HISTORIA DOKTRYN POLITYCZNO – PRAWNYCH: 11
UNIWERSYTET IM. ADAMA MICKIEWICZA W POZNANIU
WYDZIAŁ PRAWA I ADMINISTRACJI
HISTORIA DOKTRYN POLITYCZNO-PRAWNYCH
Opracował:
Jakub Dechnik
„PLACUIT IN OMNIBUS REBUS PRAECIPUAM
ESSE IUSTITIAE AEQUITATISQUE QUAM STRICTI IURIS RATIONEM„
– przyjęło się we wszystkich sprawach bardziej uwzględniać sprawiedliwość i słuszność aniżeli ścisłe brzmienie przepisu
(cesarze Konstantyn Wielki i Licyniusz – C. 3, 1, 8)
SPIS TREŚCI:
Rozdział:
I. Starożytność. str. 4
II. Średniowiecze. str. 10
III. Odrodzenie. str.16
IV. Wiek XVII. str. 23
V. Oświecenie. str. 31
VI. Kapitalizm. str. 42
VII. Socjalizm i nacjonalizm. str. 53
VIII. Demokracja i liberalizm a komunizm i faszyzm. str. 68
IX. Ideologie i doktryny po drugiej wojnie światowej. str. 74
X. Rozwój teorii i filozofii w XX wieku. str. 84
· Kilka słów o przedmiocie:
- historia doktryn polityczno-prawnych jest jedną z najmłodszych dyscyplin prawoznawstwa (jako odrębna gałąź badawcza od drugiej połowy XIX w.)
- przedmiot ten zwraca uwagę w głównej mierze na programowe założenia wielkich systemów teoretycznych, opracowanych przez wybitnych, genialnych filozofów i teoretyków państwa (Platon, Arystoteles, Tomasz z Akwinu, Hegel, Marks, Sorel i inni)
- przedmiot ten stara się również dać odpowiedź na pytania odnoszące się do państwa i prawa
- dziewiętnastowieczni badacze doktryn polityczno - prawnych zwracali również uwagę na poglądy zawarte w rozmaitych wypowiedziach polityków, w dokumentach władzy i administracji państwowej (Machiavelli, Bodin, Kelsen i inni)
- historia doktryn polityczno-prawnych interesuje się w szczególności:
a) historią poglądów na strukturę polityczną społeczeństwa (zwłaszcza państwa)
b) badaniem: dzieł wielkich myślicieli, pisarzy religijnych, publicystów, treści wystąpień przedstawicieli społeczeństwa w organach władzy, literatury pięknej, reliktów kultury materialnej, symboli dzieł sztuki (szeroki zakres zainteresowania)
c) rekonstrukcją, systematyzacją i oceną poglądów w historycznym rozwoju
§ 1. STAROŻYTNOŚĆ: (str. 15)
1. Starożytny Wschód: (str. 15)
Dzieje ludzkości sięgają wielu setek tysięcy lat, badacze zakładają, że żyjący w odległych czasach człowiek był istotą myślącą (homo sapiens), rozumującą w sposób podobny, jak ludzie na wyższych szczeblach cywilizacyjnych. Człowiek prehistoryczny (w określonym czasie) nabył zdolność wytwarzania narzędzi, krzesania ognia, komunikowania się z innymi ludźmi – zaczął przyjmować określone stanowisko wobec otaczającego go świata.
Człowiek pierwotny stworzył pierwsze reguły współżycia społecznego (życie w grupie i związane z tym podziały hierarchiczne – starszyzna, rola mężczyzny w grupie). Rozwój ludzkiej cywilizacji był związany z postępem hodowli i rolnictwa (podział pracy wymuszał podziały społeczne i odwrotnie). W tamtym okresie zaczęły powstawać (wyodrębniać się) wielkie systemy wierzeń (wykorzystywanie religii do odnoszenia doraźnych korzyści politycznych). Pierwsze organizmy państwowe wyodrębniły się około 4000 lat p.n.e., zamykając tym samym długotrwały okres rozkładu wspólnot pierwotnych. Wraz z powstaniem państwa (i prawa) pojawiła się potrzeba skonstruowania zespołów idei uzasadniających w nim takie, a nie inne podziały społeczne, ustalających stosunki pomiędzy władzą, a ludnością. Reasumując, powstanie państwa było rezultatem długiej drogi materialnego i duchowego rozwoju ludzkości.
a) ideologia monarchiczna:
Pierwsze państwa rozwinęły się na rozległych terytoriach kontynentu azjatyckiego (m.in. Chiny, Indie) oraz na wybrzeżach Śródziemnomorza (m.in. Egipt, Mezopotamia). Były to państwa w głównej mierze niewolnicze (praca niewolnika podstawą produkcji). Władza najwyższa najczęściej należała do jednostki – despoty. Społeczeństwo było ściśle zhierarchizowane. W Starożytnym Wschodzie myślano w kategoriach religijnych (poglądy polityczno – prawne integralnie związane z systemami wierzeń), stąd prosta droga do mistyfikowania rzeczywistości (Egipt), która korzystnie służyła absolutnemu władcy i panującej warstwie wielkich właścicieli ziemskich. Istotną cechą tych państw był wszechobecny prymitywizm ogółu społeczeństwa, który harmonizował z wyrafinowanym intelektualizmem wąskiego grona ludzi (np. kapłanów w Egipcie). Państwa St. Wsch. znaturalizowały i uświęciły zasadę nierówności społecznej (zgodnie z wolą bogów ludzie są sobie z natury nierówni), której naruszenie powodowało ostrą reakcję władcy – „pomazańca” bożego, albo wręcz samego boga. W tych państwach do perfekcji opanowano wpajanie zasady boskości władzy państwowej, wzmacnianej dodatkową klauzulą, że boskość otacza też osobę, która władzę sprawuje (ideologia boskości króla osiągnęła najbardziej skrajną postać w Egipcie, w Chinach, w Babilonii). Warto wspomnieć, że zasada boskości monarchy wspierała procesy formowania potężnych i scentralizowanych imperiów. Od zasady boskości rządzącego tylko niewielki krok prowadził do poglądu, że boski charakter mają również normy prawne (cel był oczywisty – chodziło o maksymalne wzmocnienie posłuchu dla normy ustanowionej przez monarchę). Podsumowując, boski monarcha to ojciec i pan wszystkich poddanych, jego interes jest tożsamy z ich interesem (myśl o państwie jako wspólnym dobru wszystkich mieszkańców zrobi na europejskim gruncie błyskotliwą karierę).
b) teokracja żydowska (mesjanizm):
Nieco inny obraz społeczeństwa (od państw St. Wsch.) został zaproponowany w Starym Testamencie. Najstarsza żydowska struktura społeczna i polityczna to tzw. demokracja pustynna, oparta na zasadach równości, wolności i solidarności członków plemion (król był tu tylko patriarchalnym naczelnikiem plemiennym – stąd odmienny model władzy monarszej). Przeciwko wzmocnieniu monarchii występowali m.in. potężni kapłani, reprezentujący doktrynę teokracji, która głosiła, że „naród wybrany” jest rządzony bezpośrednio przez Boga (pojęcie przymierza Boga z Żydami). Wg Biblii, w końcu Bóg zawarł nowe przymierze z Dawidem, będące w rzeczywistości realizacją poprzedniego przymierza dokonanego na górze Synaj. Odtąd pozycja monarchy znacznie się wzmocniła (sakralna treść monarchii). W tych wyobrażeniach wiele było elementów wspólnych z państwami St. Wsch. (despotiami wschodnimi), ale zaznaczały się również istotne rozbieżności – żydowski król nie był Bogiem, przedmiotem kultu, nie posiadał „własnej” mocy rozkazywania siłom przyrody. Niewola babilońska (VI w. p.n.e.) doprowadziła do zmierzchu ideologii królewskiej. Pojawiła się za to idea mesjanizmu – Bóg ześle swemu narodowi (ludowi) mesjasza, który odnowi niepodległość Izraela (mesjanizm w późniejszym okresie będzie z jednym z ideologicznych źródeł doktryny wczesnochrześcijańskiej).
2. Myśl helleńska: (str. 19)
a) początki europejskiej kultury politycznej:
Cywilizacja europejska od początku rozwijała się innymi drogami, aniżeli to miało miejsce w krajach wczesnego rolnictwa na Dalekim i Bliskim Wschodzie. Jej podstawy stworzyli Grecy, którzy z uwagi na trudności geograficzne, byli myśliwymi, pasterzami, a później żeglarzami i kupcami. Dzięki rozmaitym kontaktom z innymi kulturami, Grecy przejmowali doświadczenia i wzory innych ludów, rozwijając (pogłębiając) tym samym własne teoretyczne refleksje. Grecy dali początek wielkiej filozofii, podsumowali dotychczasową wiedzę o świecie. Dla rozwoju myśli politycznej i prawnej kapitalne znaczenie miała struktura polityczna, w jakiej toczyło się życie Greków – była nią polis (państwo-miasto – terytorium miejskie z przylegającymi doń wsiami). W polis rozwijała się aktywność obywatelska Greków, kwitło ich zainteresowanie dla spraw społeczno-politycznych.
b) koncepcje polityczno-prawne Greków:
1) Najstarszy obraz greckiego społeczeństwa pochodzi od Homera (Iliada, Odyseja). W Iliadzie dokonano opisu wspólnoty stanowiącej monarchię, na szczycie której stał otoczony aureolą boskości król – Agamemnon (naczelny wódz, którego królestwo było dziedziczne). Charakter państwa był arystokratyczny (podobnie było w Odysei). Po upadku władzy królewskiej umocniły się rządy arystokracji (np. Sparta, w której na szczycie drabiny społecznej usadowili się nieliczni obywatele, wyposażeni w pełnię praw obywatelskich).
2) Rządy arystokratyczne jednak nie okazały się na ogół trwałe, od VI w. ewolucja polityczna zmierza ku demokracji. U podstaw demokratyzacji tkwiły mocno tendencje w gospodarce (kolonizacja, handel, obrót towarowo-pieniężny). Na agorze ukształtowała się jawność życia publicznego (wzrosło znaczenie zgromadzeń ludowych). Zwrot ku demokracji i równouprawnienie polityczne urzeczywistniały się różnymi drogami (np. przez oligarchię, czasami przez nawrót do tyranii), jednakże najistotniejszymi działaniami w tym kierunku okazały się reformy Solona (VI w. p.n.e.).
3) Sofistyka: Sofiści stworzyli szkołę o silnym podkładzie w tradycyjnej filozofii (głównie w oparciu o filozofię Jończyków). Nie udzielali oni jednoznacznych odpowiedzi na pytanie, jaka forma rządów jest dobra, a jaka zła. Sofiści dokonali ogromnego dzieła zlaicyzowania podstawowych pojęć politycznych. Wg nich państwo nie jest tworem sił pozaziemskich, powstało ono z woli ludzi, jego zadania są doczesne (argumenty ze sfery sakralnej zastąpili postawą nacechowaną racjonalizmem i sceptycyzmem). Sofiści łamali wszelkie bariery i stereotypy, nauczali i wychowywali swoich współobywateli (brali za to pieniądze), m.in. główny akcent kładli na retorykę, sztukę przemawiania i przekonywania (swoisty rodzaj „public relations”). Do najwybitniejszych sofistów należeli: Protagoras z Abdery, Grogiasz, Antyfon, Hipiasz i inni.
Protagoras – ojciec sofistów, był twórcą relatywizmu społecznego (wartości społeczne są wspólnym dobrem ludzi; to porozumienie ludzi, a nie natura decyduje o biegu rzeczy). Relatywizm sofistów miał podstawowe znaczenie dla wysokiej oceny instytucji społecznych i politycznych (podważał tezę o niezmienności natury ludzkiej, prowadził do przekonania, że konwencje społeczne, które ludzi wiążą, są zależne od okoliczności miejsca i czasu). Relatywizm oznaczał jednak niekiedy formuły skrajne, okazjonalistyczne (zachowanie dobre i złe miało być uwarunkowane od konkretnych okoliczności). Sofiści wnieśli również pionierski wkład do ideologii prawa natury, przenosząc ją z nauk przyrodniczych na grunt nauk o społeczeństwie (człowiek wg nich poddany jest dwom prawom – państwowemu i natury).
3....
prawozaoczne