ORNAMENTY I DETALE ARCHITEKTONICZNE
Geometryczny wzór architektoniczny odkuty z kamienia, używany do wypełnienia górnej części gotyckiego okna, blendy, przeźrocza, wimpergi, rozety, itp.
Z czasem stawały się coraz bardziej ażurowe, a elementy geometryczne w nich zastosowane coraz bardziej skomplikowane. Początkowo była to kombinacja kół, sześcioliści, łuków ostrych. W gotyku dojrzałym i późnym zaczęto stosować motyw rybiego pęcherza oraz cztero- i trójliścia.
MASWERK
ROZETA
Ornament architektoniczny w kształcie róży.
W architekturze gotyku rozetą nazywa się okrągłe okno wypełnione witrażem i ornamentem maswerkowym umieszczone nad głównym portalem kościoła.
RYBI PĘCHERZ
Asymetryczny motyw dekoracyjny o kształcie przypominającym pęcherz pławny ryby, występujący w okresie późnego gotyku. Stosowany najczęściej w płaskorzeźbach i jako maswerk w otworach okiennych.
KWIATON
Detal architektoniczny w kształcie pączka w otoczeniu zazwyczaj czterech liści. Stanowił często zwieńczenie sterczyny.
PINAKIEL
(inaczej fiala, sterczyna) - w architekturze gotyckiej pionowy element dekoracyjny w postaci smukłej czworobocznej wieżyczki, zakończonej od góry ostrosłupem, którego krawędzie dekorowane są żabkami i zwieńczonej kwiatonem. Piankiel może stanowić zwieńczenie skarpy, naroża wieży, wimpergi, szczytu, itp.
Zwana też czołganką, w architekturze i rzeźbie gotyckiej - detal ozdobny w kształcie pączków lub zwiniętych listków osadzonych na łodyżce i odchylających się na zewnątrz. Umieszczany np. na obramowaniach otworów - (w portalu), gzymsach, głowicach kolumn.
ŻABKI
WIMPERGA
Dekoracyjne, ażurowe wykończenie w kształcie trójkąta , wieńczące szczyt portalu albo okna charakterystyczne w architekturze gotyckiej.
Wykonany z kamienia lub cegły. Pole trójkąta rzeźbione lub gładkie. Krawędzie zdobione motywami dekoracyjnymi w kształcie zwiniętego liścia, tak zwanymi żabkami. Zwieńczony kwiatonem albo krzyżem.
ARABESKA
Ornament występujący w płaskorzeźbie, malarstwie, rzemiośle w formie poziomych lub pionowych pasów. Wzór powstawał z splecionych ze sobą w fantazyjne układy linii, gałązek roślin. Popularny w sztuce islamu, w Europie upowszechnił się w okresie renesansu.
Element dekoracyjny stosownany w architekturze, rzeźbie, malarstwie. Znany w starożytnej Grecji i Rzymie; powrócił w okresie renesansu i klasycyzmu. Jest to ornament ciągły utworzony z jednej linii załamujacej się wielokrotnie pod kątem prostym. Nazwa pochodzi od rzeki płynącej w Azji Mniejszej.
MEANDER
RÓG OBFITOŚCI
Motyw dekoracyjny w formie rogu napełnionego wysypującymi się kwiatami, owocami, niekiedy – jako atrybut bogactwa – klejnotami. Występował pojedynczo; często w układzie antytetycznym zdobiąc płaskorzeźbione płyciny, supraporty, tkaniny itd.
Typowy dla renesansu, baroku, klasycyzmu
Element dekoracyjny złożony z krzyżujących się części uzbrojenia (tarcz, mieczy, zbroi, hełmów itp.).
Fragmenty uzbrojenia ułożone są na płaszczyźnie, symetrycznie wobec elementu pionowego np. włóczni.
Panoplie stosowano jako reliefy lub rzeźby.
Występowały w starożytnym Rzymie i stylach nowożytnych (renesans, barok).
PANOPLIA
GROTESKA
Ornament roślinny składający się z wici, w którą wplecione są motywy figuralne i zwierzęce, owoce, kwiaty panoplia, fragmenty architektury i elementy fantastyczne.
Groteska powstała w sztuce rzymskiej w I w.n.e., a w okresie renesansu i klasycyzmu była, w połączeniu z arabeską, jednym z najbardziej charakterystycznych motywów dekoracji malarskiej i rzeźbiarskiej.
Każdy ornament roślinny w formie wijącej się lub spiralnie skręconej łodygi z liśćmi, kwiatami. Występuje powszechnie w sztuce wielu kręgów i epok, w oparciu o motywy rozmaitych roślin, od płaskich zgeometryzowanych form do ujęć bardziej naturalistycznych. Stosowany jako ornament samodzielny lub towarzyszący innym motywom dekoracyjnym w rzeźbie architektonicznej, snycerstwie, iluminacjach, grafice, w zdobnictwie w metalu, w tkactwie itp.
WICI ROŚLINNE
ORNAMENT ROLWERKOWY (ZWIJANY)
Ornament manierystyczny operujący formami taśmy, jakby wycinanej z blachy, komponowany przestrzennie, o zakończeniach zwijających się łagodnie lub spiralnie. Ukształtował się we Francji, rozwinięty w Niderlandach ok. poł. XVII wieku, rozpowszechnił się w całej środkowej Europie, gdzie trwał do 2 ćw. XVII wieku. Stosowany w dekoracji architektonicznej i rzeźbiarskiej (portale, nagrobki, obramienia otworów, tablic, kartusze), snycerstwie (ołtarze, stalle, konfesjonały), w różnych działach rzemiosła artystycznego. Często w połączeniu z ornamentem okuciowym (wtedy okuciowo – zwijanym).
Ornament manierystyczny składający się z motywów naśladujących płaskie żelazne okucia, wycięte w kształcie listew i ażurowych plakiet, wśród których występują min. Kaboszony, małe rauty i elementy imitujące główki gwoździ, nitów itp. Ma charakter płaszczyznowy. Wykonywany w stiuku, kamieniu, metalu i drewnie. Stosowany w dekoracji architektonicznej i rzeźbiarskiej, w snycerstwie, rzemiośle artystycznym, najczęściej złotnictwie.
ORNAMENT OKUCIOWY
Dekoracyjne opracowanie krawędzi oraz lica ciosu kamieni podkreślające ich układ. Rozróżniamy następujące typy boniowania, w zalezności od:
· układu rowków: płytowe, pasowe;
· ukształtowania płyt: płaskie, wypukłe
· faktury powierzchni: dzikie (rustyka), groszkowane, szlifowane, polerowane itp.
Technika była znana i stosowana w okresie starożytnego Rzymu, w okresie renesansu nastąpił jej rozwój. W tynku naśladowano wygląd muru z kamienia, przez wykonywanie profilowania naśladującego układ kamieni w murze, przy pomocy boni. Bonia to spoina podreślająca układ kamieni lub rowek w tynku nadający elewacji monumentalny charakter. Boniowane mogły być całe elewacje albo tylko cokoły, naroża ścian, pilastry, obramowania otworów, filary itp.
Spotykane są także elewacje zdobione metodą sgraffito, w którym obraz nadaje powierzchni muru wygląd ściany boniowanej (zamek w Pieskowej Skale).
BONIOWANIE
Ornament w kształcie lambrekiny zwany lambrekinowym. Stosowany w dekoracji architektonicznej w kamieniu, stiuku, drewnie oraz w ornamentyce wszystkich działów rzemiosła artystycznego.
Ornament w stylu Ludwika XVI.
Popularny w dekoracji wyposażenia kościoła.
ORNAMENT LAMBREKINOWY
LIŚĆ AKANTU
Motyw dekoracyjny w postaci stylizowanego liścia śródziemnomorskiej rośliny, występujący w architekturze starożytnej Grecji i Rzymu, później powtarzany w renesansie, baroku i klasycyzmie.
Ornament rokokowy. Pojawił się około 1730 r. Wyglądem naśladuje muszle (muszlowy ornament), formę stylizowanych małżowin usznych, flory morskiej. Około 1750 r został wzbogacony kogucim grzebieniem, kształtem grzyw morskich fal. Autorami pierwszych wzorów byli: Gilles Marie Oppenordt, Justin Aurele Meissonier. Stosowany był w dekoracjach architektonicznych, wystroju wnętrz, rzemiośle artystycznym.
ROCAILLE
KRATKA REGENCYJNA
Rokokowe zdobienie kasetonów poprzez wypełnianie ich rozetkami (różyczkami).
(naszczytnik) - terakotowa lub marmurowa dekoracja, która wieńczyła szczyt i boczne narożniki dachu (frontonu) w klasycznych budowlach greckich i rzymskich. Mógł mieć formę palmety, woluty, liści akantu, figury lub grup figur.
Akroterionami wieńczono także stele.
AKROTERION
ANTABA
Stały lub ruchomy uchwyt z metalu na skrzyni, kufrze, drzwiach, bramie. Ruchomy składa się z dwóch części.
Formą antaby jest kołatka.
FRYZY ROMAŃSKIE
Fryz - środkowy, poziomy człon belkowania z reguły leżący między architrawem i gzymsem. Bardzo często zdobiony płaskorzeźbami, był jednym z najbardziej ozdobnych elementów antycznych świątyń.
Fryz to również poziomy pas zdobiący naczynia i malowidła lub ozdoba architektoniczna. Fryzy takie mogą składać się z powtarzających się motywów geometrycznych lub scen figuralnych.
Wyróżnia się też fryz arkadowy (lub arkadkowy, arkatura), który składa się z szeregu małych łuczków, najczęściej pod okapem frontowych elewacji. Jest on charakterystyczny dla architektury przedromańskiej i romańskiej. Stosowany też jako element dekoracyjny w wyrobach rzemieślniczych.
Górny element budynku w postaci ścianki, balustrady lub rzędu sterczyn osłaniający dach. Stosowana od starożytności (Grecja, Rzym), a także ponownie (w zmienionej formie) od XVI wieku. Charakterystyczna dla renesansowej architektury Polski i Czech. Bardzo rozbudowane formy przyjmowała zwłaszcza w manieryzmie (kamienica Celejowska w Kazimierzu Dolnym).
ATTYKA
BLENDA
"ślepe okno". Otwór lub arkada umieszczone tylko na powierzchni ściany, najczęściej w szczycie budowli gotyckie. Okno, otwór nie przechodził na wylot przez mur.
Blanki (krenelaż) jest to element architektoniczny w postaci zwieńczenia murów obronnych i baszt tzw. zębami, pomiędzy którymi znajduje się wolna przestrzeń; miało to ułatwić obronę w czasie oblężenia - mianowicie w prześwitach pomiędzy zębami byli rozlokowani łucznicy.
Blanki wykorzystywano w budownictwie obronnym, głównie w średniowieczu, bądź w stylach nawiązujących do średniowiecza (np. w neogotyku - blanki gwelfowskie, blanki gibelińskie) jako element dekoracyjny.
BLANKI
KOLUMNY
Kolumna to element architektoniczny pełniący rolę konstrukcyjną, dekoracyjną i symboliczną. Jej dolną część tworzy baza, środkową trzon, a wieńczy głowica. Wspiera się na niej belkowanie, a od czasów rzymskich także łuk. W starożytności stosowane były kolumny następujących porządków architektonicznych:
· dorycki - o wysokości od 8 do 12 modułów w starożytnej Grecji i 16 modułów w starożytnym Rzymie
· joński - o wysokości od 16 do 20 modułów
· koryncki - o wysokości jak w porządku jońskim, czyli od 16 do 20 modułów
· kompozytowy - o wysokości 20 modułów
· toskański - o wysokości 14 modułów.
Kolumny wykonywano zazwyczaj z kamienia lub drewna (zdarzały się też kolumny kamienno-drewniane). Bardzo często zdobiono je żłobkami, które biegły wzdłuż całego członu (tzw. kanelury). Trzony kolumn zazwyczaj nie były jedną bryłą, ale składały się z połączonych czopami bębnów. Kolumny były stosowane masowo w architekturze greckiej, rzymskiej oraz późniejszych epokach.
Kapitel (głowica) to najwyższa, wieńcząca część kolumny, filaru lub pilastra, będąca pośrednim członem konstrukcyjnym między podporą (np. trzonem kolumny) - od której jest szersza, co zapewnia bardziej stabilną konstrukcję całości - oraz elementami dźwiganymi (np. belkowaniem). Ze względu na swoje usytuowanie głowica pełni także funkcje dekoracyjne.
Głowice występują w architekturze od starożytności. Już w Egipcie stosowano w pełni rozwinięte, stylizowane głowice roślinne (palmowe, papirusowe lub lotosowe; te ostatnie w wersjach pąkowej i kielichowej). W kraju faraonów występowały również głowice figuralne z obliczem bogini Hathor oraz głowice heraldyczne.
KAPITELE
W Mezopotamii kapitele miały formy geometryczne, a w Persji zoomorficzne, które w czasach Achemenidów stały się skomplikowanymi, wieloczłonowymi formami zwieńczonymi zwierzęcymi protomami.
W architekturze greckiej każdy porządek architektoniczny miał charakterystyczną dla siebie głowicę. Dodatkowo we wczesnym okresie w porządku jońskim występowała głowica eolska.
W Rzymie oprócz greckich kapiteli pojawiły się kompozytowe i toskańskie. Nie były one jednak oryginalnymi dziełami Rzymian, a jedynie rozwinięciem form greckich.
W architekturze bizantyjskiej stosowano głowice nasadkowe z impostem oraz trapezoidalne, fałdowe i koszowe. Te ostatnie zdobiła płytka dekoracja reliefowa zwana plecionką. W budownictwie islamskim obok klasycznych kapiteli stosowano również bogato dekorowane głowice stalaktytowe.
W architekturze romańskiej występowały głowice kostkowe (tworzyły je kule i sześciany, których przenikanie się tworzyło z każdej strony płaskie, półkoliste tarcze), blokowo-kielichowe oraz kielichowe (w formie dzwonowatej). Zdobiono je motywami geometrycznymi, roślinnymi i figuralnymi. Głowice z tymi ostatnimi motywami tworzyły nieraz całe cykle ikonograficzne. Kapitele gotyckie miały przeważnie dekorację roślinną. Wyróżniamy tu głowice pączkowe zwane też czołgankowymi oraz głowice liściaste. W okresie tym spotkać można też głowice bliźnie, w których podwójny kapitel wiązał dwie kolumienki.
LATARNIA
linder umieszczony na górnym pierścieniu kopuły z otworami doświetlającymi pomieszczenie przekryte kopułą. Latarnia zazwyczaj przykrywana była hełmem. Rozwiązanie często stosowane w renesansie i baroku. W Polsce, wśród znanych kopuł z latarnią, należy wymienić przekrycie Kaplicy Zygmuntowskiej na Wawelu.
Latarnią nazywana jest także nadbudówka z oknami nad dachem doświetlająca pomieszczenie pod nim (np. klatkę schodową).
PORTAL
Wejście do budynku lub ważnego wnętrza. Zazwyczaj bogato zdobione. Ozdoba, w zależności od epoki zróżnocowana pod względem architektonicznym. W starożytnej Grecji była to opaska, w Rzymie fryz, niekiedy portyk. W czasach romańskich portal stanowiła półkolista archiwolta z kilkoma rzędami łuków cofającymi się w głąb ściany i zamknięta tympanonem nad wejściem. Łuki były zazwyczaj pełne rzeźbiarkich ozdób. Podparcie łuków formowano w kształcie filarów, kolumn lub pilastrów. W okresie gotyku został zmieniony kształt archiwolty z półkolitego na ostrołukowy. Renesans i barok cechuje powrót do rozwiązań antycznych często wzbogaconych o rzeźby kariatyd, atlantów, herm. Po połączeniu z balkonem znajdującym się nad wejściem utworzono nową kompozycję dwukondygnacyjną. We wnętrzach elementy dekoracyjne wykonywane były najczęściej w tynku, stiuku lub w drewnie (przy połączeniu z boazerią).
Sklepienie – konstrukcja budowlana o przekroju krzywoliniowym, służy do przekrycia przestrzeni nad budynkiem, ograniczona murami, łękami, belkami itp. Oparta na kolumnach, filarach, arkadach. Wykonana z kamienia (klińców), cegieł, betonu lub żelbetu. Pierwsi, na szeroką skalę, sklepienia zastosowali starożytni Rzymianie. Jednak pierwsze próby użycia tej konstrukcji pojawiły się znacznie wcześniej.
Starożytny Egipt – w państwie tym nie znano i nie stosowano sklepień. Jednak podczas prowadzonych archeologicznych prac badawczych odkryto w piramidzie Cheopsa próbę wykorzystania konstrukcji odciążającej i chroniącej komorę faraona przed zgnieceniem. Jest to pierwsze znane zastosowanie konstrukcji działającej na zasadach sklepienia.
SKLEPIENIA
Mezopotamia i Persja – stosowano na małą skalę sklepienia pozorne, budowane na podobnej zasadzie jak łęk pozorny, czyli kolejne warstwy cegieł układane były schodkowo, aż do zetknięcia się ich w najwyższej linii. Przekrywano w ten sposób najczęściej pomieszczenia o rzucie w kształcie prostokąta lub koła.
Starożytna Grecja – tylko na wyspie Keos znaleziono ślady stosowania sklepienia kolebkowego.
Starożytny Rzym – Etruskowie zastosowali kamienne klińce a Rzymianie przejęli je do wykonywania przekryć nad bramami, budowy akweduktów. W dalszej kolejności do budowy pierwszych sklepień. W architekturze starożytnego Rzymu wprowadzono sklepienia: klasztorne, krzyżowe i kopułę.
Bizancjum – architekci bizantyjscy wprowadzili nowy typ kopuły, tzw. pendentyw.
Architektura romańska – stosowano najczęściej sklepienia kolebkowe i krzyżowe oparte na ścianach i filarach wzmocnionych systemem lizen i skarp.
Gotyk – nastąpił dalszy rozwój sklepień zwłaszcza krzyżowych, podwyższono sklepienia nadając im kształt ostrołukowy. Przez zastosowanie żeber i wprowadzanie coraz to drobniejszego podziału płaszczyzn pomiędzy żebrami uzyskano różne odmiany sklepień krzyżowo–żebrowych: sklepienie gwiaździste, sieciowe. Drobniejszy podział ułatwiał wykonanie sklepień, co przy przekrywaniu dużych przestrzeni było bardzo ważne. Po wprowadzeniu wysklepek uzyskano sklepienia kryształowe. Jednocześnie rozwinięto system podpór zapewniających stateczność sklepień wprowadzjąc przypory z łękami
Renesans – to czas stosowania sklepień kolebkowych wraz z lunetami, kopuł i sklepień zwierciadlanych. W kopułach wprowadzono żebra u układzie pionowym
Barok i epoki późniejsze – to czas stosowania sklepień znanych wcześniej typów przede wszystkim w budownictwie sakralnym.
XX – po wejściu stali i żelbetu do powszechnego użytku na szerszą skalę zaczęto stosować kopuły do przekrywania hal widowiskowych i sportowych. Zastosowanie żelbetu i rozwój technik obliczeniowych pozwolił na stosowanie różnego typu przekryć z cienkościennych łupin opartych na krzywiznach kołowych, parabolicznych, hiperbolicznych i innych.
TRALKI
Balas - (zwany też: balasek, balaska, tralka) - w architekturze słupek balustrady złożony na ogół z dwóch dzbanuszków zwanych też lalkami, połączonych ze sobą podstawami.
MASZKARON
Rzeźbiarski detal architektoniczny w formie ludzkiej, zwierzęcej lub fantazyjnej głowy. Często o groteskowych rysach, fantazyjnej fryzurze. Stosowany jako ozdoba np. kapitelu, wspornika. Najbardziej znane w Polsce są maszkarony w Krakowie na Sukiennicach, w Europie - na katedrze Notre Dame w Paryżu.
iw0329