew w 48 stanach. Na obszarach o

zwartej zabudowie miejskiej (miasta i osiedla) 3,8 mld drzew pokrywa 27,1%

powierzchni, czyli oko³o 1% terytorium ca³ych Stanów Zjednoczonych (Dwyer i

in. 2000).

Lasy miejskie – przegląd wybranych zagadnień na podstawie literatury.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: