Święta i obrzędy.pdf

Roczny cykl obrzędowy rozpoczynał się w czasie przesilenia

słońca, a więc około “Rizdwa”, tj. Bożego Narodzenia. Poprzedzał je

długi, sześciotygodniowy post, nazwany “rizdwiany pist”. Był to okres,

kiedy kobiety schodziły się po domach na prządki, zwane weczyrky . Do

przędzących dziewcząt przychodzili kawalerowie i różne grupy

przebierańców. Mimo ścisłego postu, podczas którego zabronione było

tańczenie i śpiewanie, weczyrki stwarzały okazję do różnych zabaw

towarzyskich.

Wigilia zwana u Łemków “Swiatyj Weczer”, była jednym z

najważniejszych dni, nad którym ciążyła wróżba - “jak na wilie tak

cały rok”. Domownicy musieli uważać, aby nie pominąć jakiegoś

zakazu lub nakazu. Wystrzegano się kłótni, gniewów, pożyczania

czegokolwiek z domu, aby później niczego nie brakowało. Dobrze było

natomiast samemu coś pożyczyć lub symbolicznie ukraść. Gospodyni

od wczesnego rana przygotowywała wieczerzę, w której specjalne

znaczenie miał chleb zwany kraczun lub krajczun - pieczony z

wszystkich ziaren zbóż. Pośrodku bochenka robiono wgłębienie pod

główkę czosnku. Kobiety piekły też małe, wydłużone chlebki zwane

połaznyky . Jeden połaznyk z zapieczonym w nim czosnkiem

przeznaczony był dla bydła, drugi owinięty pasmem lnianego

przędziwa był dla połaznyka, który przychodził z życzeniami, trzeci

bochenek był zapasowy. Przed wieczerzą domownicy szli boso nad

rzekę lub potok umyć się, co zapewniało zdrowie na cały przyszły rok.

Po powrocie znad wody gospodarz szedł do stajni podzielić się z

bydłem chlebem i czosnkiem, żeby było zdrowe. Wracając przynosił

do izby snop owsa zwany didok . Przyniesioną słomę układał pod

stołem, w czterech kątach izby, na ławach. Pod stołem kładł lemiesz od

pługa, siekierę, kosę, trzósło, motykę. Przy wieczerzy trzymano na tym

nogi, aby były silne i zdrowe jak żelazo. Łańcuchem przepasywano

nogi stołu, co miało łączyć rodzinę lub powodować, żeby bydło nie

rozbiegało się po pastwisku. Stół do wieczerzy przygotowywała

gospodyni. Rozkładała na nim siano sypała ziarno. Stół

nakrywano białą płachtą lub obrusem.

Do wigilii siadano, gdy ukazała się pierwsza gwiazda na niebie.

Kolację rozpoczynano od modlitwy za zmarłych. Opłatka na

Łemkowszczyźnie nie znano. Dzielono się połaznykiem lub prosforą

(małe bułeczki pieczone na plebanii). Jako pierwszą potrawę jedzono

czosnek z chlebem i solą. Potraw wigilijnych powinno być 12 lub 9

albo 7 - w zależności od miejscowego zwyczaju. Po czosnku podawano

po kieliszku gorzałki. Potrawy jedzono z jednej wspólnej miski, z

każdej z wigilijnych potraw odkładano po trzy łyżki do drewnianego

dijniczka (skopiec do dojenia), z którego gospodarz po wieczerzy

obdzielał w stajni inwentarz. Po wieczerzy łyżki wiązano powrósłem ze

słomy - ”żeby bydło nie rozbiegało się po pastwiskach”. Po wigilii

niczego ze stołu nie zabierano, gdyż wierzono, że w nocy przychodzą

dusze zmarłych pożywić się. Nad ranem pierwszego świątecznego dnia

chodzili po wsi chłopcy, zwani połaznyky - składali życzenia, w zamian

dawano im specjalne chlebki, nazwane także połaznyky. Dzień Bożego

Narodzenia zwany “Rizdwo” - poza pójściem do cerkwi, spędzali

Łemkowie na wypoczynku i śpiewaniu kolęd. W kościele

greckokatolickim święta trwały przez trzy dni. Pierwszy poświęcony

był Jezusowi, drugi Marii, trzeci Stefanowi lub Szczepanowi.

Uroczyście obchodzili Łemkowie święto Jordanu (6 stycznia wg

starego stylu, 19 stycznia wg kalendarza gregoriańskiego),

“Wodohreszczenie”, na pamiątkę chrztu Jezusa w Jordanie. Przed

Jordanem w wigilię powtarzano czynności jak przed Bożym

Narodzeniem. Przyrządzano i podawano takie same potrawy.

W przeddzień Jordanu chodzili po wsi młodzi chłopcy z pękiem

leszczynowych kijów. Śpiewali oni po domach kolędy i zostawiali po

jednym kiju, który służył później do bicia krów, żeby się dobrze cieliły.

W dzień Jordanu wszyscy szli na nabożeństwo do cerkwi. Po jego

zakończeniu wychodziła nad rzekę procesja z zapalonymi świecami

i chorągwiami, prowadzona uroczyście przez księży. Gdy rzeka była

zamarznięta wyrąbywano w lodzie przerębel w kształcie krzyża i obok

ustawiano stół nakryty białym obrusem. Ksiądz święcił wodę, w której

zanurzano drewniany rzeźbiony krzyż i trójramienny świecznik.

Woda w rzece stawała się wtedy wodą jordańską. Uczestnicy procesji

czerpali ją do naczyń, pili bezpośrednio z przerębli, obmywali w niej

twarz, wyłapywano też wosk kapiący do wody ze świec, aby dać go

krowom i w ten sposób zabezpieczyć je od czarów bosorek (czarownic).

Wodę nabierano do konewek, glinianych dzbanków. Zanoszono ją do

domu, aby go poświęcić i wygonić złe duchy. Trzymano wodę także

jako lekarstwo w czasie choroby. Przez tydzień po Jordanie w

potokach i w wodzie przyniesionej do domu nie wolno było prać.

Symbolika wody ma ogromne znaczenie, wynikające z powszechnie

uznawanej mocy oczyszczania, ożywiania.

Święta Wielkanocne, zwane przez Łemków “Wełykdeń”,

rozpoczynała “Kwitna Nedila” czyli Niedziela Palmowa. W tym dniu

Łemkowie kręcili z lnu powrózek na nowy bat, którym wiązali

bahnitku (wierzbę z baziami) do święcenia. Bazie z poświęconej palmy

dawali krowom do zjedzenia, podkładali pod węgły nowo stawianych

domów, resztę zostawiali do okadzania bydła. Praktyki te wynikały ze

znaczenia, jakie przypisywano palmie. Była ona symbolem budzącej

się do życia po zimie roślinności i posiadała witalne siły, które

przekazywała ludziom i zwierzętom. Szczególnym dniem w Wielkim

Tygodniu był czwartek. Wierzono, że dusze zmarłych błądzą w tym

dniu po świecie. Łemkowie odwiedzali wtedy groby swoich bliskich, a

ksiądz odprawiał na cmentarzu nabożeństwo za zmarłych. W Wielki

Czwartek chłopcy palili po polach ogniska, wiążąc tę czynność z osobą

Judasza, który po zdradzie Jezusa powiesił się. Płonącymi

pochodniami z tych ognisk zapalano w domu nowy ogień.

Od Wielkiego Czwartku dziewczęta zajmowały się farbowaniem

i zdobieniem jaj. Jajka, w ilości kilku lub kilkunastu sztuk, farbowano

naturalnymi barwnikami z korzenia śliwy, zielonego żyta, łusek cebuli.

Przed farbowaniem rysowano wzory woskiem. W Wielkim Tygodniu

pieczono z pszennej i żytniej mąki specjalne świąteczne pieczywo

zwane paską. Wypiekano od 2 do 7 sztuk, a największa miała średnicę

ok. 80 cm. Wydmuszki jaj użytych do pieczenia paski zawieszano na

drzewach owocowych, aby owoce były tak gładkie i krągłe jak jajko.

Wierzono także, że chronią drzewa przed burzą i gradobiciem. W

wodzie, w której gotowano jajka dziewczęta myły nogi, aby były

zdrowe i gładkie. Wieczorem w Wielką Sobotę lub wcześnie rano w

Niedzielę, gospodarze przynosili pod cerkiew jadło do święcenia. Były

to dwie paski (duża i mała), kiełbasa, słonina, chrzan, ocet i pisanki.

Paski związane w płachtę niósł na plecach sam gospodarz, pozostałe

jadło znajdowało się w koszu gospodyni. Po poświęceniu starano się

szybko wrócić do domu, ponieważ kto szybciej przybiegnie, temu

ziarno najszybciej wzejdzie. Po przyjściu do domu gospodyni trzy

razy obchodziła ze święconym budynek. W ten sposób wypędzała złe

duchy. Potem spożywano poświęconą paskę i święcone. Wielki Tydzień

był okresem, w którym zakazane było szycie i przędzenie, bowiem w

tym czasie dusze zmarłych przebywają na ziemi. Wielkanoc jako

święto ruchome, obchodzona jest w różnych terminach, czasami

zbiega się ze świętami rzymskokatolickimi.

Święto “Rusala” - Zielone Święta, obchodzone były również jako

święto wiosny. Domy, płoty, a nawet obornik przystrajano gałązkami

leszczyny. Umieszczano je także na polach, w zbożach i ziemniakach.

W Zielone Święta obchodzono pola z procesją z księdzem i

chorągwiami cerkiewnymi, zachodzono też na cmentarz, gdzie z tej

okazji groby przyozdabiano wiankami z zielonych gałązek i kwiatów.

W cerkwi święcono zioła i kwiaty, a także leszczynę, czosnek, orkisz,

pszenicę, konopie, marchew, barwinek, cebulę. Część poświęconego

ziela wtykano w ziemię na polu, aby lepiej rodziła, resztę

przechowywano w domu na różne okazje: okadzano nimi bydło i

konie w razie choroby, wkładano zmarłemu do trumny, leszczynę

palono, gdy grzmiało.

W sposób podobny do “Rusala” obchodzono dzień św. Jana,

zwany powszechnie Kupałą lub Sobitką . Wigilia tego dnia była także

odpowiednia do poszukiwania ziół leczniczych. Zbierano rumianek,

mech, łopuch, babkę, dziurawiec, jagodnik, lipę. Ponownie majono

domy leszczyną i zatykano ją w rogach pól. Przygotowaniem sobótki

zajmowali się pasterze. Suszyli w tym celu jałowce i jedlinę, ustawiali

z niech wysoki na kilka metrów stos, w miejscu wzniesionym, z daleka

widocznym. We wsi mogło być kilka takich stosów. Rozpalano je

bylicą lub łopuchem. Dla przywołania uczestników śpiewano pieśni.

Kobiety wrzucały do ogniska święcone ziele (na urodzaj). Przed

pójściem na sobótkę wygaszano ogień w piecach, rozpalano go

ponownie głowniami z ogniska. Chłopcy biegali z ogniami po polach, a

gdy wygasły wrzucali je do kapusty, ziemniaków i innych upraw, co

miało uchronić je przed szkodnikami.

Wśród ludności grekokatolickiej i prawosławnej 13 grudnia (wg

nowego kalendarza) świętuje się dzień św. Andrzeja. Jest on pełen

wróżb, w przewadze dotyczący zamążpójścia dziewcząt, ale także

nadchodzącego roku. W św. Andrzeja nie należało chodzić w kożuchu,

bo czyraki pokryłyby ciało. Dziewczęta na ławie układały obok siebie

dwa pęczki kłaków lnianych lub lalki z lnu, którym nadawały imiona

i podpalały je. Jeżeli popioły się połączyły, młodzi mieli się pobrać.

Wybiegały także na dwór i liczyły kołki w płocie. Zamążpójście było

pewne, jeżeli kołków było do pary. Wróżyły czy mąż będzie młody czy

stary, kawaler czy wdowiec. Wołały do izby głodnego psa i podawały

mu kawałki huski tj. bułki, którym również nadawały imiona

obecnych w izbie dziewcząt. Ta której “imię miał” zjedzony przez psa

kawałek bułki - pierwsza miała wyjść za mąż. Na wodę lały roztopiony

wosk i wróżyły o przyszłości z kształtu cienia, jaki rzucał na ścianę.

Podobnie wróżyły z cienia nadpalonego papieru. Puszczały po wodzie

dwie igły, gdy się zeszły oznaczało to małżeństwo z chłopcem, o którym

dziewczyna w czasie wróżby myślała. Określano przyszłość, kładąc

pod odwróconą miskę pierścionek, lalkę, nici, obrączki, a później trzy

razy wyciągano po jednym z tych przedmiotów za końce

przywiązanych nitek. Wyciągnięta obrączka - to wesele, lalka -

nieślubne dziecko, nici - zawód krawcowej.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: