Z Wrocławia do Nowego Jorku.pdf

↪ Q u art Nr 1(11)/2009

Z Wrocławia do Nowego Jorku i z Nowego Jorku do Wrocławia

w poszukiwaniu idei wieżowca 1

Rafał Eysymontt

il. 1 Wrocław. Widok z placu Wróblewskiego w stronę ulicy Traugutta z wizualizacją

nowych wieżowców, fot. R. Eysymontt, wizualizacja pracownia Gottesman-Szmelcman

„N ie mogę się opanować i muszę opisać pierwsze wrażenie po ujrzeniu

tego dzieła (Wieżowiec Woolwortha Cassa Gilberta w Nowym Jorku

wzniesiony w 1913 r.). Właśnie wróciłem z zagranicy, gdzie przeszedłem szcze-

gólny test na jakość dzieła sztuki. Spójrz, jeżeli nic się nie stanie, być może

zrozumiesz, że to dzieło talentu, może nawet wielkiego talentu; jeżeli jednak

wyraźny izyczny dreszcz przejdzie w górę i w dół przez twój kręgosłup, jesteś

w obecności dzieła geniusza. Odkrycia tego doświadczyłem... w bazylice św.

Piotra w Okowach w Rzymie, kiedy znalazłem się oko w oko z Mojżeszem Mi-

chała Anioła. Doznałem nie tylko wstrząsu, ale i włosy stanęły mi na głowie.

Zastosowałem ten test w Kaplicy Sykstyńskiej – działało, lecz nic nie stało się

przy pomniku Wiktora Emmanuela... Kiedy przyjechałem do Nowego Jorku,

zapomniałem o moim odkryciu... lecz kiedy wysiadłem z taksówki naprzeciw

wieżowca, znów poczułem dreszcz, który przeżyłem w obecności dzieła Michała

Anioła i Katedry w Amiens” 2 .

Z Wrocławia do Nowego Jorku i z Nowego Jorku do Wrocławia

il. 2 Manhattan widoczny od strony portu po wschodniej stronie półwyspu, fot R. Eysymontt

Tak wspominał swoje wrażenia z 1914 r. w książce wydanej w 1936 roku

historyk architektury Thomas E. Tallmadge. Nie tylko on zresztą miał po-

dobne wrażenia zarówno wobec rzeźb Michała Anioła, Kaplicy Sykstyńskiej,

katedry w Amiens, jak i wobec nowojorskich wieżowców. Dotyczy to również

piszącego te słowa. Któż w końcu nie chciałby, aby dreszcz poruszał podzi-

wiających dzieła nie tylko w Rzymie i Nowym Jorku, ale i w jego rodzinnym

mieście. A ponieważ nie mamy i nie będziemy mieli we Wrocławiu rzeźb

Michała Anioła (oprócz udanej kopii Piety w kościele Uniwersyteckim), po-

zostają nam tylko wieżowce. Ponad rok temu przeprowadzono analizę możli-

wości lokowania wysokich budynków na Przedmieściu Oławskim we Wroc-

ławiu. Warto dziś poszerzyć ją o kilka releksji historyka sztuki dotyczących

wieżowców w kraju jego narodzin, czyli w Stanach Zjednoczonych.

il. 3 Wieżowiec Woolwortha Cassa

Gilberta w Nowym Jorku z 1913 r.

(po prawej), fot. R. Eysymontt

1 Ostatnie informacje na temat wrocław-

skich wieżowców nie są optymistyczne.

Zaniechano budowy wieżowca Sky Tower

na Krzykach, niepewna jest także bu-

dowa Odra Tower przy Mostach Sikor-

skiego. Moda lub rzeczywiste odczucie

przyszłych trosk związanych z kryzysem

gospodarczym spowodowała, że wielkie

uznanie krytyków sztuki zyskał projekt

Hotel Polonia. The Afterlife of Buil-

dings prezentowany na Weneckim Bien-

nale przez Grzegorza Piątka i Jarosława

Trybusia, w którym zaprezentowano i-

zyczny i moralny upadek sześciu ważnych

już zrealizowanych w Polsce w ostatnich

latach budynków. Jest wśród nich naj-

ważniejszy warszawski wieżowiec Rondo.

Mój tekst nie jest więc prawdopodobnie

do końca aktualny, choć może przyjem-

nie będzie dziś wrócić do czasów sprzed

września 2008 roku, kiedy o projektach

wrocławskich drapaczy chmur myślano

całkiem poważnie.

Czym jest wieżowiec dla Stanów Zjednoczonych

Symbolem dynamiki rozwoju i możliwości opanowania natury. Z tego po-

wodu niezwykle ważne jest usytuowanie wieżowców. Tu najlepszym przy-

kładem jest południowy skraj Central Parku – terenu wyrwanego naturze,

parku, w którym skała dawnego półwyspu cały czas wrze pod uładzoną po-

wierzchnią trawnika. Po stronie południowej parku, przy obu narożnikach

– przy Columbus Circle i przy drugim wschodnim narożniku – lokowano

najbardziej efektowne z wysokich budynków w tej części Nowego Jorku.

Niegdyś były tu tylko neorenesansowe monstrualne, 100-metrowe pałace, od

2 T. E. Tallmadge , The story of architec-

ture In America, New York 1936, s. 256.

/ 32 /

2003 r. nad parkiem góruje smukła para wieżowców Warner Brothers, za-

projektowana przez grupę Skidmore Owings & Merill LLP 3 . Takie sytuo-

wanie wieżowców na obrzeżu terenów zielonych wydaje się zresztą pewnym

toposem – park Korczaka w Warszawie jest miejscem, z którego najchętniej

ilmuje się warszawski zespół wysokiej zabudowy. Podobnie jest w Brukseli

i we Frankfurcie nad Menem.

Znakiem, wskaźnikiem, Landmarkiem – (to określenie zastępuje w Sta-

nach Zjednoczonych pojęcie zabytku), podobnie jak w historycznych panora-

mach miast z XV czy XVIII wieku odbijającym swoją sylwetkę od powierzch-

ni wody. Nieprzypadkowo najwspanialsze z amerykańskich drapaczy chmur

usytuowano właśnie na brzegu większej czy mniejszej wody – Manhattan,

Chicago, San Diego, San Francisco. Co interesujące, najpiękniejsze wieżow-

ce europejskie we Frankfurcie nad Menem też ogląda się zza rzeki. Z tego

również powodu budowle te optymalnie fotografuje się, patrząc od strony

portu wypełnionego czasem masztami historycznych żaglowców – to prze-

cież były pierwsze wieże nadmorskich miast (Nowy Jork, San Francisco ze

słynnym wzniesionym w latach 1969-72 piramidalnym wieżowcem autorstwa

Williama L. Pereiry & Associates – znakiem modernistycznej pomnikowości

zrealizowanej poprzez doskonałość techniki).

Elementem sylwety – skyline miasta. Musimy mieć świadomość, że w Sta-

nach Zjednoczonych rysunek „skyline” kształtowany był świadomie, czego

dowodem jest piramidalna sylweta dolnego Manhattanu, z której w 2001 roku

wyrwano brutalnie wieże World Trade Center. Dopiero ich brak uświadamia

il. 4 Nowy Jork. Południowa część

Central Parku widziana z holu budynku

Warner Brothers, fot. R. Eysymontt

3 Najwięcej informacji na temat najnow-

szych nowojorskich budynków przynosi

strona: http://www.nyc-architecture.com

/ 33 /

↪ Q u art Nr 1(11)/2009

nam, że panoramę Nowego Jorku możemy traktować jako dzieło zamknięte.

Najlepszym wskaźnikiem owej urbanistycznej świadomości projektantów

wysokich budynków jest wprowadzone w 1916 roku w Nowym Jorku w naka-

zie strefowania prawo „set back”, chroniące oświetlenie wąskich wąwozów

ulic poprzez cofanie górnych kondygnacji wież. Prawo to jednak nie ograni-

czało tego – co dla wieżowców było najważniejsze – ich wysokości. Na 1/4 par-

celi można było budować dowolnie wysoko 4 . Takie warunki spowodowały

znaczne wzbogacenia brył nowych drapaczy chmur, tak że naśladujący je dla

Wrocławia Max Berg w podobny sposób ukształtował schodkową bryłę swo-

jego wieżowca projektowanego na Placu Powstańców Warszawy i na Rynku,

mieszcząc się w ramach lokalnego prawa budowlanego uzależniającego wy-

sokość budynku od szerokości ulicy, przy której miał być usytuowany 5 .

Sylweta nowojorskich wieżowców ulegała historycznym przemianom 6 .

Po pierwszym pokoleniu indywidualnie kształtowanych brył takich bu-

dynków jak wieżowiec Singera, wspomniany wyżej Woolworth i Bankers

Trust, powstających aż do wybuchu I wojny światowej, nastąpiła fala no-

wych inwestycji kształtowanych już według prawa z 1916 r. z budynkiem

A.I.G. wspaniałym, wzniesionym w stylu Art Déco budynkiem 1 Wall Street

Court, i 40 Wall Street, które były znacznie smuklejsze. Sytuując zdecydowa-

nie bliżej siebie, stworzono iluzję lasu wyrastającego ponad 20-, 30-piętrowe

leśne poszycie. W ten sposób Dolny Manhattan uzyskał swoją zasadniczą

rolę w sylwecie miasta. W latach 60. XX w. nastąpiła rozbiórka budynku Sin-

gera i usytuowanie w jego miejscu budynku One Liberty Plaza. Następna

il. 5 Nowy Jork. Wieżowce otaczające

Central Park od strony północnej.

Na pierwszym planie pierwotna skała

Półwyspu Manhattan, fot. R. Eysymontt

il. 6 Wysokie budynki przy Parku Kor-

czaka w Warszawie, fot. R. Eysymontt

4 D. P. Handlin , American Architecture,

New York 1985, s. 185, 186.

5 Wieżowce Wrocławia 1919-1932, red.

J. Ilkosz , B. Störtkuhl , Wrocław 1997,

s. 148-150.

6 Informacje na temat dolnego Manhat-

tanu czerpię za recenzją książki: Carter

B. Horsley , Skyscraper Rivals, The A.I.G.

Building and the Architecture of Wall

Street, Princeton Architectural Press, New

York, 2001. Autorem recenzji jest Daniel

M. Abramson . Por.: http://www.thecity-

review.com

/ 34 /

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: