W stronę dekonstrukcji w architekturze.pdf

↪ Q u art Nr 3(17)/2010

Od Redakcji

Jesienny numer naszego kwartalnika rozpoczyna bardzo interesujący, szczególnie dla osób

zainteresowanych relacjami pomiędzy sztuką a ilozoią, tekst Cezarego Wąsa poświęcony

ewentualnemu (postulowanemu, niemożliwemu, nie-istniejącemu) dekonstruktywizmowi

w architekturze. Chcąc utrzymać się w sferze odniesień pomiędzy doktryną artystyczną

a konkretnym dziełem, publikujemy artykuł omawiający związki koncepcji „miasta idealne-

go” z włoskim realizacjami tej cokolwiek utopijnej, ale jakże pięknej idei (Rafał Eysymontt).

Dla miłośników sztuki Wrocławia mamy prawdziwą rewelację autorstwa Piotra Oszczanow-

skiego – omówienie dekoracji malarskiej i rzeźbiarskiej północno-zachodniej kruchty koś-

cioła św. Elżbiety, najokazalszego przykładu dzieła tego typu w manierystycznej sztuce

stolicy Dolnego Śląska. Kolejne teksty to: szkic poświęcony historii sztuki wideo w Polsce

(Kamila Wróbel) i mieszcząca się w obszarze „korespondencji”, a właściwie „intermedialno-

ści” sztuk rozprawa o relacjach pomiędzy dziełami tak znanych twórców jak malarz Edward

Hopper i reżyser Alfred Hitchcock (Filip Lipiński). Całości dopełniają: recenzje książki Klary

Kaczmarek-Löw, której bohaterem jest architekt działający w pierwszej połowie XVI w.

na terenie Czech, Łużyc i Śląska – Wendel Roskopf, i publikacji Artyści polskiej książki.

50 lat konkursu Polskiego Towarzystwa Wydawców Książek oraz sprawozdanie z siódme-

go interdyscyplinarnego polsko-niemieckiego Seminarium Wrocław-Halle, które odbyło się

w dniach 24-29 maja tego roku w Herrnhut, w Saksonii.

Pozostaje mi zatem w tym miejscu zachęcić Państwa do lektury naszego periodyku z tą

cichą intencją, że każdy może znaleźć w nim coś, co go szczególnie zainteresuje, a chłody

i słoty jesienne nie staną się w trakcie lektury nadmierną, uniemożliwiającą ją przeszkodą.

W imieniu Redakcji

prof. dr hab. Waldemar Okoń

Dyrektor Instytutu Historii Sztuki

Editorial

This autumn issue of our quarterly magazine opens with a very interesting, especially for those who are

interested in relations between art and philosophy, text by Cezary Wąs’s devoted to optional (postulated,

impossible, non-existing) deconstructivism in architecture. Willing to maintain in a sphere of reference

between an artistic doctrine and a speciic work of art, we are publishing an article discussing relations

between a concept of ‘an ideal city’ and Italian realisations of this somehow Utopian though beautiful idea

(Rafał Eysymontt). For lovers of Wrocław art we have a genuine revelation by Piotr Oszczanowski – character-

istics of painterly and sculpturesque decoration of north-western entrance of St. Elisabeth Church, the most

splendid example of a work of this kind in Manneristic art in the capital city of Lower Silesia. The other texts

are: a sketch dedicated to history of video art in Poland (Kamila Wróbel) and a study, which can be placed

within the area of ‘correspondence’, or to be more precise, ‘intermediality’ of art. The study is on relations

between works of such renown artists as a painter – Edward Hopper and a director – Alfred Hitchcock (Filip

Lipiński). The contents is completed by: a review of Klara Kaczmarek-Löw’s book dedicated to an architect

Wendel Roskopf, active in the 1st half of the 16th century in Bohemia, Lusatia and Silesia; another review of a

publication devoted to artists of Polish book and 50th anniversary of a competition organized by Polish So-

ciety of Book Publishing Houses, and a report of the 7th Interdisciplinary Polish-German Seminar Wrocław-

Halle, which took place on 24-29 May this year in Herrnhut, Saxony.

There is no more I can do now but encourage you to read our quarterly magazine with the intention that

everyone is able to ind something really interesting for him/her, hoping that autumn chills and rains will not

become an insurmountable obstacle in reading.

On the behalf of Editors

prof. Waldemar Okoń

Director of Art History Institute

W stronę dekonstrukcji

w architekturze

Cezary Wąs

Wstęp

Dekonstruktywizm w architekturze to już historia, zwłaszcza że, zda-

niem niektórych komentatorów, nigdy go nie było. Jeszcze w 1988 roku

w katalogu wystawy „Deconstructivist Architecture” Mark Wigley

stwierdził, że „architektura dekonstruktywistyczna nie jest »izmem«,

zaś pokazywani na wystawie architekci wychodzą z różnych założeń i po-

dążają w różnych kierunkach 1 . „Ten epizod będzie miał krótkie życie.

[…] To nie jest styl” – zapewniał ten sam autor 2 . Nie przeszkodziło to fali

naśladownictw, w których najczęstszymi motywami były bryły budyn-

ków rozbite na części, pochylone ściany czy ukośnie układające się na

elewacjach obramienia okien. Jeżeli zapomnieć o tych „symulacjach de-

konstruktywistycznych prac”, to tym bardziej natarczywie pojawia się

1 Johnson/Wigley 1988, s. 20. Specyikę

stanowiska Eisenmana opisał Libeskind

a był to dopiero początek badań nad

Eisenmanem, por. Libeskind 1984. Na

temat różnic między Derridą a Eisenma-

nem por. Bennigton 1987, s. 17. Przyna-

leżność Gehry’ego do nurtu dekonstruk-

tywistycznego próbował uzasadnić Ha-

mid Shsirvani, por. Shirvani 1991. Wigley

stwierdził nawet: „Myślę, że każdy z tych

siedmiu architektów utrzymuje, że przy-

namniej dwóch spośród pozostałych po-

winno być [z wystawy, CW] usuniętych”,

Wigley 1989a, s. 134.

2 Johnson/Wigley 1988, s. 20.

/ 3 /

↪ Q u art Nr 3(17)/2010

pytanie: na czym polega prawdziwie dekonstruktywistyczna architektu-

ra? Problem jest złożony, ponieważ należałoby najpierw – chociażby naj-

krócej – zdeiniować samą dekonstrukcję. W tym tkwi podstawowa trud-

ność, ponieważ na dekonstrukcję składa się szereg strategii interpreta-

cyjnych, które unikają z góry przyjętych założeń (pomijając już fakt, że

nakierowane są na podawanie w wątpliwość wielu decydujących podstaw

zachodniego myślenia).

Ustalając związki między architekturą a dekonstrukcją, należało-

by zwrócić uwagę, że pewne koncepcje tej drugiej są przede wszystkim

ilozoiczne, jakkolwiek używają metafor architektonicznych w rodzaju:

podstawa, struktura, budowanie czy dom. Istnieje bogata spuścizna ilo-

zoiczna Jacquesa Derridy, w której posługuje się on takimi metaforami

lub analizuje je, i to zanim zainteresował się współczesną architekturą

i podjął współpracę ze kilkoma architektami i krytykami architektury.

Pierwszą zatem możliwością dotyczącą charakteru relacji dekonstrukcji

i architektury byłaby sytuacja, w której ilozoia posiłkuje się słowni-

ctwem związanym z architekturą, ale zachowuje dominację i ignoruje

jakąkolwiek rzeczywistą architekturę.

W drugiej kolejności można mówić o motywach czy koncepcjach

wspólnych dekonstrukcji w ilozoii i architekturze. W 1985 r. doszło do

serii bezpośrednich spotkań Derridy i Eisenmana oraz kontaktów Der-

ridy i Tschumiego podczas projektowania paryskiego Parc de la Villette,

których podsumowaniem stała się książka Chora L Works (w odniesieniu

do współpracy Derrida-Eisenman) i artykuł Derridy (w odniesieniu do

współpracy Derrida-Tschumi) 3 . Podczas pierwszej z wymienionych prób

kooperacji ilozofa z architektami Derrida starał się uczynić punktem

wyjścia do wzajemnej wymiany poglądów koncepcję chory, zaczerpniętą

z Platońskiego Timaiosa . Było to przedsięwzięcie tylko częściowo udane.

Zarówno przy tej okazji, jak i w swych licznych publikacjach architekci

wskazywali raczej na własne strategie, które z kolei nie budziły entuzja-

zmu Derridy. Filozofowi nie odpowiadało m.in. przesadne posługiwanie

się koncepcją pustki u Eisenmana i Libeskinda czy zbyt silne akcento-

wanie dysjunkcji u Tschumiego 4 . Trudno zatem wskazać punkty w pełni

wspólne ilozoicznej i architektonicznej dyskusji. Jednak zarówno pisma

teoretyczne Eisenmana i Tschumiego, ich zrealizowane prace, jak i ko-

mentarze krytyków wskazują, że ilozoiczna dekonstrukcja nie była dla

architektów tylko inspiracją, ale została w ich pracach rozwinięta. Doszło

do wystąpienia pewnej równowagi między wpływami ilozoii a twórczą

reakcją ze strony architektury. Możliwe jest zatem rozważenie trzeciej

sytuacji, w której w posługiwaniu się dekonstrukcją dominującą pozycję

przejęła architektura.

W rozmiarach dotąd niespotykanych architekci tacy jak Eisenman

i Tschumi, ale także Libeskind, zespół Coop Himmelblau czy Rem Kool-

haas stali się znani w świecie architektury przede wszystkim przez swoje

publikacje i inne sposoby publicznych wypowiedzi. Również niektóre ich

wczesne prace miały niezwykły ładunek „wybudowanej teoretyczności”,

stając się realnymi przykładami dekonstrukcji w architekturze. Możliwe

il. 1 Dekonstrukcja. Odsłanianie

struktury. Wrocław, ul. Szewska 35.

Fot. Cezary Wąs

3 Derrida 1985.

4 Zdecydowanie krytycznie o strategiach

Eisenmana i Libeskinda wypowiedział się

Derrida w wywiadzie przeprowadzonym

przez Petera Brunette’a i Davida Will-

sa: „W teoretycznym dyskursie o swo-

jej pracy często przechodzi [Eisenman]

w dyskurs o negatywności […] i mówi

o architekturze absencji, architekturze

nicości, a ja jestem sceptyczny odnośnie

dyskursów o absencji i negatywności. To

samo dotyczy architektów w rodzaju Li-

beskinda. […] W mówieniu o swojej pracy

zbyt łatwo skłaniają się oni do mówie-

nia o pustce, negatywności i absencji,

dodatkowo z tonami teologicznymi czy

czasami judeoteologicznymi. Żadna ar-

chitektura nie może być nazwana juda-

istyczną, ale oni rzeczywiście skłaniają

się do pewnego judaistycznego dys-

kursu, negatywnej teologii na temat ar-

chitektury”, Brunette/Wills 1994, s. 27.

Z kolei komentując Tschumiego – chociaż

nieco mniej krytycznie – Derrida stwier-

dził: „Istnieją mocne słowa w leksykonie

Tschumiego. […] Są to wyrazy rozpoczy-

nające się od »trans-« (transakcja, trans-

fer etc.), a przede wszystkim od »de-«

lub »roz«. Te słowa mówią o destabili-

zacji, dekonstrukcji a zwłaszcza o roz-

dzieleniu, rozłączeniu, rozerwaniu i roz-

różnieniu. Architektura heterogeniczno-

ści, przerwania, nie-zbieżności. Ale kto

mógł kiedykolwiek budować w ten spo-

sób?”, Derrida 1985, s. 578 (w wydaniu

Hayesa).

/ 4 /

Cezary Wąs / W stronę dekonstrukcji w architekturze

jest wskazanie na architektoniczne strategie, dla których brakuje słów

w języku ilozoicznej dekonstrukcji, oraz na wzniesione przez architek-

tów budowle, które nadały dodatkowy sens ilozoicznym rozważaniom

nad relacjami wnętrze–zewnętrze, strukturalna czystość i nieczystość,

czy rozwinęły znaczenia związane z metaforą wirusa, który rozgorączko-

wuje organizm, doprowadzając go na skraj stabilności. W pismach archi-

tektów, ich budowlach oraz autorskich (bądź krytycznych) komentarzach

do budowli odnaleźć można także – właściwe ilozoicznej dekonstrukcji

– rozważania nad całością i częściami, rozumnością i szaleństwem, sytua-

cjami granicznymi czy sytuacją bycia „w-pomiędzy”. We wszystkich tych

zastosowaniach architektonicznej dekonstrukcji przewagę nad ilozoią

zdobywa architektura, wyprowadzając samą dekonstrukcję poza jej czy-

sto intelektualne możliwości. Zbyt jednoznaczne uznanie dekonstrukcji

za polemikę z zachodnią metaizyką jest zapewne błędem, gdyby wszakże

roboczo przyjąć takie podejście za właściwe, to niewykluczone, że należa-

łoby wówczas uznać, że to właśnie na obszarze architektury – chociaż częś-

ciowo – udało się wyjście ku upragnionej radykalnej „inności” i przesunię-

cie poza utrwalone w metaizyce czy ogólnie: myśleniu, przyzwyczajenia.

Architektura, z racji swej przynależności do sztuki, być może ułatwiła po-

żądane w tym nurcie ilozoii życzenie wyjścia w racjonalnym myśleniu

poza racjonalne myślenie.

5 Norris 1989, s. 9.

6 Meyer 1986, s. 145 (za wydaniem Nes-

bit).

7 Norris 1989, s. 9.

8 J. Derrida , Lettre à un ami japonais’,

[w:] Psyché. Inventions de l’autre, Galilée,

Paris 1987, s. 390, cyt. za: Bennigton ,

s. 86.

9 Kolejność zdarzeń związanych z poja-

wieniem się koncepcji kritischer Abbau

za: Wigley 1993, s. 37-38; Wigley 1994,

s. 206.

„Zdeiniować samą dekonstrukcję”

Dekonstrukcja była opisywana w niezliczonych publikacjach, w tym rów-

nież w tekstach polskich autorów. Nigdzie jednak – poza sformułowania-

mi popularyzującymi ten termin – nie uzyskała jednolitego wyjaśnienia.

Sam Derrida, ze względu na heterogeniczność i mnogość podejść, które

mogłyby zostać określone jako dekonstrukcja, skłonny był mówić o niej

w liczbie mnogiej 5 . Powołując się na Heideggera, zwracał uwagę na typ

myślenia, które „jest w drodze” (jest odos ) i nie może być zredukowane

do metody ( methodos ) 6 . „Skoro nie jest to system ani metoda, nie może

być homogenizowana. Ponieważ bierze pod uwagę pojedynczość każdego

kontekstu, dlatego zmienia się z kontekstu na kontekst” 7 . „Inaczej, niż

się to wydaje, dekonstrukcja nie jest ani analizą ani krytyką […]. To nie

jest analiza, zwłaszcza dlatego że demontaż struktury nie jest cofaniem

się w kierunku prostego elementu , w kierunku nierozkładalnego źródła

[…]. Nie jest to też krytyka, ani w ogólnym, ani w kantowskim sensie […].

Odnoszę to również do metody […]. Dekonstrukcja nie jest metodą i nie

może być zamieniona w metodę” 8 .

Punktem wyjścia do dekonstrukcji były koncepcje Heideggera sfor-

mułowane w 1920 r., kiedy ten był jeszcze asystentem Husserla 9 . W swo-

ich pierwszych wykładach używał on słowa „destrukcja”, które z czasem

zastąpił terminem „ kritischer Abbau” . Określenie to, mogące być rozu-

miane jako krytyczna rozbiórka w tłumaczeniach na francuski zyskało

postać „ la déconstruction” . Kryjące się za tym pojęciem poglądy pojawiły

się w pracy Heideggera Bycie i czas z 1927 r. i zostały rozwinięte w serii

/ 5 /

↪ Q u art Nr 3(17)/2010

il. 2 Dekonstrukcja. Wejście. Wrocław, ul. Szewska 35. Fot. Cezary Wąs

/ 6 /

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: