Topolski Jerzy - Historia Polski od czasów najdawniejszych do 1990 roku.pdf - Historia starozytna i wspoczesna - Marian_Chomik

Jerzy Topolski

HISTORIA POLSKI

od czasów najdawniejszych

do 1990 roku

Wydawnictwo KOPIA sp. Z 0.0.

WARSZAWA 1995

Opracowanie redakcyjne

Edward Frącki

Indeks nazwisk

Marcin Artur Pawłowski

Koncepcja, układ i opracowanie typograficzne

Piotr Paprocki

Projekt okładki i strony tytułowej

Anna Wojciechowska-Paprocka

1 Wybór ilustracji

Marcin Artur Pawłowski

Korekta

Maria Sielicka

KsiąŜka zalecana przez Ministra Edukacji Narodowej do uŜytku szkolnego

i wpisana do zestawu ksiąŜek pomocniczych do nauczania historii w szkole

średniej. Numer w zestawie h/92'

ISBN 83-86290-1 i-o

Wydawnictwo KOPIA sp. z 0.0.

Wydanie VI Warszawa 1995

Skład: ISKRA Warszawa

Druk i oprawa: Olsztyńskie Zakłady Graficzne

Zam. 372/95

Przedmowa

KsiąŜka ta jest próbą zwięzłego przedstawienia całości dzie-

jów Polski od czasów najdawniejszych do współczesności. Jest

pierwszym tego rodzaju, tzn. tak zwięźle pojętym opracowa-

niem przeszłości naszego kraju, narodu, państwa i kultury. Nie

jest ta ksiąŜka, jak to bardzo często z ogólniejszymi ujęciami

bywa, tekstem o cechach traktatu politycznego, lecz pracą ściśle

historyczną, starająca się na ukazywaną przeszłość patrzeć

z perspektywy wymogów obiektywnego warsztatu historycz-

nego i wynikających z materiału historycznego interpretacji.

Poza tym pracę starałem się nasycić jeszcze dwoma cechami.

Jest to, po pierwsze, staranie, by uwzględniała ona istotne

osiągnięcia badawcze historiografii dotyczące wszystkich epok

historii, oraz, po drugie, dąŜenie do tego, by była to historia bez

„białych plam", wynikających przez poprzednio dręczącą naukę

historyczną cenzurę i jej rezultat — takŜe autocenzurę.

Czytelnicy osądzą, na ile udało mi się te załoŜenia wprowadzić

do tekstu. śyczę poŜytecznej i krytycznej lektury.

Jerzy Topolski

Poznań, sierpień 199i

5 Rozdział I

Co się działo na ziemiach polskich

w czasach staroŜytnych?

i. Ery, okresy, epoki, kultury.

Jak dzieli się dawne dzieje?

W bardzo dawnych czasach, które dla historyka zaczynają się

wówczas, gdy na interesującym go terytorium pojawił się

człowiek, nie było jeszcze ani ziem polskich, ani ziem niemiec-

kich czy rosyjskich i jakichkolwiek innych. Nie było bowiem ani

Polaków czy Niemców, tzn. narodów, ani Polski czy Niemiec,

czyli państw. Ludzie w większych czy mniejszych gromadach

pojawiali się na róŜnych terytoriach, wędrowali z jednego

miejsca na drugie w poszukiwaniu środków do Ŝycia, a środki te

uzyskiwali poprzez zbieractwo dziko rosnących roślin, polowa-

nie (początkowo bardzo prymitywne) na róŜne zwierzęta

i łowienie ryb. Te pierwsze ludy nazwano dlatego ludami

zbieracko-łowieckimi. Kiedy to miało miejsce?

Na ziemie, które wiele tysięcy lat później staną się ziemiami

polskimi, pierwsze gromady ludzi przybyły około 200 tysięcy lat

temu lub, być moŜe, nieco później, choć zwaŜmy, Ŝe owo

„nieco" oznaczało wówczas tysiące lat. Niektórzy badacze

uwaŜają, Ŝe człowiek na ziemiach polskich mógł pojawić się

nawet wcześniej.

Epoka, w której na ziemiach polskich bez wątpienia Ŝyli juŜ

ludzie, jest nazywana róŜnie. Geologowie i geografowie od

twarzający historię ziemi wyróŜnili na podstawie obserwacji

osadzania się skal i powstawania ich kolejnych warstw ery,

okresy i epoki. OtóŜ taka geologiczno-geograficzna era, w któ-

rej jeszcze Ŝyjemy, nazywa się erą kenozoiczną (od greckich słów

oznaczających „nowe Ŝycie"), a rozpoczęła się 60—70 milionów

lat temu. Dzieli się ona na dwa okresy nazwane trzeciorzędem

trwającym prawie całe owe 60—70 milionów lat oraz czwar-

torzędem, który rozpoczął się około 1—3 milionów lat temu.

To oczywiście bardzo duŜo, lecz zarazem widzimy, jak wiele

moŜe jeszcze przed sobą mieć nasz czwartorzęd trwający na razie

kilkadziesiąt razy krócej aniŜeli trzeciorzęd. W okresie trzecio-

rzędu Ŝyły juŜ róŜne zwierzęta, a pod jego koniec pojawiły się

małpy człekokształtne, a być moŜe juŜ pierwotny człowiek.

W obecnej postaci, czyli tzw. człowieka rozumnego (homo

sapiens), człowiek pojawił się w czwartorzędzie i to dopiero

w ostatnich fazach jego pierwszej epoki nazwanej plejstocenem

(co oznacza nagromadzanie się nowości). Druga epoka czwar-

torzędu, która rozpoczęła się około 10 tysięcy lat temu, nazwana

została — w terminologii geologicznej — holocenem, czyli

epoką „zupełnie nową".

Większość zatem tego, czego uczymy się na lekcjach historii

i co o historii czytamy bądź słyszymy, rozgrywa się w holocenie.

Dzieje zaś Polski jako państwa i narodu, które liczą około tysią-

ca lat, to — jak widać jakby owego holocenu dzień bieŜący,

w porównaniu z milionami, setkami czy dziesiątkami tysięcy lat

jakby chwila. A przecieŜ tyle się w owej „chwili" zdarzyło!

Wróćmy jednak do plejstocenu i do pierwszych gromad

ludzkich, a takŜe do wymarłych juŜ niektórych zwierząt, takich

jak w szczególności mamuty, nosoroŜce włochate czy nie-

dźwiedzie jaskiniowe.

Dla człowieka, który znalazłszy się wobec nie znanych a groź-

nych sił przyrody, by przetrwać, musiał myśleć i rozwijać

wielorakie umiejętności róŜniące go od świata zwierząt, a które

nazywamy kulturą (jako coś innego aniŜeli „natura"), plejstocen

miał pewną, bardzo nieprzyjemną cechę. Oto następowało

wówczas znaczne oziębienie, a ściślej mówiąc, przeplatanie się

okresów zimnych, lodowcowych, gdy masy twardego śniegu

i lodu, grubości nieraz do 1 kilometra sięgały w skrajnym

przypadku aŜ niemal do Karpat, pozostawiając na ziemiach

polskich zaledwie wąski, 100—200-kilometrowy, pas dla osad-

nictwa ludzkiego, z okresami międzylodowcowymi, cieplej-

szymi niejednokrotnie od naszego dzisiejszego klimatu. Tych

falowań zimna i ciepła ludzie kolejnych generacji nie odczuwali,

gdyŜ kolejne fazy zimna i ciepła trwały po kilkadziesiąt do ponad

stu tysięcy lat, jednakŜe w okresach zimnych bytowanie ludzkie

było szczególnie trudne. Równocześnie jednak okresy te były

dla człowieka swego rodzaju wyzwaniem: musiał myśleć i dzia-

łać by przystosować się do tych trudnych warunków (miesz-

kanie, odzieŜ, zdobywanie poŜywienia).

Przyjmuje się, Ŝe gromady ludzkie przybywały na ziemie

polskie, opanowane wcześniej przez trwające ponad 200 tysięcy

lat zlodowacenie, zwane od nazwy podalpejskiej rzeczki zlodo-

waceniem (epoką lodową) Mindel, w czasie tzw. interglacjału,

czyli okresu międzylodowcowego Mindel-Riss, zwanego takŜe

interglacjałem holsztyńskim (od regionu Holsztyn w Niem-

czech). Ten okres międzylodowcowy rozpoczął się około 220

tysięcy lat temu (niektórzy początek ten plasują znacznie

wcześniej) i trwał do około 180 tysięcy lat temu. Potem jeszcze

skuwało Europę bardzo długie nowe zlodowacenie (przerywane

krótszymi okresami międzylodowcowymi) trwające z róŜnymi

nasileniami prawie do początków holocenu. Na ziemiach

polskich lodowiec dotarł najdalej do Wielkopolski i północnego

Mazowsza. To przesuwanie się lodowca dokonywało się około

20—12 tysięcy lat temu. W toku topnienia lodu i rzeźbienia

przez jego cięŜar terenu powstawały na tych ziemiach liczne,

znane nam dziś, jeziora.

NiezaleŜnie od nazywania tych czasów, kiedy na ziemiach

polskich osiadły pierwsze gromady ludzkie, opierając się na

dziejach samej ziemi, na kształtowaniu się jej powierzchni, fauny

i flory, co jest po prostu kontynuacją podziału historii naszej

planety na epoki geologiczno-przyrodnicze, sam fakt pojawie-

i się człowieka i wraz z nim kultury wywołał potrzebę

nia

wydzielenia jeszcze innych epok czy okresów historycznych.

Dotyczą one historii właściwej, czyli historii ludzi, rozgrywają-

cej się zawsze w określonym otoczeniu przyrodniczym, stano-

wiącym dla człowieka pewien zbiór warunków, które musi brać

w swych działaniach pod uwagę. Są one swego rodzaju stałą

ludzkiej historii, co nie oznacza, Ŝe człowiek jest wobec tej stałej

bezbronny- Im bardziej rozległa i dokładna jest jego wiedza

o warunkach naturalnych, w których Ŝyje, tym bardziej — będąc

od nich stale uzaleŜnionym — potrafi je dla siebie wykorzystać.

Oczywiście owo wykorzystywanie wiedzy o naturze moŜe być

mniej czy bardziej zgodne z interesem ludzi, moŜna warunki te

wykorzystywać na przykład do niszczenia. To jednak zaleŜy od

charakteru ludzkiej kultury, a przede wszystkim tej jej części,

która gromadzi normy moralne.

■)•■-;■ •:'■ .•■

Początki historii „ludzkiej". ■■,■■■■

Starsza epoka kamienna (paleolit) •

Ogromny, trwający juŜ i—3 milionów lat, szmat czasu,

nazwany czwartorzędem, a w ramach czwartorzędu plejstoce-

nem, jest z punktu widzenia historii ludzkiej tzw. starszą epoką

kamienną, czyli inaczej (z języka greckiego) paleolitem. Na-

zwano ją tak dlatego, Ŝe główną cechą wyróŜniającą człowieka

ze świata zwierzęcego było, poza oczywiście świadomością

związaną z dysponowaniem mózgiem o objętości podobnej do

dzisiejszej, czyli około 1500—1650 cm3, wytwarzanie narzędzi

i posługiwanie się nimi. Były to narzędzia z odłupywanych

fragmentów kamienia. Ówcześni ludzie posługiwali się takŜe

gładzonymi rogami i kośćmi zwierząt.

Owe zespoły uŜywanych narzędzi oraz broni (jak ostrza

oszczepów) były na świecie w gruncie rzeczy dość podobne.

W porównaniu z późniejszym zróŜnicowaniem świat był kul-

turowo dość jednolity. Badacze wszakŜe dostrzegają w nim

wiele róŜnic, a takŜe na przykład to, Ŝe nie wszystkie nowe

formy kamiennych narzędzi (jak tzw. pięściaki słuŜące do

nacinania oraz innych czynności, łatwe do trzymania w dłoni,

a zakończone mniej czy bardziej spiczasto) upowszechniały się

równocześnie, czy w ogóle na wszystkich terytoriach.

Z chwilą, gdy człowiek pojawił się na ziemiach polskich

w tzw. holsztyńskim okresie międzylodowcowym, ludzkość

miała, jak wynika z tego, co stwierdziliśmy, juŜ za sobą setki

tysięcy lat trwający proces doskonalenia narzędzi kamiennych

i innych wynalazków (jak przede wszystkim niecenie ognia). Był

to zarazem tyleŜ trwający okres przesuwania się ku Europie

człowieka z jego pierwotnych siedzib w południowej części

Afryki, czyli rozszerzania się terenów zamieszkanych. Po naj-

dawniejszym człowieku z ziem polskich pozostały róŜne wyroby

krzemienne: noŜe, drapaki, róŜnego rodzaju pięściaki (najstar-

szy z Kondratówki koło Złotoryi) i inne, wykorzystywane

w toku zbieracko-myśliwskiego trybu Ŝycia ówczesnych ludzi.

Większe zespoły pozostałości po dawnym człowieku charak-

teryzujące się jakimiś cechami, nieraz podobnymi do spotyka-

nych na innych terenach Europy, stały się dla archeologów

podstawą dla wyróŜniania tzw. kultur.

Do takich kultur na obszarze ziem polskich w okresie

późnego paleolitu naleŜały w szczególności kultura jerzmano-

wicka (od Jerzmanowic w Krakowskiem), selecka (od jaskini

Szeleta na Węgrzech), oryniacka mająca swój odpowiednik we

Francji (od miejscowości Aurignac, czytaj: Oriniak) i być moŜe

jeszcze inne. Pierwsze dwie charakteryzowały się krzemiennymi

ostrzami w kształcie liści, a poza tym wiele cech kultury

jerzmanowickiej związanych było z polowaniami na niedźwiedzie

jaskiniowe. Według Jerzego Gąssowskiego, u wejścia do jaskini

wbijano ukośnie dzidy z ostrzami krzemiennymi nacelowanymi

do jej wnętrza. Wewnątrz jaskini rozpalano ogniska, których

dym wypędzał niedźwiedzie, a te natrafiały na najeŜone włócznie

wpadając w tego rodzaju zasadzkę. Z odkryć dotyczących

kultury oryniackiej szczególnie interesujące jest to, co znalezio-

no na przedmieściu Puław — w Górze Puławskiej. śyjąca tam

grupa składająca się z czterech rodzin wyspecjalizowała się

w polowaniach na mamuty i konie, a Ŝyła w szałasach bądź

jurtach. Wiadomo m.in., Ŝe ludzie tej kultury wytwarzali

ozdoby (naszyjniki) z zębów zwierzęcych i kości mamuta.

Istniały produkujące na zbyt pracownie krzemieniarskie.

Kultura oryniacka rozpowszechniała się niemal w całej

Europie w ciągu tysiącleci: od 36 do 29 p.n.e. Około tysiąca lat

na ziemiach polskich współistniała ona z tzw. kulturą wschod-

niograwecką (od miejscowości La Gravette we Francji), która

przeniknęła poza Karpaty i rozpowszechniła się w okresie

między 30 a 21 tysiącleciem p.n.e. Do tej kultury naleŜą m.in.

ciekawe znaleziska z Krakowa. Odkryto tam mianowicie szczą-

tki zespołu około 2-metrowych w średnicy jurt wzmacnianych

elementami szkieletu mamuta, które tworzyły obozowisko

myśliwych, polujących na mamuty, nosoroŜce, konie i nie-

dźwiedzie. Ludność kultury oryniackiej umiała obrabiać kości

i poroŜa, a nawet wypalała juŜ figurki z gliny. Z tego czasu

pochodzi spoza ziem polskich (z Willendorf w Austrii) słynna

gliniana figurka kobieca nazwana paleolityczną Wenus.

Potem przez wiele tysięcy lat (między 21 a około 11

tysiącleciem p.n.e.) warunki dla bytowania człowieka były 1 1

w duŜej części niezwykle trudne ze względu na znane nam juŜ 11

oziębienie klimatu. Na ziemie polskie, głównie na południowe

tereny górskie, bardziej liczne gromady ludzkie przybywać

zaczynały dopiero jakieś 12—13 tysięcy lat temu. Związane to

było 2 ekspansją tzw. kultury magdaleńskiej (od Madeleine we

Francji), przesuwającej się od wyŜyn środkowoeuropejskich,

gdzie jej pierwsze odmiany wystąpiły juŜ w 17 tysiącleciu p.n.e.

Znaczne wpływy na ziemiach polskich miała występująca około

10 tysiąclecia p.n.e. (tzn. około 12 tysięcy lat temu) tzw. kultura

hamburska, którą odkryto na stanowiskach archeologicznych

wokół Hamburga. Z uwagi na wspomniany zimny (subarktycz-

ny) jeszcze klimat ludność kultury magdaleńskiej i hamburskiej,

a takŜe panującej około tysiąca lat na niemal całych ziemiach

polskich tzw. kultury świderskiej (od miejscowości Świdry

Wielkie koło Warszawy) Ŝyła w środowisku typu tundrowego

(tak jak dziś na znacznej części Syberii) oraz zajmowała się

polowaniem na renifery, a moŜe równieŜ ich chowem. Narzędzi

krzemiennych było coraz więcej i coraz bardziej róŜnorodnych,

tym bardziej Ŝe musiały być — jako piłki, wiertła czy rylce

— stosowane do wyrobu przedmiotów z kości i rogu, materiału

coraz powszechniej wykorzystywanego. Gromady kultur

w tamtych czasach były bardzo ruchliwe. Przemierzały rozległe

wówczas połacie tundrowe, obejmujące m.in. ziemie polskie,

docierając do północnej granicy lasów znajdującej się znacznie

bardziej na południe aniŜeli obecnie. Zamieszkiwały krótko-

trwałe, złoŜone z szałasów obozowiska. Ludność ta nie róŜniła

się wiele od innych ludów ówczesnej Europy. Nie było jeszcze

istotnych róŜnic cywilizacyjnych. Chodziło o przetrwanie.

Renifery opuszczają Polskę.

Od starszej do młodszej epoki kamiennej.

Powstanie rolnictwa na ziemiach polskich

(rewolucja neolityczna)

Stopniowo kończyła się starsza epoka kamienna. Wyraźne

ocieplenie sprawiło, Ŝe na ziemiach polskich zmienił się krajob-

raz. Coraz bardziej na północ przesuwającym się lasom iglastym

i liściastym ustępowała bezleśna, porostowa, trawiasta i krze-

wiasta tundra. Ludność kultur mazowieckich (świderskiej)

w części przesunęła się na tereny dzisiejszej Litwy, Łotwy,

Estonii i Białorusi. Na miejsce renifera pojawiła się fauna leśna

ze zwierzętami takimi, jak łoś, jeleń, sarna czy dzik. Plejstocen

ustępował miejsca holocenowi. Nie od razu jednak na terenach

NiŜu Europejskiego starsza epoka kamienna ustąpiła młodszej,

czy „nowej" epoce kamiennej, w której społeczności zbiera-

cko-łowieckie ustąpiły społecznościom rolniczo-hodowlanym.

Prawie 4 tysiące lat trwało adaptowanie się pokoleń pozostałej

ludności przyzwyczajonej do Ŝycia w warunkach tundry do

nowego środowiska przyrodniczego.

Ten przejściowy okres, który dotyczy równieŜ ziem polskich,

nazwano mezolitem (środkową epoką kamienną). Trwał on

wspomniane około 4 tysiące lat, tzn. od około VIII do około

IV tys. p.n.e. Jedną z charakterystycznych cech kultur czy

kulturowych kompleksów mezolitycznych była konieczność

obywania się mniejszymi ilościami surowca krzemiennego

Topolski Jerzy - Historia Polski od czasów najdawniejszych do 1990 roku.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: