GUŁag w radzieckim systemie represji do 1941r.pdf

GUŁag w radzieckim systemie represji (do 1941 r.)

Spis treści

UWAGI WSTĘPNE

LATA 1918-1929

Początki systemu obozowego

Dwa systemy miejsc odosobnienia

OKRES PRZEJŚCIOWY 1929-1934

Zasadnicze decyzje

Miejsca odosobnienia

Zesłania

LATA 1934-1941

Unifikacja systemu

Polityka karna

Więzienia

Obozy

Zesłania

1. UWAGI WSTĘPNE

Termin "GUŁag" (GUŁAG lub Gułag) najczęściej jest wiązany z ukształtowanym w ZSRR

systemem obozów pracy (koncentracyjnych). Dosłownie to skrócona rosyjska nazwa

centralnej instytucji nadzorującej system obozowy. Jednakże nawet w tym znaczeniu GUŁag

nie może być utożsamiany tylko z obozami, bowiem jako takiej właśnie centralnej instytucji

podlegała mu także przez znaczną część jego istnienia zbiorowość przymusowych

przesiedleńców, zaludniających liczne specjalne osiedla, ale nie będących więźniami obozów.

O GUŁag wszelako można mówić i często mówi się nie jako o konkretnej instytucji - ogniwie

struktury aparatu bezpieczeństwa i represji - ale w sensie szerszym: traktując to pojęcie jako

synonim całego systemu penitencjarnego w ZSRR. Problematyka GUŁag w tym szerszym

znaczeniu obejmuje wiele rozmaitych kwestii. Sam proces powstawania systemu obozów

pracy przymusowej, będącego potem podstawowym składnikiem GUŁag, był stosunkowo

długotrwały, a przy tym wewnętrznie złożony, związany z działalnością kilku resortów i ostrą

walką o kształt polityki represyjnej i struktur instytucjonalnych ją realizujących. W procesie

tym na szczególną uwagę zasługują trzy elementy: tworzenie obozów koncentracyjnych jako

miejsc odosobnienia, wprowadzanie pracy przymusowej do systemu karnego i jej aplikacja w

systemie obozowym, kształtowanie struktur zarządu systemem penitencjarnym, a zwłaszcza

systemem obozowym. Inny wielki kompleks zagadnień związany jest z drugim obszarem

działalności GUŁag, tj. z przymusowo przesiedlaną ludnością cywilną.

2. LATA 1918-1929

2.1. Początki systemu obozowego 1918-1921

Wyłoniony z przewrotu październikowego rząd radziecki (Sowiet narodnych komissarow

Rossijskoj Socyalisticzeskoj Fiedieratiwnoj Sowietskoj Riespubliki - SNK RSFSR) zniósł

obowiązywanie kodeksu karnego, dopuszczając w ten sposób do chaosu prawnego. Sędziowie

mieli swobodę stosowania prawa, a wytyczną ich działania miało być poczucie

rewolucyjnego ładu i sprawiedliwości. Sądy praktycznie w dowolny sposób ferowały wyroki,

co prowadziło z jednej strony do drakońskich kar za niewielkie nawet przestępstwa, a z

drugiej - sprawcy ciężkich zbrodni ponosili ledwie symboliczne konsekwencje. 24 listopada

1917 r. SNK zlikwidował stare sądy, które zresztą i tak już nie funkcjonowały i stworzył

podwaliny nowego systemu. Ten dekret oraz zarządzenie Ludowego Komisariatu

Sprawiedliwości (Narodnyj komissariat justicyji - NKJu) z 19 grudnia 1917 określiły zakres

kompetencji trybunałów rewolucyjnych i sądów ludowych. Trybunały rewolucyjne powołane

zostały "do walki przeciwko siłom kontrrewolucyjnym", a także "w celu rozpatrywania spraw

dotyczących walki z maruderstwem i grabieżą, sabotażem i innymi przestępstwami kupców,

przemysłowców, urzędników i innych osób". Otrzymały one prawo sądzenia w zakresie

spraw uznanych za szczególnie groźne, takich jak: walka zbrojna przeciw rządowi,

spekulacja, ukrywanie żywności, odmowa płacenia podatków, chuligaństwo. Trybunały

mogły orzekać kary w postaci grzywny, pozbawienia wolności, wysiedlenia z określonych

miejscowości lub z Rosji, nagany, ogłoszenie za wroga ludu, konfiskaty majątku,

obowiązkowych prac społecznych. Pół roku później, 16 czerwca 1918 r., NKJu postanowił, że

trybunały rewolucyjne w wyborze środków walki z kontrrewolucja nie były związane

żadnymi ograniczeniami za wyjątkiem przypadków, gdy przepisy określały dolną granicę

wyroku. Pozostałe sprawy sądziły sądy ludowe. Sędziowie obu typów sądów byli wybierani:

sędziowie trybunałów przez miejscowe rady delegatów robotniczych, żołnierskich i

chłopskich, natomiast sędziowie sądów ludowych przez ludność. Zasada wybieralności

sędziów stworzyła jednak bolszewikom problem, bowiem wiązała sądy, zwłaszcza trybunały

rewolucyjne, z miejscowymi radami, a w wielu radach bolszewicy nie mieli większości i

słabo je kontrolowali..

Sądownictwo i więziennictwo podlegało utworzonemu po przewrocie październikowym

NKJu. Do 1917 r. większość więzień znajdowała się w gestii Głów.nego Zarządu

Więziennictwa Ministerstwa Sprawiedliwości, którego organami terytorialnymi były

gubernialne wydziały więziennictwa. Po rewolucji lutowej centrala więziennictwa została

przemianowana na Główny Zarząd Miejsc Uwięzienia (Gławnoje uprawlenije miest

zakluczenija - GUMZ), a jej organy terenowe otrzymały nazwę inspekcji więziennych.

GUMZ zaczął jednak szybko tracić kontrolę nad więzieniami w terenie. Po przewrocie

październikowym GUMZ pozostał w gestii resortu sprawiedliwości, jednak doszło do

poważnego osłabienia władzy aparatu centralnego nad więzieniami terenowymi. W kwietniu

1918 r. NKJu rozwiązał GUMZ i powołał w jego miejsce Centralny Wydział Karny

(Centralnyj karatielnyj otdieł - CKO), jednak nie zmieniło to w istotny sposób działania w

zakresie nadzoru nad systemem penitencjarnym..

To właśnie NKJu wprowadził do radzieckiego systemu karnego pojęcie prac przymusowych

(prinuditielnyje raboty). Początkowo nie miało ono wszakże związku z miejscami

odosobnienia. Zastępca ludowego komisarza sprawiedliwości P. Stuczka w grudniu 1917 r.

domagał się od sądów, by ferowały one wyroki pracy przymusowej bez pozbawienia

wolności. Skazani mieli ją wykonywać bądź na dotychczasowych stanowiskach, bądź na

innych wskazanych przez sąd, a określona w wyroku część zapłaty przekazywana byłaby na

rzecz NKJu.. Myśl o wykorzystaniu pracy przymusowej w miejscach odosobnienia pojawiła

się niemal równocześnie. Zarządzenie NKJu z 24 stycznia 1918 r. ustalało, że zdatni do pracy

aresztanci i skazańcy przetrzymywani w więzieniach zostają zorganizowani w zespoły

robocze w celu wykonywania prac gospodarczych, które trudnością nie miały przewyższać

pracy wolnych robotników fizycznych. Więźniowie winni otrzymywać za swą pracę zapłatę

na ogólnych zasadach obowiązujących w danej gałęzi gospodarki, z tym wszakże, że 1/3 tego

wynagrodzenia trafiała do funduszy więziennictwa "na poprawę życia więźniów", a 2/3 były

zapisywane na konto więźnia i wydawane mu w momencie oswobodzenia, z tym że 1/10

zapłaty za pracę mogła być mu wydawana w tygodniowych ratach..

Początkowo jednak NKJu nie był w stanie doprowadzić do wcielenia tych postanowień w

życie. W latach 1918-1919 pracowało ok. ledwie 2 % więźniów podległych NKJu, a więc

daleko mniej niż w carskiej Rosji (ok. 40 %). Tym bardziej niemożliwe było

wyegzekwowanie przez aparat NKJu, zwłaszcza na prowincji, wyroków pracy przymusowej

bez pozbawienia wolności, choć idea owa została potwierdzona w tymczasowej instrukcji

NKJu O pozbawieniu wolności jako wymiarze kary i o trybie jego odbywania z 23 lipca 1918

r., która była wówczas podstawową regulacją prawną dotyczącą więziennictwa. Instrukcja ta

miała wdrażać reformę więziennictwa, wprowadzając nowy podział skazanych, ustanawiając

nową instytucję centralną więziennictwa i zmieniając relacje między nią a jej terenowymi

agendami. Reformie przyświecało dążenie do równoczesnego zrealizowania dwóch celów:

pełnej reedukacji więźniów i pokryciu kosztów utrzymania miejsc odosobnienia poprzez

dochody z pracy uwięzionych. Wprowadzona została następująca klasyfikacja miejsc

odosobnienia: więzienia, instytucje poprawcze, więzienia specjalne (np. szpitale). Całością

systemu kierować miał Centralny Wydział Karny. Wszyscy zdrowi więźniowie byli

zobowiązani do pracy. Otrzymywali za to 1/3 zapłaty przysługującej za daną pracę wolnym

pracownikom, przy czym mieli być reprezentowani w komisjach ustalających normy,

stanowiące podstawę kontroli wydajności pracy. Ten ostatni zapis już 15 listopada 1920 r.

został anulowany rozporządzeniem NKJu O ogólnych miejscach uwięzienia w RFSRR. Za

odmowę pracy groziła odpowiedzialność karna, a za złe wykonywanie pracy - ograniczenie

racji żywnościowych i uwięzienie w karnej celi..

Niezależnie od intencji przyświecającej kierownictwu NKJu instrukcja lipcowa była

niewykonalna w ówczesnej sytuacji. System więziennictwa podległy resortowi

sprawiedliwości praktycznie był w stanie rozkładu, a lokalna administracja nie chciała lub nie

mogła wykonywać poleceń płynących z centrali. Więzienia tereno.we były strzeżone tak

słabo, że nie uciekał z nich tylko ten, kto nie chciał, pracownicy zajmowali się głównie

poszukiwaniem środków utrzymania, a lokalne władze powiązane były raczej z resortem

spraw wewnętrznych. Ten stan rzeczy - obok względów politycznych - powodował, że

kierownictwo partii bolszewickiej było żywotnie zainteresowane rozwojem systemu

tworzonego przez w pełni kontrolowaną i scentralizowaną instytucję, jaką stała się

Wszechrosyjska Nadzwyczajna Komisja do Walki z Kontrrewolucją i Sabotażem

(Wsierossijskaja czriezwyczajnaja komissija - WCzK).

WCzK została powołana do życia 20 grudnia 1917 r. na mocy nie opublikowanego

postanowienia Rady Komisarzy Ludowych i była podporządkowana bezpośrednio Radzie. Do

czerwca 1918 r. WCzK utworzyła swoje ogniwa w 43 większych miastach. Główne jej

zadania to: uniemożliwienie działań kontrrewolucyjnych, prowadzenie wstępnych śledztw i

przekazywanie trybunałom rewolucyjnym wszelkich kontrrewolucjonistów i sabotażystów.

Komisja uzyskała wprawdzie uprawnienia w zakresie karania w trybie administracyjnym

(pozasądowym) osób uznanych przez siebie za winnych, jednak początkowo nie było mowy o

stosowaniu pozbawienia wolności, a tym bardziej życia. Jako środki wypełnienia zadań

przewidywano: konfiskaty, pozbawienie kartek zaopatrzeniowych, wykwaterowanie,

publikowanie spisów osób uznanych za wrogów ludu.. Już jednak 21 lutego 1918 r.

uprawnienia CzK zostały znacznie rozszerzone w wyniku przyjęcia dekretu SNK

Socjalistyczna ojczyzna w niebezpieczeństwie, który w obliczu niemieckiej ofensywy

postanawiał, że "nieprzyjacielscy agenci, spekulanci, rabusie, chuligani, kontrrewolucyjni

agitatorzy, niemieccy szpiedzy są rozstrzeliwani na miejscach przestępstwa". Formalnie

przepisy te obejmowały tylko obszary objęte stanem wojennym, jednakże faktycznie rychło

rozszerzone zostały na cały kraj. Wiosną CzK krwawo stłumiły liczne strajki, demonstracje i

bunty robotnicze, masowo represjonowały przeciwników politycznych, w tym działaczy

legalnych partii mienszewików i socjalistów-rewolucjonistów (eserów), których

przedstawicieli w czerwcu usunięto z Wszechrosyjskiego Centralnego Komitetu

Wykonawczego (Wsierossijskij centralnyj ispołnitielnyj komitiet - WCIK).. WCzK skupiła w

swym ręku funkcje policyjno-śledcze, prokuratorskie, sądownicze i wykonawcze, nie

podlegając w istocie żadnemu nadzorowi. Poczęła też tworzyć własne miejsca odosobnienia i

dało to początek dualizmowi, mającemu przetrwać wiele następnych lat. Rola miejsc

odosobnienia WCzK wzrosła wyraźnie na początku wojny domowej. W znacznej mierze

wynikało to ze stanu sieci więziennictwa NKJu. WCzK nie dysponowała początkowo

odrębnym organem kierującym systemem podległych jej miejsc odosobnienia.

Latem 1918 r. przywódcy bolszewiccy (Lenin, Trocki, Dzierżyński) wysłali do lokalnych

ogniw partii i CzK liczne telegramy wzywające do stosowania na szeroką skalę środków

mających zapobiec akcjom powstańczym. Nakazywano branie zakładników spośród

przedstawicieli szeroko rozumianych warstw posiadających i umieszczanie ich w obozach

koncentracyjnych. Uważa się, że raz pierwszy terminem "obóz koncentracyjny" posłużył się

Ludowy Komisarz d/s Wojska i Marynarki Wojennej Lew Trocki, który w rozkazie z dnia 4

czerwca 1918 r. do.magał się osadzenia w obozach koncentracyjnych Czechów i Słowaków,

od.mawiających złożenia broni. Z kolei w memorandum skierowanym 26 czerwca do Rady

Komi.sarzy Ludowych proponował, by w obozach koncentracyjnych uwięzić tych byłych

oficerów, którzy odmawiali wstąpienia do Armii Czerwonej. 8 sierpnia Trocki polecił

osadzenie w obozach koncentracyjnych "agitatorów spod ciemnej gwiazdy,

kontrrewolucyjnych oficerów, sabotażystów, pasożytów, spekulantów", a dzień później Lenin

nakazywał zamknięcie w obozach ludzi "niepewnych" na terenach ogarniętych powstaniami

chłopskimi..

2 września WCzK wydała rozkaz O czerwonym terrorze nakazujący: aresztować i zamknąć w

więzieniach wszystkich znanych mienszewików i prawicowych eserów, aresztować jako

zakładników "przedstawicieli burżuazji, obszarników, fabrykantów, kupców,

kontrrewolucyjnych popów, wszystkich wrogich wobec władzy radzieckiej oficerów" i

zamknąć ich w obozach koncentracyjnych, "zmuszając tych panów by pracowali pod strażą".

W przypadku wszelkiej próby samoorganizowania się, podejmowania walki czy napadów na

straż zatrzymani zakładnicy mieli być natychmiast rozstrzeliwani. Rozstrzelaniu podlegali

także wszyscy - w tym już wcześniej zatrzymani przez CzK - u których znaleziono broń lub

materiały wybuchowe, którzy uczestniczyli w kontrrewolucyjnych porozumieniach i

powstaniach przeciw władzy radzieckiej oraz byli oficerowie żandarmerii. Rozkaz ten był

tajny i za jego upowszechnianie groziła odpowiedzialność przed organami WCzK.. 5

września datowany był dekret SNK, tym razem przekazany opinii publicznej, w którym

proklamowano, "że nieodzowna jest ochrona Republiki Radzieckiej przed wrogami

klasowymi poprzez izolowanie ich w obozach koncentracyjnych; że podlegają rozstrzelaniu

wszystkie osoby uczestniczące w organizacjach białogwardyjskich, spiskach i buntach; że

nieodzowne jest opublikowanie nazwisk wszystkich rozstrzelanych wraz z powodami

zastosowania wobec nich tej kary".. W ten sposób zalegalizowano rzeczywistą działalność

WCzK, w tym i obozy koncentracyjne jako miejsce odosobnienia przeciwników

politycznych. Instrukcja dla terenowych CzK, zatwierdzona ostatecznie przez WCzK 1

grudnia 1918 r., przyznawała komisjom nadzwyczajnym prawo stosowania tylko aresztów w

trybie administracyjnym i nakładania grzywien, jednakże w punkcie 37 zawierała zapis

otwierający praktycznie nieograniczone możliwości działania, głosząc, że komisje "w pełnych

napięcia chwilach rewolucji w wypadku konieczności przerwania lub powstrzymania

nieprawnych działań nakładają w trybie administracyjnym, ale nie sądowym, kary grzywny,

zesłania, rozstrzelania itp.". Ta zasada znalazła potwierdzenie w przyjętym w lutym 1919 r.

dekrecie WCIK O prawie wydawania wyroków przez WCzK i trybunały rewolucyjne.

Wprawdzie generalnie prawo ferowania wyroków zastrzegano do kompetencji trybunałów,

ale dalej stwierdzano, że "w warunkach wystąpienia zbrojnego (kontrrewolucyjnego,

bandyckiego itp.) komisje nadzwyczajne zachowują prawo bezpośredniej rozprawy w celu

przerwania przestępstw". Takimi samymi uprawnieniami do "bezpośredniej rozprawy" CzK

dysponowały na obszarach objętych stanem wojennym. Wśród środków represyjnych

pozostających w rękach WCzK wymieniono obozy koncentracyjne. 29 maja 1920 r. WCIK

rozszerzył jeszcze wydatniej kompetencje WCzK, ustalając, że jej terenowe organy uzyskały

uprawnienia wojskowych trybunałów rewolucyjnych "w stosunku do wszystkich przestępstw

skierowanych przeciw wojskowemu bezpieczeństwu republiki (wysadzenia, podpalenia,

zdrada, szpiegostwo, spekulacja majątkiem wojskowym, przestępcze niedbalstwo przy

ochronie obiektów wojskowych)"..

WCzK do przetrzymywania więźniów skorzystała z obozów utworzonych pod egidą

powołanego do życia w kwietniu 1918 r. Centralnego Kolegium ds. Jeńców i Uciekinierów

(Centroplenbież), które dysponowało obozami jenieckimi. Ponieważ po podpisaniu pokoju

brzeskiego niektóre z nich poczęły się opróżniać, kierowano do nich jeńców z wojny

domowej, a od jesieni 1918 r. także więźniów WCzK. Jednocześnie zaczęto organizować

obozy koncentracyjne kierowane bezpośrednio przez gubernialne CzK. Do połowy 1919 r.

utworzono co najmniej po jednym obozie w każdym z wielkich mias Rosji (w Moskwie było

5), a mimo to nie były one w stanie pomieścić wszystkich więźniów CzK i konieczne było

przesyłanie ludzi do miejsc odosobnienia podległych NKJu i NKWD. W 1919 r. 50 %

więźniów w miejscach odosobnienia podległych NKJu trafiło tam w wyniku wyroków CzK.

W następnym roku w związku z rozwojem własnej bazy penitencjarnej WCzK odsetek ten

spadł do 30,3 %. W obozach i więzieniach WCzK było wtedy prawdopodobnie 40-60 tys.

więźniów. Uważa się, że ok. 44 % skazanych w tymże roku przez CzK miało wyroki obozów

pracy przymusowej. W 1921 r. skazani przez CzK stanowili 21,2 % więźniów miejsc

odosobnienia podległych NKJu, podczas gdy 31,6 % było skazanych przez sądy ludowe,

40,2 % przez trybunały rewolucyjne, a 7 % przez inne organy..

Obozy zlokalizowane w dużych miastach centralnej Rosji nie dawały pełnej gwarancji

zapobieżenia ucieczkom, zwłaszcza więźniów pracujących. Toteż już w końcu 1918 r.

ograniczono tam zatrudnianie więźniów i postanowiono przenieść więcej obozów

koncentracyjnych na północ, głównie w okolice Archangielska. Na północy więźniowie

pracowali przede wszystkim w przemyśle leśnym. Administracja obozowa nie miała jednak

żadnych doświadczeń, ani wypracowanych sposobów zaopatrzenia więźniów w żywność,

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: