Test Stosunkow Rodzinnych - Test Stosunkow Rodzinnych.doc

27

Joanna Różańska – Kowal

Monika Kornaszewska – Polak

Zastosowanie Testu Stosunków Rodzinnych E. Bene i J. Anthony’ego  do diagnozy relacji emocjonalnych w rodzinie generacyjnej i prokreacyjnej.

I.Wprowadzenie

Test Stosunków Rodzinnych1 ( The Family Relation Test) powstał w 1957. Został on skonstruowany przez brytyjskich naukowców E. Bene i J. Anthony’ego w celu stworzenia techniki badającej stosunki rodzinne. Test ten ma za zadanie obiektywnie i rzetelnie określić kierunek i intensywność uczuć dziecka wobec różnych członków rodziny oraz postrzegane przez dziecko uczucia kierowane do niego. Test jest narzędziem projekcyjnym, a jak uważają badacze zachodni jest on pół-projekcyjny (semiprojective) (H.J.Brand, 1996). TSR, jak i inne testy projekcyjne, daje możliwość oglądu całej osobowości, wraz z motywami i potrzebami nieświadomymi nie podatnymi na kontrolę czy zafałszowanie (A.Dunaj-Kozłowska, 1980).

Za pomocą swobodnej ekspresji emocjonalnej poprzez zabawę wydobywany jest z dziecka subiektywny obraz emocji doświadczanych przez dziecko, zarówno kierowanych do osób z rodziny, jak i od nich otrzymywanych. Wyniki niniejszego testu odzwierciedlają świadome emocje dziecka wobec jego rodziny, włącznie z emocjami mniej lub bardziej ukrywanymi, które trudno by mu było zwerbalizować w wywiadzie. Dziecko przypisuje emocje poszczególnym członkom rodziny za pomocą 21 figurek przypominających osoby z rodziny takie, jak matka, ojciec, rodzeństwo, inni krewni czy własne „ja”.

Model grupy rodzinnej budowany przez dziecko w teście nie musi odpowiadać modelowi rzeczywistemu; z przyczyn emocjonalnych bądź intelektualnych dziecko może wyłączać postacie ze swej najbliższej rodziny lub może je dodawać. Jak stwierdza J.Piaget system stosunków rodzinnych kieruje się własnymi regułami, małe dziecko zaczyna pojmować wzajemne zależności dopiero około 8 roku życia. Zwłaszcza w warunkach klinicznych test rodzinny jest atutem, ponieważ punktem wyjścia do badania nie jest problem, z jakim dziecko przyprowadza się do poradni, lecz poszukuje się problemu napięcia występującego między różnymi osobami z rodziny analizując całą strukturę rodziny w oczach dziecka (J.Bowlby, 1949).

Skonstruowano trzy podstawowe wersje testu: dla dzieci młodszych od 3 do 6 – 8 lat, dla dzieci starszych oraz dla par małżeńskich. Dwie pierwsze badają emocjonalne relacje pomiędzy dzieckiem a innymi, ważnymi dla dziecka

___________________________________________________________

1.angielski skrót nazwy testu to FRT, polski - TSR

członkami rodziny. Wersja dla par małżeńskich bada relacje emocjonalne

pomiędzy małżonkami oraz ich uczucia kierowane do dzieci. Test może być użyty także w przypadku rodziców samotnie wychowujących dzieci, gdy opiekują się oni przynajmniej dwójką dzieci, a także w przypadku relacji emocjonalnych w trwałych związkach, w których biorą udział przynajmniej trzy osoby (dwoje dorosłych i dziecko). W celu zbadania emocjonalnych interakcji w rodzinie test stosuje się we wszystkich trzech wersjach jednocześnie. Dzięki równoległemu zastosowaniu trzech wersji istnieje możliwość porównania rodzaju uczuć osób wchodzących w skład rodziny oraz intensywności ich zaangażowania emocjonalnego.

Relatywnie niewiele studiów opublikowano o Teście Stosunków Rodzinnych od 1990 roku do chwili obecnej, więcej ich pojawiło się pomiędzy 1980 a 1989 rokiem w Europie, a szczególnie w Polsce, Rosji, Wielkiej Brytanii czy Niemczech. W Polsce został on po raz pierwszy obszerniej opisany przez J. Rembowskiego (1986) który wcześniej prowadził nim badania 370 dzieci wczesnoszkolnych do pracy habilitacyjnej (1971).

Test stosowano między innymi w takich celach, jak zbadanie związków emocjonalnych w rodzinach konfliktowych, rodzinach z dziećmi wykazującymi zaburzenia zachowania, rodzinach z dziećmi średnio i ciężko upośledzonymi psychicznie oraz do badania relacji emocjonalnych pomiędzy chłopcami wykazującymi zaburzenia seksualne a ich rodzicami i relacji matek z dziećmi chorymi na astmę (J.Brand, 1996).

Dodatkowymi zastosowaniami diagnostycznymi testu mogą być: sformułowanie celów terapii rodzinnej oraz ocena postępów w psychoterapii. Klinicyści specjalizujący się w tym teście, stosując najpierw wywiad, a potem test, stwierdzali, że stosowanie tego narzędzia znacznie pogłębiło ich wgląd w dynamikę rodzinną. Natura relacji rodzinnych okazała się dzięki niemu bardziej złożona niż podczas standardowych procedur testujących, a dodatkowo informacje pochodzące z testu pozwoliły ujawnić negatywną naturę relacji rodzinnych. Wyniki badań wskazują także, że test może być efektywnie używany dla oceny systemów rodzinnych, w których pojawia się dysfunkcja (ibidem).

Istnieje wiele innych szczegółowych zastosowań TSR w praktyce klinicznej. Ciekawym rodzajem zastosowania testu wydaje się być badanie A. Rosen i S. Brigham (1984), którzy wskazali na istotność wieku oraz płci we wzorach przywiązania dziewcząt i chłopców wobec rodziców. Ich badanie ujawniło, iż chłopcy w wieku 5 – 8 lat mają mniej uczuć zależności wobec swych matek niż dziewczynki, a bardziej zależni są od samych siebie. Także chłopcy wyrażają więcej negatywnych emocji wobec swych ojców i jest to uzależnione od wieku. Badane dziewczęta miały tendencję do wyrażania mniej czytelnie niż chłopcy emocji negatywnych wobec własnych rodziców oraz do doświadczania silniejszych uczuć zależności ze swymi matkami, choć tendencja ta spadała wraz z wiekiem. Niektóre z zastosowań testu w badaniach indywidualnych i grupowych zostaną szczegółowo omówione w drugiej części niniejszego opracowania.

W toku różnorodnych badań rodziny TSR rozwinięto także specyficzną wersję wykorzystywaną do diagnozowania zaburzeń związanych z nadużyciami seksualnymi wobec dzieci. W testowanej wersji eksperymentalnej stworzono 14 kart uzupełniających, które dają możliwość wskazania w sposób bardziej bezpośredni na zachowania związane z nadużyciami seksualnymi wobec dziecka. Karty te oferują dziecku nie zagrażający, niebezpośredni i właściwy dla wieku kontekst, do którego mogą odnieść własne doświadczenie, muszą być jednak używane z wyczuciem i doświadczeniem ze strony osoby badającej (Mertin, Rooney, 1995). Opis badania psychologicznego z zastosowaniem tej wersji testu został zmieszczony na stronie 23 – 24.

W pierwotnym teście z 1957 roku E. Bene dokonała zmian w poszczególnych stwierdzeniach testu tak, aby były one jak najbardziej uniwersalne i brały pod uwagę różnice międzykulturowe (E. Bene, 1978). Ogółem zmieniono 3 stwierdzenia dla dzieci starszych i dwa dla młodszych. W obecnym wydaniu podręcznika zaproponowano niewielkie zmiany w sposobie przeprowadzania badania testowego, w celu uzyskania lepszego kontaktu z dzieckiem i nawiązania z nim współpracy. Wersja polska TSR jest oparta właśnie na poprawionym podręczniku z 1978.

II.Wersje testu. Charakterystyka skal.

Skale we wszystkich wersjach testu obejmują głównie emocje pozytywne i emocje negatywne o różnym natężeniu kierowane przez badaną osobę do członków rodziny i kierowane przez członków rodziny do osoby badanej. Tak jest w przypadku wersji dla dzieci młodszych, gdzie dodatkową skalą jest skala dotycząca emocji związanych z zależnością od innych osób. Przykładowe stwierdzenie tej skali brzmi: „N… chce żebyś mu (jej) dał obiad. Kto powinien dać obiad N…?” (N występuje tu zamiast imienia osoby badanej).

W wersji dla dzieci starszych pojawia się różny stopień natężenia poszczególnych emocji. Skale dotyczące postaw pozytywnych obejmują emocje od umiarkowanych do silnych – od akceptacji po emocje o zabarwieniu zmysłowym. Skale wyróżniają dwa typy postaw negatywnych od umiarkowanych do silnych – od braku przychylności po nienawiść. Dodatkowymi skalami badającymi postawy rodzicielskie są skala nadmiernej pobłażliwości oraz skala nadmiernej opiekuńczości. Przykładem stwierdzeń dotyczących nadmiernej pobłażliwości jest: „To jest ta osoba z rodziny, którą matka/ojciec zanadto rozpieszcza”, a przykładem stwierdzeń dotyczących nadmiernej opiekuńczości jest: „Mama martwi się, że ta osoba z rodziny może zachorować”.

Podobnie jak w wersji dla dzieci starszych, wersja dla par małżeńskich stopniuje wyrażane emocje pozytywne i negatywne małżonków. Postawy związane z emocjami pozytywnymi obejmują uczucia od przyjacielskiej aprobaty po intensywną miłość, a postawy związane z emocjami negatywnymi uczucia od dezaprobaty po wrogość. Skale dodatkowe to skala badająca uczucia opiekuńcze oraz skala badająca uczucia związane z kompetencją lub jej brakiem. Uczucia opiekuńcze obejmują takie stwierdzenia, jak: „Czasem martwię się, że tej osobie z rodziny może się coś przydarzyć”, a uczucia związane z kompetencją lub jej brakiem takie stwierdzenia, jak: „Ta osoba z rodziny nie radzi sobie dobrze z trudnościami”.

Dokładniejsza charakterystyka skal w poszczególnych wersjach testu została zamieszczona w podręcznikach do testu (E. Bene-1993, E. Bene J. Anthony, 1993)

III. Trafność i rzetelność testu. Badania walidacyjne.

1) dotychczasowy stan badań walidacyjnych.

W literaturze przedmiotu istnieje dyskusja na temat poprawności psychometrycznej TSR. W zachodnich badaniach uznaje się go za półprojekcyjny test (semiprojective), a niektórzy stwierdzają, że z powodów metodologicznych bardziej właściwe byłoby traktowanie go jako użyteczną technikę kliniczną niż standaryzowany i znormalizowany test psychologiczny (Brand, 1996). Niemniej jednak wiele z zarzutów stawianych technikom projekcyjnym można odnieść także do technik nie projekcyjnych (A. Dunaj-Kozłowska, 1980). Stąd pojawiły się postulaty, iż pomimo tego, że półprojekcyjne narzędzia są bliższe standardom dla testów psychometrycznych niż inne techniki projekcyjne, zazwyczaj występuje potrzeba kontynuowania studiów walidacyjnych i normatywnych.

Trafność testów, które nie podlegają walidacji w sposób konwencjonalny, należy określić poprzez trafność konstruktu teoretycznego (E.Bene, J.Anthony, 1978). Na tej podstawie przeprowadzono walidację TSR badając dzieci starsze (pacjentów klinicznych) w przedziale wieku: 7 – 15 lat. Wyniki testu porównano z informacjami uzyskanymi ze studium przypadku. W rezultacie stwierdzono, iż reakcje testowe dzieci odzwierciedlały emocje, jakie rodzice przejawiali wobec dzieci.

Pierwszą badaną grupą było dziesięcioro dzieci, które w ocenie ich matek oraz pomocy społecznej miały ojców surowych i wrogich. Reakcje dzieci na uczucia otrzymywane od takich ojców były następujące: u dwóch osób przeważały uczucia ambiwalentne, a u 8 pojawiło się 2/3 uczuć negatywnych w stosunku do pozytywnych. Drugą grupą badaną było 16 matek, z których 9 kochało swoje dzieci, a 7 ukrywało poczucie odrzucenia względem dziecka. Reakcjami wyrażonymi w TSR na uczucia otrzymywane przez dzieci były: wśród matek kochających – 8 dzieci wyrażało 2/3 uczuć pozytywnych, a 1 przewagę ambiwalencji, natomiast wśród matek odrzucających – 4 dzieci wyrażało ambiwalencję, 2 wykazało 2/3 uczuć negatywnych i tylko jedno dziecko 2/3 uczuć pozytywnych.

W polskich badaniach określających trafność testu A. Frydrychowicz (1993) szacowała trafność kryterialną i teoretyczną. Przebadano matki i dzieci z 401 rodzin, z których 204 były rodzinami bezkonfliktowymi, a 197 rodzinami konfliktowymi – alkoholowymi, skłóconymi i rozwodzącymi się.

Badając trafność kryterialną stwierdzono istotne współzależności, co przedstawia tabela nr 1:

Tabela 1.

Trafność kryterialna TSR – badania polskie (źródło: A. Frydrychowicz,1993)