DNiPP-01 Jerzy Strzelczyk Od Prasłowian do Polaków. Kraków KAW, 1987.pdf

społeczna

i nicjatywa

edycji

cyfrowych

Jerzy Strzelczyk

Od Prasłowian

do Polaków

DZIEJE NARODU I PAŃSTWA POLSKIEGO

Dzieje narodu i państwa polskiego

t. I i II

Redaguje kolegium:

Józef Biernacik

Stanisław Grzybowski

Feliks Kiryk (przewodniczący),

Lech Kmietowicz (sekretarz)

Aleksander Kornijasz

Michał Rożek

Stanisław Rydz

Henryk Szydłowski (z-ca przewodniczącego)

Fotografie:

Stanisław Kusza

Janusz Podlecki

Andrzej Wierzbicki

Mapy, ryciny:

Ludwik Fijał

Henryk Machajewski

Opracowanie graficzne serii:

Marian Sztuka

Opracowanie graficzne:

Aleksander Kornijasz

Redakcja:

Roman Czarny

Redakcja techniczna:

Elżbieta Boroń

Korekta:

Joanna Kulawik

Jerzy Strzelczyk

ISBN 83-03-02015-3

Od Prasłowian do Polaków

Krajowa Agencja Wydawnicza, Kraków 1987 Ark. wyd. 12, ark. druk.

10,5 Wydanie I. Nakład: 160 000 + 350 Skład: Białostockie Zakłady

Graficzne, Zam. nr 468/86 Druk i oprawa: Drukarnia Wydawnicza im.

W.I.. Anczyca w Krakowie Zam. nr 2961/87, D-10/2809

Treś:

Rodowód Słowian

Rozpad jedności. Wielka ekspansja i wczesne państwa

słowiańskie

U źródeł państwowości i narodowości polskiej

Na okładce:

Światowid, czterotwarzowe bóstwo Słowian znalezione w Zbruczu, Muz.

Arch. w Krakowie (fot. Łukasz Schuster, Adam Wierzba)

Włócznia św. Maurycego, wręczona Bolesławowi Chrobremu przez Ottona

III w 1000 r., Skarbiec na Wawelu (fot. Janusz Podlecki)

Rodowód Słowian

str. 1

Polacy stanowią częś wielkiej rodziny ludów sło-

wiańskich. Pytanie o początki naszego narodu poprzedzone

by zatem musi pytaniem o początki Słowian. Niestety, łatwo

je postawi, ale odpowiedzie nań — ogromnie trudno.

Początki narodu i państwa polskiego, podobnie jak całej

Słowiańszczyzny, gubią się w pomroce dziejów. Zbrojni

doświadczeniami wielu pokoleń badaczy, spróbujmy uchyli

cho rąbka tajemnicy...

Skąd się wzięły ludy słowiańskie? Czy zawsze zajmowały

swe historyczne, dobrze już od wczesnego Średniowiecza

udokumentowane źródłowo siedziby? A może przybyły na nie

z innych terenów? Pozostaje jednak wtedy pytanie: kiedy? Czy

można uchwyci w czasie i przestrzeni proces ukształtowania

się Słowiańszczyzny, a następnie próbowa prześledzi

późniejsze wędrówki i przesunięcia ludów słowiańskich?

Gdzie znajdowały się ich pierwotne siedziby, praojczyzna

Słowian? I dalsze pytanie: czy od samego początku mamy

liczy się z możliwością istnienia poszczególnych ludów

słowiańskich (jak w okresie historycznym), czy też

początkowo Prasłowianie stanowili jeden lud, masę etniczną

jeszcze nie zróżnicowaną, z której dopiero stopniowo

wyłaniały się poszczególne ludy słowiańskie?

Następnie Jordanes próbuje bliżej określi siedziby owych

Sklawenów i Antów:

Sklawenowie zamieszkują od miasta Nowietunum i jeziora

zwanego Mursiańskim aż do Danastru [Dniestr], a na północ aż do

Wiskli; ci w miejsce miast mają błota i lasy. Antowie zaś, którzy są

z nich najdzielniejsi, rozciągają się do Danastru w tym miejscu,

gdzie wygina się Pontus [Morze Czarne], aż do Danapru [Dniepr],

które to rzeki odległe sę od siebie o wiele dni drogi.

Do Jordanesa wypadnie nam jeszcze powróci w dalszej

części tego rozdziału. W każdym razie w przytoczonej relacji po

raz pierwszy spotykamy w źródłach pisanych zarówno nazwę

Słowian (Sklawenowie), jak również — tak przynajmniej uważa

wielu badaczy — ich samych.

Nazwa „Słowianie"

W źródłach łacińskich począwszy od Jordanesa na-

potykamy stale różne formy obecnej nazwy: Sclavini, Sclaveni,

Sclavi; w źródłach greckich: Sklabenoi, Sthlabenoi. Już w

najdawniejszych, zachowanych do dziś tekstach, zapisanych w

języku rodzimym, czyli słowiańskim, spotykamy jeszcze inne

postacie: Slovéne, Slovane, Słowianie. Mimo że nazwa wydaje

się by rodzimego pochodzenia, jej źródłosłów nie jest zupełnie

jasny. Bodaj najbardziej prawdopodobną jest teza, że oznacza

ona „ludzi swoich". Inne przypisywane znaczenia to przykłado-

wo: „mieszkańcy okolic nad rzeką czy jeziorem o nazwie Slova,

Slava", jakich wiele w hydronimii słowiańskiej; niektórzy

badacze wywodzili jej znaczenie od przezwiska — „człowiek

powolny, mruk". Byli wreszcie i tacy, którzy sądzili, że nazwa

etniczna Sclavus, Sclava, powstała wśród Rzymian, w

nawiązaniu do elementu „sław", często (także obecnie)

występującego w imiennictwie słowiańskim. Niezależnie od

kwestii etymologii (pochodzenia) nazwy Słowianie, od pierwszej

chwili pojawienia się ludów słowiańskich w źródłach

historycznych imię to stale im towarzyszy. Występuje przy tym

w podwójnym znaczeniu: obejmuje całokształt ludów

słowiańskich, ale jednocześnie pod nazwą tą występują

niektóre spośród ludów słowiańskich i co charakterystyczne —

są to ludy żyjące na peryferiach świata słowiańskiego, w

sąsiedztwie ludów niesłowiańskich (Słoweńcy południowosło-

wiańscy, Słowenie nowogrodzcy, Słowińcy na Pomorzu).

Świadectwo Jordanesa

Nazwa „Słowianie" pojawia się w źródłach dopiero w

wieku VI. Nie tylko, dodajmy, nazwa. Z tego okresu pochodzą

w ogóle pierwsze bezspornie odnoszące się do Słowian

świadectwa źródeł pisanych. Oto pierwsze z nich, bardzo

ważna relacja historyka gockiego (a więc germańskiego)

zapewne pochodzenia — Jordanesa, z napisanego przezeń

dokładnie w połowie tego stulecia traktatu Getika albo O

pochodzeniu i dziejach Gotów:

Wewnątrz nich [mowa o rzekach Cisa, Dunaj oraz

niezidentyfikowanej Flutausis] jest Dacja, na kształt diademu

uwieńczona stromymi Alpami [Karpaty], a wzdłuż ich lewego

stoku, który skłania się ku zachodowi, rozsiadł się, poczynając od

źródeł Wiskla, na niezmierzonych obszarach liczny naród

Wenedów. A choć ich imiona zmienne są teraz, stosownie do

rozmaitych szczepów, to przecież głównie nazywa się ich Sklawe-

nami i Antami.

W poszukiwaniu „praojczyzny"

I dalej:

Po mnogich zaś latach siedli byli Słowianie nad Dunajem,

gdzie teraz ziemia węgierska i bułgarska I od tych Słowian

rozeszli się po ziemi i przezwali się imionami swoimi, gdzie siedli

na którym miejscu. Tak więc przyszedłszy, siedli nad rzekę

imieniem Morawa i przezwali się Morawianami, a drudzy

Czechami nazwali się. A oto jeszcze ciż Słowianie: Biali Chorwaci i

Serbowie, i Chorutanie. Gdy bowiem Włosi naszli na Słowian

naddunajskich i osiadłszy pośród nich ciemiężyli ich, to Słowianie

ci przyszedłszy siedli nad Wisłę i przezwali się Lachami, a od tych

Lachów przezwali się jedni Polanami, drudzy Lachowie

Lutyczami, inni — Mazowszanami, inni — Pomorzanami.

Najdokładniej potrafił Nestor — rzecz zrozumiała —

przedstawi początki Słowian wschodnich:

Także ciż Słowianie przyszedłszy siedli nad Dnieprem i

nazwali się Polanami, a drudzy — Drewlanami, dlatego że siedli

w lasach, a jeszcze inni siedli między Prypecią a Dźwiną i nazwali

się Dregowiczami, inni siedli nad Dźwiną i nazwali się

Połoczanami, od rzeczki, która wpada do Dźwiny i nazywa się

Połota. Ci zaś Słowianie, którzy siedli około jeziora Ilmenia,

przezwali się swoim imieniem i założyli gród, i nazwali go

Nowogrodem. A drudzy siedli nad Desnę i nad Semą, i nad Sułę, i

nazwali się Siewierzanami. I tak rozszedł się naród słowiański, a

od niego i pismo nazwano słowiańskim.

W Polsce średniowiecznej niezbyt w gruncie rzeczy

interesowano się Słowiańszczyzną jako całością (nie inaczej

było w ówczesnych Czechach). Dopiero w XIV w. nieznany z

imienia (los chciał, że co rusz mamy do czynienia z utworami

anonimowymi!) autor uzupełnienia (interpolacji) do równie

anonimowej Kroniki Wielkopolskiej , której zręby powstały

zapewne w końcu wieku XIII — spróbował powiąza dzieje

Polski z dziejami Słowiańszczyzny. Uczynił to pomysłowo,

cho tendencyjnie. Posłuchajmy opowiadania kronikarza

wielkopolskiego, a właściwie jego interpolatora:

W najstarszych kronikach piszę, że Panonia jest matkę i

kolebką wszystkich narodów słowiańskich [podobnie jak u

Nestora, cho kronikarz wielkopolski na pewno nie czytał

latopisu ruskiego. Co go przywiodło do takiego przekonania,

oprócz „najstarszych ksiąg", których niestety nie zechciał

bliżej określi?]. „Panem" bowiem według tłumaczenia greckiego

i słowiańskiego nazywa się ktoś posiadający wszystko i podług

tego w słowiańskim „panem" nazywa się wielmoża (...) [Do

argumentu językowego dodaje zaraz nieznany Wielkopolanin

argument biblijny:] Otóż powiadają, że ci Panończycy, nazwani

tak od Pana, wywodzą się, jak mówią od Janusa, potomka Jafeta

(...) Z tych więc Panończyków pochodzili trzej bracia, synowie

Pana, władcy Panończyków, z których pierwotny [a jakże!] miał

imię Lech, drugi Rus, trzeci Czech. I ci trzej wydawszy potomstwo

z siebie i ze swego rodu, posiadali trzy królestwa: Lechitów,

Rusinów i Czechów (zwano ich też Bohemi), posiadają je obecnie i

na przyszłość posiadać będę, jak długo spodoba się Bożej woli.

W dalszej części „interpolacji słowiańskiej" nieznany

Pozostaje jeszcze kwestia pierwotnych, najdawniejszych

siedzib Słowian. Co działo się ze Słowianami w okresie

poprzedzającym wiek VI, to znaczy zanim wybiła ich wielka

„historyczna" godzina?

Już w Średniowieczu próbowano znaleź odpowiedź na to

pytanie. Nieznany, żyjący prawdopodobnie na przełomie VII i

VIII w. autor traktatu kosmograficznego — zwany

Kosmografem lub Geografem z Rawenny — uważał, że

Słowianie wywodzą się ze Scytii, co jednak niewiele wyjaśnia

ze względu na nieokreślonoś geograficzną tego pojęcia we

wczesnym Średniowieczu. Późniejszy autor (IX w.), zwany

Geografem Bawarskim, pisząc o Zeriuani — jednym z plemion

słowiańskich stwierdził, że z ich kraju „pochodzą wszystkie

plemiona słowiańskie i początek [swój], jak powiadają,

wywodzą". Ba, gdybyśmy wiedzieli na pewno, co się kryje pod

nazwą Zeriuani. Pojawia się ona u Geografa Bawarskiego w

drugiej, doś zagmatwanej części „raportu", w której trudno

dopatrze się jakiejś przemyślanej kolejności. Niezależnie

zresztą od tego, czy Zeriuani Geografa Bawarskiego to

Siewierzanie (ruscy, w dorzeczu Desny bądź na terenie

Bułgarii), czy Serbowie (raczej bałkańscy niż połabscy; tych

ostatnich źródło wymienia w innym miejscu), czy też inne

jeszcze plemiona — nigdy nie dowiemy się, kto i po co

przekazał wschodniofrankijskiemu autorowi taką informację i

czy Słowianie w IX w. istotnie uważali, że wywodzą się wszyscy

z terytorium owych Zeriuani.

Ale oto w XI lub na początku XII w. na obszarze

wschodniej Słowiańszczyzny w pobliżu Kijowa, na terenie

świetnego państwa ruskiego, w niewątpliwie przodującym

wówczas pod względem rozwoju społecznego i kulturalnego

miejscu Słowiańszczyzny, powstał zwód latopisarski, czyli po

prostu: kronika pióra nieznanego autora, zwanego tradycyjnie

Nestorem. W owej Powieści lat minionych (Povest' vr emennych let )

znajdujemy pierwszy obszerniejszy, a przy tym rodzimego,

słowiańskiego pochodzenia, wywód genealogiczny Słowian.

Punktem wyjścia genealogii ludów u Nestora było Pismo

Święte. Postępując za rozpowszechnioną w piśmiennictwie

chrześcijańskim tradycją, autor nawiązał do postaci trzech

synów patriarchy Noego, od których wywodzi się miały

wszystkie ludy świata w liczbie 72. Potomkowie najstarszego,

Sema, objęli rządy na Wschodzie, najmłodszego, Chama — na

południu, natomiast synowie Jafeta otrzyma mieli kraje

zachodu i północy. Ponieważ biblijne rozdzielenie narodów i

języków nastąpi miało po zburzeniu wieży Babel, czyli

babilońskiej, uczonemu mnichowi ruskiemu (a także chyba

innym erudytom słowiańskim, jako że podobne poglądy

pojawiły się również w innych miejscach Słowiańszczyzny)

narzuca się musiało pytanie o drogę przodków Słowian z

południa, z Bliskiego Wschodu — macierzy wszystkich ludów,

na północ.

Od tych zaś siedemdziesięciu i dwóch narodów był naród

słowiański — pisze Nestor — z plemienia Jafetowego — Norycy,

którzy s ą Słowianie.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: